Ақ жүгері сорттарының құрғақшылыққа және топырақ тұздылығына төзімділігі

Ә лемде ақ жү гері қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те шыдамды ең бағ алы ө сімдік болып саналады. Ақ жү геріні қ ұ рғ ақ жә не сумен қ амтамасыз етілмеген аудандарда ө сіру тә жірибесі ө сімдіктің суды ө з бойында ұ стап тұ ру қ асиетінің ө те жоғ ары дең гейде екендігін кө рсетеді. Ақ жү герінің су жетіспейтін зоналардағ ы орналасуы бұ л ө сімдіктің жақ сы дамығ ан тамыр жү йесін, жапырағ ын жә не сабақ тарының сыртқ ы тү ктермен қ апталғ андығ ын кө рсетеді. Сондай-ақ жапырағ ындағ ы лептесіктердің бекем тү зілгендігіне де байланысты. Бұ лар суды ү немдеп жұ мсауғ а мү мкіндік береді. Ақ жү гері тамырының топырақ қ абатына терең ге орналасуы экологиялық жағ дайлар нә тижесінде пайда болғ ан. Қ уаң шылық жылдары топырақ тағ ы ылғ алдылық мө лшері кризистік дә режеге тү скен уақ ытта да ақ жү гері мұ ндай жағ дайғ а тө зімді жә не жү геріге қ арағ анда жоғ ары сапалы ө нім береді. Тіпті, ұ зақ жалғ асатын қ ұ рғ ақ жағ дайғ а да тө теп бере алады. Кейін ө сіп қ алыптасқ ан соң, ө зін тіктеп алып дамуын жалғ астырады да, мол ө нім береді. Ақ жү герінің қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді қ асиетін ү йрену амалдары ү лкен назар аударуды қ ажет етеді. Ә сіресе, су жетіспейтін қ ұ рғ ақ шылық аудандарда орналасқ ан шаруашылық иелері ү шін бұ л дақ ыл ө те керек. Мұ ндай аймақ тардың мал шаруашылығ ы ү шін ақ жү гері негізгі азық қ оры болып табылады.

Кө птеген дақ ылдардың тұ зғ а тө зімділігі тұ қ ым ө ніп шығ ар кезбен пісіп жетілетін кезең дегі аралық та байқ алады. Тұ қ ымның шығ уының нашарлығ ы кө бінде сор тартқ ан топырақ та сезіледі, бұ л топырақ тың қ ұ рамында ө те тез еритін тұ здар – тұ қ ымның тамырына ө з ық палын тигізіп, ө суін нашарлатады. Нә тижесінде судың жоғ ары қ озғ алысымен еріген тұ здар ылғ алдылық бұ лануымен топырақ тың ү стің гі бетіне қ арай жиналып қ ұ рғ ақ та кепкен ө сімдік клеткасын бунап алатын ө те тығ ыз топырақ қ абаты пайда болады.

Кейбір дақ ылдардың тұ здарғ а тө зімділігі ө сіп-ө ну кезең інде ә ртү рлі мезгілде байқ алады. Мысалы, арпа, бидай жә не жү герінің тұ зғ а тө зімділігі сортаң топырақ ты жерлерде кө пшілік жағ дайда тұ қ ымның алғ ашқ ы ө нуі кезінде білінеді, ал қ ант қ ызылшасы мен қ ұ майлардың тұ зғ а тө зімділігі даму кезең інің ортасында білінеді. Ал бұ ршақ тұ қ ымдастар ө су кезең інде кейде тө зеді, ал кейде ә лсірейді, бұ л тұ қ ымның сортына байланысты.

Ө сімдіктердің тұ зғ а тө зімділігінің ө згерісі топырақ қ ұ нарлығ ына да байланысты болады. Қ ұ нарсыз топырақ қ а егілген дақ ылдардың тұ зғ а тө зімділігі қ ұ нарлы топырақ қ а қ арағ анда тө мен болады. Егерде тың айтқ ышты дұ рыстап берсе, ө німнің тү сімін арттыруғ а болады, тіпті, оның тұ зғ а тө зімділігіне қ арамай-ақ қ ұ нарлық тың кү шімен бой алып кетеді.

