Сімдік майлары және оның биологиялық құндылығы

Жабайы жә не мә дени ө сiмдiктердiң бiрқ атары майлы ө сiмдiктер болып табылады. Оларғ а рапс, кү нбағ ыс, қ ытай бұ ршақ, зығ ыр, қ ыша, майкене, мақ та, кенепшө п, анис, зере тағ ы басқ алар жатады. Осы ө сiмдiктерден тамақ қ а жә не техникалық мақ сатқ а пайдалануғ а жарайтын майлар алынады

Май – организмге қ уат береді, ол ақ уыздарды, минерал тұ здарды, майды ерітетін витаминдерді организмнің қ алыпты сің іруіне қ ажет. Тамақ тың рационында майдың болуы ә ртү рлі тағ амдардың дә мділігін жақ сартып, тә бетті арттырады. Оның біраз бө лігі адамның денесіндегі май қ орын жасауғ а жұ мсалады. Организмнің майды қ ажетсінуін қ анағ аттандыру майдың тү рі мен сапасына байланысты. Мал майы мен ө сімдік майының бір-бірін толық тыра тү сетіні белгілі.

Биологиялық жағ ынан алғ анда тә улігіне аспен бірге қ абылданатын майдың 70%-ы мал майы, 30%-ы ө сімдік майы болғ аны қ олайлы. Майды артық пайдалану нерв жү йесіне, қ ан айналымына кері ә сер етеді, тә бетті тө мендетіп, тамақ ты сің іруіді нашарлатады. Тамақ қ а ә ртү рлі мал майын, сү т майын, сондай-ақ ө сімдік майын пайдаланады.

Тамақ рационы қ ұ рамына май тектес заттар – холестерин жә не лецитин кіреді. Холестерин – организмнің тіршілік қ ызметі, атап айтқ анда, нерв жү йесі ү шін маң ызды рө л атқ арады. Ол мал майында, жұ мыртқ аның сары уызында, уылдырық та, бауыр, бү йректе едә уір мө лшерде болады. Бірақ мұ ндай азық -тү ліктерді кө бірек тұ тыну бауырдың қ ызметінің нашарлауына ә келіп соғ ады, ө тке тас байлана бастайды, атеросклероз ауруын асқ ындырады.

Лецитин – организмнің дамуына, қ ан қ ұ рылымына жә рдемдеседі, нерв жү йесінің, бауырдың қ ызметіне пайдалы ә сер етіп, организмнің уландырғ ыш заттарғ а қ арсыласуын кү шейтеді, майлардың сің імділігін жақ сартып атеросклероздың ө ріс алуына кедергі жасайды. Лецитин жұ мыртқ аның сары уызында, балық тың уылдырығ ында, қ арақ ұ мық та, салат тү рлерінде едә уір мө лшерде болады. Қ ытай бұ ршақ, асбұ ршақ, басқ ада бұ ршақ дә нді ө сімдіктерде лецитин кө п болады.

Майлы дақ ылдардың дә ндері: Біріншіден, ө сімдік майын алуғ а шикізат ретінде жә не олар азық -тү лік ө ндірісінде, жең іл ө неркә сіпте, лак, краска ө ндіруде, фармацевтік ө німдерді пайдалануда қ олданылады. Екіншіден, ө сімдік майы органикалық жанармайды ауыстыратын таза экологиялық биодизель ө ндіруде шикізат ретінде қ олданылады. Ү шіншіден, майлы дақ ылдарды ө ң деуден кейін қ алдық ретінде қ алатын кү нжара ақ уыздық компонент ретінде мал шаруашылығ ының рационына қ осылатын қ оспа жем ретінде ө те бағ алы болып есептеледі.

Қ азақ станда соң ғ ы жылдары дә стү рлі ө сірілетін майлы дақ ылдар – кү нбағ ыс, мақ тамен қ атар активті дамып келе жатқ ан қ ытай бұ ршақ, рапс, мақ сары, т.б. ө сімдіктер егілгенімен олардың ө сірілетін жер кө лемдері ө скеніне қ арамастан халық тың тұ тынуы мен ө ндірістің қ ажеттілігін толық қ анағ аттандыра алмауда. Сондық тан ө сімдік майы мен дә ндерінен алынатын май мө лшері жө нінен Қ азақ стан импортер елге жатады.