Сонда да, тың айтқ ыштарды мө лшерден артық беру сортаң топырақ тың қ ұ нарлығ ын арттырып, болмаса, белгілі бір қ алыпқ а келтірмейді. Кейде, тіпті, тұ зғ а тө зімділігін азайтуы да мү мкін. Бұ ғ ан мысал, азот тың айтқ ыштарының мө лшері қ алыптан артық берілгенде жү гері, мақ та, кү ріш, бидай, т.б. дақ ылдарда тұ зғ а тө зімділігін бірден тө мендету байқ алғ ан. Зерттеу жұ мыстарының нә тижесінде қ ұ мдақ топырақ тағ ы дақ ылдарғ а азот пен калийды қ алыптан артық бергенде, бидай, арпа, жү гері жемістері, асхана қ ызылшасы, қ ырық қ абат, сә біз, пияз, памидор тұ зғ а тө зімділігін арттыра алмағ ан.

Суғ арудың сортаң тартқ ан топырақ қ ұ рамына сай ә сері болуы мү мкін. Ө сімдіктер ө зінің тамырының жайылып-дамитын қ абатында ылғ алды бойына сің іргенде минералды қ оса қ абылдайды. Ал су сыйымдылығ ы ө з мө лшерінен артық берілсе, оның сыйымдылығ ын реттеп, жиі-жиі беретін жолдарын ойластырып, су, ауа қ оректік заттарғ а жол болатындай жағ дайда суғ ару керек. Ә сіресе, жиі берілетін суғ ару ә дістерінде минералдар ө сімінің тамыры жайылатын қ абаттың ү стің гі бетінде болады, ал сортаң дау дә режесі судың қ ұ рамындағ ы минералдарғ а тығ ыз байланысты. Ал суғ ару арақ ашық тығ ы алшақ тағ ан сайын ө сімдіктердің суда сің імділігі еркін болғ андық тан, ө те терең қ абатқ а жетеді. Белгілі жү йемен суғ арғ анда, тек қ ана қ осымша шектелген мө лшерде жү ргізіледі, оның ә сері осмотикалық ө судің ылғ ал бойында кемуіне ә кеп соғ ады.

Қ оршағ ан ортадағ ы болатын ө згерістер, яғ ни температура, ауа ылғ алдылығ ымен топырақ тығ ыздылығ ы, олардың ө згеруі ө сімдіктің тұ зғ а тө зімділігіне белгілі шамада ық палын тигізеді. Кө птеген дақ ылдар қ ұ рғ ақ ауа жағ дайында, салқ ын не ылғ алды ауа райы жағ дайына қ арағ анда тұ здардың ә серіне шамалы ғ ана тө зімді болып келеді. Кейбір дақ ылдардың тұ зғ а тө зімділігі тек қ ана ауа ылғ алдылығ ы жоғ арылағ анда кө теріледі, бұ л жағ дай, кө бінесе, сортаң ды жерде ө се алатын дақ ылдарда кездеседі. Сондық тан ауа райының қ ұ былмалылығ ы мен жақ ын арақ ашық тық та орналасқ ан зауыт, фабрикалардың ауаны ластайтын тү тінінің желдің ә серімен келуі де табиғ атқ а, ә сіресе, тозығ ы жеткен жерге кері ық пал етеді. Сондық тан ауыспалы егістікті тиімді пайдалану арқ асында, кө пжылдық екпе шө птердің ө ніп-ө суіне мү мкіндік туса ғ ана, ө з қ ұ нарын табиғ и жолмен қ алпына келтіруіне мү мкіндігі болады.

Кө птеген біржылдық дақ ылдарғ а қ арағ анда, кө пжылдық ағ аштар мен ағ аш тұ қ ымдастардың кейбір иондарғ а тө зімділігі ө те сезімталды келеді. Ә сіресе, натрий мен хлор иондарын ө сімдіктер сумен қ абылдап, бу ағ ынымен таралып жапырақ тарына жинайды. Дақ ылдарда ә ртү рлі тө зімділіктің болуы олардың сорты мен тамырларының жайылуына, ал натрий мен хлор иондары топырақ қ ұ рамынан ө сімдік жапырақ тарына дейінгі аралық та қ озғ алыс шапшаң дығ ына байланысты, яғ ни неғ ұ рлым хлордың сің імділігі баяу жү рсе, соғ ұ рлым ө сімдіктердің тұ здылығ ы осы еріген заттарғ а бір қ алыпты қ алады.

Жапырақ тардың хлорғ а жарақ аттану сезімталдығ ы дақ ылдардың қ ұ рамында 0, 3-пен 0, 5% қ ұ рғ ақ салмақ та хлордың жиналуына байқ алады. Бұ л дең гей жапырақ тардың кү юін туғ ызады, яғ ни жапырақ тар сабағ ынан сынып тү седі. Топырақ пен жапырақ тың қ ұ рамын химиялық жолмен сараптау, хлордың улылығ ын анық тауғ а дер кезінде мү мкіндік береді.

Қ оректің бұ зылуы. Сортаң тартқ ан топырақ та кейбір иондардың ерітіндісі бірнеше есе кө п болады. Қ ажетті қ орек заттар қ ұ рамына қ арағ анда, кейбір жағ дайларда, кальцийдің мө лшерден кө п немесе тө мен болуы, басқ а иондар катионына қ арағ анда, бұ л қ оректік заттардың тең герілуін бұ зады, осыдан барып ауылшаруашылық дақ ылдарынан тө менгі ө нім алынады. Ал, бұ ршақ тұ қ ымдастарда кальций тез жиналады, ол ерітінділердің бір қ алыптан жоғ арыламауын қ амтиды. Басқ аша айтқ анда, кальцийдың сортаң тартқ ан топырақ та жетіспеуі ө сімдіктер сабағ ы мен гү лінің беріктігін ә лсіретіп, олардың іріп-шіруін тездетеді. Ә сіресе, қ ызанақ – томат, тә тті жемістер мен жү герінің ө суін кешеуілдетеді.

Кө птеген ағ аш-тектес дақ ылдар Na ерітіндісіне ө те сезімтал, ө йткені бұ л ерітінді топырақ қ ұ нарлылығ ын нашарлатып, тү скен ылғ алда нашар ө ткізетін жә не ө ткізгіштік коэффициентін тө мендетеді. Егер топырақ қ ұ рамында кальций мен магний жеткілікті мө лшерде болса, онда топырақ қ ұ рылымын майда тозаң дар қ ұ райды, мұ ны ө ң деу оң ай жә не ылғ ал сің імділігі артады. Дегенмен, егер жыртылғ ан қ абатта 10-20% сің ірілген натрий болса, онда бұ л қ абат ылғ ал кезінде суды ө ткізбейді.

Топырақ қ ұ рамында сің ірілген натрийдің болуы ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіріп, одан ө нім алуда қ осымша қ иындық тар туғ ызады. Егер судың қ ұ рамында аздағ ан тұ здар болса, онда ө зі сортаң жерді тез бунап, ісіндіріп, топырақ қ ұ рамындағ ы минералдар жә не органикалық заттардың еруіне мү мкіндік туады, сонымен қ атар қ ұ рамындағ ы кальцийдың ығ ысып шығ уына (ыдырауына) мү мкіндік береді. Топырақ сің іру жағ дайларының (SAR) натрийге арақ атынасын химиялық жолмен таң дау кезінде сің ірілген натрийді анық тау жақ сы кө рсеткіш ретінде бағ аланады. Топырақ тың сің іру жағ дайларының (SAR) натрийге арақ атынасы:

SAR = Na/ · (1.5.)

формуласымен анық талады.

Ө сімдіктер мен топырақ ү шін ең зиянды тұ здар қ ұ рамының бір метрлік қ абаттағ ы шамасы тө мендегіше белгіленеді. Топырақ та, ө сіресе кө п кездесетін хлорлы натрий (NaCl), кү кіртқ ышқ ылды натрий (Na₂SO₄), кү кіртқ ышқ ылды магний (MaSO₄) кө мірқ ышқ ылды натрий (Na₂CO₃), хлорлы магний (MgCl₂), хлорлы кальций (СaCl₂). Бұ л тұ здар суда ө те жақ сы ериді, жә не ө сімдіктерге ө те зиянды. Ә сіресе, хлорлы тұ здар. Хлордың мө лшеріне байланысты топырақ тың сортаң дану дә режесін анық тайды.