Майлы ө сімдіктер ә ртү рлі тұ қ ымдастарғ а жататын кө птеген дақ ылдар тобынан тұ рады. Олар бір-бірінен сыртқ ы қ ұ рылысы мен биологиялық ерекшеліктеріне байланысты ажыратылады. Қ азақ станда май алу ү шін кең інен ө сірілетін ө сімдіктердің негізгі сорттарын қ арастырайық:

1. Кү нбағ ыс ( Helianhus annus) – біржылдық кү рделігү лділер тұ қ ымдасына жататын ө сімдік, ол вегетативтік мү шелелерінің қ уатты ө суімен ерекшеленеді. Тамыры кіндікті, 2-3 м топырақ терең дігіне бойлайды. Сабағ ы тік, майлы сорттары бұ тақ ты, биіктігі 1, 5-2, 5 м-ге дейін жетеді. Жемісі шекілдеуік, қ ысың қ ы жұ мыртқ а пішінді, жеміс қ абығ ы мен тұ қ ымнан тұ рады. Майлы сорттарында 1000 шекілдеуіктің салмағ ы 40-80 г, ал шағ ылатындарында 170 г-ғ а дейін болады.

Қ азақ станда кү нбағ ыстың ең кө п жақ сы ө сетін жерлері – Шығ ыс Қ азақ стан жә не Павлодар облыстары, онда жалпы май алынатын сорттарының 90%-ы орналасқ ан. Ауылшаруашылық министрлігінің ұ сынысымен бұ л майлы дақ ылдың ә ртү рлі сорттары Ақ мола, Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Қ останай, Солтү стік Қ азақ стан мен Оң тү стік Қ азақ станда ө сірілуде.

Кү нбағ ыс майының иісі кетірілген, қ оспадан тазартылғ ан тү рлері шығ арылады. Иісі кетірілген, қ оспадан тазартылғ ан, гидрадталғ ан майлар мө лдір, сары, ашық сары тү сті болып келеді. Оның қ ұ рамында организм ү шін ө те бағ алы, толық қ анық қ ан қ ышқ ыл зат 60-70% болады. Оны тағ амдық жә не салаттарғ а қ осуғ а пайдаланылады. Майлы ө сiмдiктердiң ең маң ыздысы кү нбағ ыс. Ол «Кү ннiң гү лi» деген ә сем атпен XVI ғ асырдың басында Мексикадан Еуропағ а ә келiнген. Кө птеген жылдар бойы еуропалық тар оны сә ндiк ө сiмдiк ретiнде отырғ ызып келген.

Ресейге кү нбағ ыс XVIII ғ асырда ә келiнген. Ол, негiзiнен Украинада, Воронеж, Курск жә не Тамбов губернияларында ө сiрiлген. Кө п жылдар ө ткен соң ғ ана адамдар кү нбағ ыс дә нiнiң шаруашылық тағ ы маң ызын бiлген.

Кү нбағ ыстан аса маң ызды май алады, оны негiзiнен далалы аймақ тың қ ара топырақ тарына себедi. Қ азақ станда кү нбағ ысты негiзiнен тау етегiндегi қ ара топырақ қ а себедi. Кү нбағ ыс майын тамақ қ а, маргарин, лак, сабын жасауғ а пайдаланады, ұ сақ талғ ан дә ндерiнен халуа алынады. Майын сығ ып алғ аннан кейiн қ алғ ан кү нжарасы малғ а жем болады.

Тү тiкше гү лдер себеттiң ортанғ ы бө лiгiн алып жатады. Олардың тостағ аншасы екi тү тiктен немесе жарғ ақ шадан, кү лтесi 5 сары тү стi тү тiкке бiрiккен желектерден тұ рады. Осы бiрiккен желектердiң жоғ арғ ы жағ ы 5 тiстi болып келедi. Тү тiктiң ортасында 5 тозаң дық пен бiрiккен аталық тары жә не жоғ арғ ы жағ ы екi телiмдi аналығ ы орналасады.