Жердің сортаң дану қ аупі мынадай кө рсеткіштерімен бағ аланады:

1. Иондардың сің ірілу коэффициенті:

=

2. Натрийдің сің іру коэфициенті:

SAR = Na/;

3. Натрийдің судағ ы қ ұ рамы:

П_{Н = ;} П_{НK = ;} П_{НKM = .}

Мұ ндағ ы:

Na⁺, Ca²⁺, Mg²⁺ – иондардың (натрий, кальций мен магний) судағ ы қ ұ рамы, мг-экв/л);

SAR – судың минералдылығ ы, г/л.

Ақ жү гері қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді егін саналады, бір рет берілген қ алдық сумен де гектарына 400 центнерге дейін ө нім беруі мү мкін. Сондық тан қ ай жерде осындай жағ дайды қ олдану мү мкіндігі болса, сол жерге міндетті тү рде ақ жү геріні егу жоспарына ендіру керек. Қ андай егін болса да мол жә не сапалы ө нім алу ү шін, егілген егінге қ ажетті жағ дай жасау керек. Мұ ндай жағ дайды қ амтамасыз ететін амалдардың бірі суғ ару болып саналады. Ақ жү гері қ анша қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді болғ анымен, мол ө нім мен сапалы дә н алу ү шін оны уақ ытында суғ ару керек. Ақ жү герінің будандық формаларын ө сіруде олардан ойдағ ыдай ө нім алу ү шін ө сіретін аймақ тың топырақ жағ дайын, жылдың тү рлі мезгілдерінде пайда болатын су ресурстарын білу керек. Бұ л ө з кезегінде суды аз жұ мсап, мол ө нім алуғ а мү мкіндік береді. Ө сімдіктің суды аз жұ мсауы ү шін, оның қ оректену режимін дұ рыс ұ йымдастыру керек.

Тә жікстандық ғ алымдардың кө пжылдық жинағ ан мә ліметтері бойынша, егер ө сімдіктің тұ здылық қ а тө зімділігі топырақ тың қ ұ рғ ақ кү йіндегі салмағ ына сә йкес келетін хлор ионының ең жоғ ары дә режесі 0, 034-0, 035% болса, ақ жү гері соғ ан тө зімді болады.

Ақ жү гері басқ а ө сімдіктерден топырақ тұ здылығ ына аса тө зімділігімен ерекшеленеді. Ақ жү гері топырақ тың 0, 6-0, 8% болатын тұ здылығ ына тө теп бере алады. Ал жү геріде бұ л кө рсеткіш 0, 4%-ды ғ ана қ ұ райды. Ақ жү гері топырақ тан натрий, кaльций, магний элементтерін ө з ө німімен алып кетіп, топырақ тың тұ здылығ ын тазалайды. Басқ аша айтқ анда, ақ жү гері топырақ тұ здылығ ын 0, 6-0, 8%-ғ а кемітеді. Ақ жү гері топырақ ты тұ здылық тан тазартумен қ атар, фитомелиоратор рө лін де атқ арады.

Ө збекстан ғ алымдарының кө пжылдық жү ргізген тә жірибелері (1956-1981) жоғ арыда келтірілген мә ліметтерді дә лелдеді. ТМД ғ алымдарының болжамынша ақ жү герінің топырақ соры ү шін рұ қ сат етілген хлор ионы Ә мудария аймағ ындағ ы 0-100 см топырақ қ абатында 0, 02-0, 03%-ды қ ұ раса, басқ а облыстарда бұ л мө лшер топырақ тың қ ұ рғ ақ массасына байланысты 0, 01% болу керек. Ө збекстан ғ алымдар жү ргізген тә жірибеде ақ жү гері бұ дан да артық сорлануғ а тө теп берген.

Сорт – бұ л мә дени ө сімдіктің селекция жолымен жетілдірген сапалы биологиялық жә не шаруашылық қ асиетке ие, жергілікті топырақ – климат жағ дайларына бейімделген биологиялық формасы. Ақ жү герінің 50 мә дени жә не бірнеше жабайы тү рлері бар. Олар Азияда, Африкада, Оң тү стік жә не Солтү стік Америкада, Еуропада жә не Австралияда таралғ ан. Оның ішінде: кә дімгі ақ жү гері (Sorghum vulgare), джугара (S. sernuum), дурра (S.durra), гаолян (S.japonium), кафрское (S. caffrorum), дақ ылдық (S.dochna), қ антты (S.sacchartum), сыпырғ ы (S.technicum) жә не суданшө п (S.sudannense) кең таралғ ан.

Шаруашылық та қ олданылуына қ арай ақ жү геріні: астық немесе пішендік, қ антты, сыпырғ ы деп 3 топқ а біріктіреді. Кө бінесе, шаруашылық та маң ыздылары астық жә не пішендік ақ жү гері.

Украинада бұ лардың мынандай будан тү рлері бар: Зернаградское 3, Кормовой 5, Севашкий, Одесский 220, Север 2 жә не тағ ы да басқ алар. Соң ғ ы 10-20 жылдарды ақ жү герінің биіктігі 6-10 метрге жететін будандары алынады (Утес, Юбилейный 75, Сократор 87). Ең жақ сы іріктемелері мен будандары: Степной 5, жергілікті Кубанское красное 1677, Кормовой 5, Оранжевое 160.

Сыпырғ ы ақ жү геріні барлығ ық жерде ө сіруге болады. Ауланың ортасына немесе жақ сы қ опсытылғ ан жеріне сыпырғ ы ақ жү геріні қ атар етіп ексе, кү зде сыпырғ ы жасауғ а дайын материал шығ ады.

Сыпырғ ы ақ жү герінің мынандай тү рлері бар: Вавиген 100, Донское 35, Карликовое 45, Таврийское 1. Алайда, сыпырғ ы ақ жү гері мен пішендік ақ жү гері араларын жақ ын қ ылып ексе, олар ө зара ұ рық танып, будан ұ рпақ тар алынуы мү мкін. Сондық тан олар бір-бірінен алшақ еккен жө н. Себебі 2 сорттан алынғ ан будан ө з ө німін толық бермейді. Сыпырғ ы ақ жү геріні еккенде топырақ ты араластырғ ан жө н. Қ алың ө скен ө сімдіктер ә лсіз, сабағ ы жің ішке болады. Байлағ анда жақ сы сыпырғ ы шық пайды. Сондық тан сыпырғ ы ақ жү гері тұ қ ымының арасын 2030 см, ал қ атарлар арасын 510 см ету керек.

Қ антты ақ жү гері қ ұ рамы 15-18% қ анттан тұ рады. Оны ө сіру технологиясы басқ а тү рлердікіндей. Сабағ ын қ ырқ ып шырынын алады.

Суданшө п ақ жү герінің жақ ын туысы. Олардың латынша атауы да бір. Ақ жү герінікі – S.Вісler, ал суданшө птікі – S.sudanense. Олардың бір туыс екендігіне екеуі шағ ылысқ анда будан тү рдің шығ уы да дә лел. Биологиялық қ асиеттері де бірдей. Суданшө п жылуды жақ сы кө реді. Сондық тан екеуін қ атар егуге болады.

Ақ жү гері – Sorhgum bigolor (L.) ө сімдігі Қ азақ станда аз зерттелген. Ө сімдіктің қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те тө зімді, топырақ таң дамайтын, жоғ ары ө німді ө сімдік екендігі белгілі. Осығ ан байланысты оң тү стік ө ң ірлердің тұ зды, қ ұ мдауыт топырағ ы жағ дайында астық тық жә не мал азық тық дақ ыл ретінде ү лкен маң ызғ а ие. Ө німнің тұ рақ тылығ ы бойынша бү кіл мал азық тық ө сімдіктерді артқ а тастайды. Дұ рыс агротехникалық кү тім жасағ анда 1 га жерден 35-55 ц жә не одан да артық дә н ө німін беретіндігі анық талғ ан. Сондық тан ақ жү герінің жаң а тү рлерін, сұ рыптарын жергілікті табиғ и жағ дайда сынақ тан ө ткізу қ ажеттілігі туындап отыр.

Суы тапшы жә не топырағ ы тұ зды-сортаң жерлерде мал шаруашылығ ын жемшө п базасымен қ амтамасыз етуде ақ жү гері галофитті ө сімдік ретінде аса маң ызды орын алады.

Оң тү стік облыстардың су тапшы аудандарында суды ү немдеп пайдаланатын галофитті ө сімдіктерді егу қ ажеттігі қ азіргі кездің ө зінде-ақ пайда болып отыр. Осы талапқ а ақ жү гері толық жауап береді.