Себетiнiң шетiнде сары тү стi жалғ ан тiлше гү лдерi орналасады. Тiлшелерi бiрнеше желектердiң бiрiгiп кетуiнiң нә тижесiндi тү зiлген. Бiрақ тiлше дербес желекке ұ қ сас. Бұ л гү лдерде аталық тар да, аналық тар да болмайды. Жалғ ан тiлше гү лдер тү тiкше гү лдердiң аналық тарын тозаң дандыратын насекомдарды ө здерiне елiктiредi. Аналық тың гү л тү йiнiнде (жатынында) жемiстерi (тұ қ ымшалары) пайда болады.

Кү нбағ ыстың жемiсi – тұ қ ымша, оның тығ ыз жемiс қ абы жә не майлы дә нi болады. Тұ қ ымшаларынан май алынады. Кү нбағ ыс кү н тү сетiн, ашық жерлерде жақ сы ө седi. Оны кө ктемде топырақ тың бетi 8-12⁰ С-қ а дейiн қ ызғ ан кезде себедi. Кү нбағ ыс ылғ алды жә не қ оректiк заттарды кө п қ ажет етедi. Сондық тан жоғ ары ө нiм алу ү шiн топырақ қ а тың айтқ ыш қ осады. Кү нбағ ыс қ ара топырақ та жақ сы ө сiп, мол ө нiм бередi. Кү нбағ ысты кү ткенде топырақ ты қ опсыту, минералды тың айтқ ыштар беру жә не арамшө птердi отау қ ажет.

2. Рапс – біржылдық шө птесін ө сімдік қ ырық қ абат тұ қ ымдас. Оның жаздық жә не кү здік сорттары ө сіріледі. Жаздық формасы біржылдық ө сімдік – Brаssia napus oleifera annua Мetzg. Кү здік рапс – Brassia napus oleifera biennus metzg – биіктігі 100–130 см жапырағ ы кү лгін-жасыл тү сті, сыртында воскілік қ атпары бар. Гү лдері – ақ шыл-сары. Жемісі тұ мсық ты бұ ршақ қ ын ұ зындығ ы бұ ршақ қ ынның 1/5 -1/6 бө лігін қ ұ райды. Тұ қ ымы шар тә різді, сырты ұ сақ торлы, қ ара, қ ара-сұ р, кү ң гірт қ ара. Тұ қ ымның диаметрі 1, 5-2, 5 мм, 1000 тұ қ ымының салмағ ы 3-7 грамм. Рапс майын тазартылғ ан тү рінде тағ амдық ө сімдік майларының бірі ретінде пайдаланылады. Майлы жә не азық тық дақ ыл ретінде ө сіріледі. Жаздық рапс – Ақ мола, Қ останай, Солтү стік Қ азақ стан, Павлодар облыстарында, ал кү здік рапс Оң тү стік облыстарда ө сіріледі.

3. Қ ыша (Brassica) – біржылдық шө птесін ө сімдік – қ ырық қ абат тұ қ ымдас. Кіндік тамырлы, сабағ ы бұ тақ ты. Жемісі – жің ішке бұ ршақ қ ын, ұ зындығ ы 3-5 см, ұ зынша біз тә різдес тұ мсық ты. Тұ қ ымы шар тә різдес, диаметрі 1, 2-1, 8 мм., 1000 дә нінің салмағ ы 2-4 грамм.

Майлы крестігү лділердің ішінде қ ыша мен рапстың атқ аратын рө лі орасан зор. Қ ышаның ө зі бірнешеге бө лінеді. Олар: сарепт қ ышасы, қ ара қ ыша, ақ қ ыша.

Сарепт қ ышасы біржылдық шө п тектес ө сімдік. Оның отаны – Оң тү стік-Батыс Азия. Қ ышадан май алу ү шін Ресейдің Волгоград, Саратов, Ростов жә не басқ а да оң тү стік облыстарда ө сіріледі. Қ ыша майы ұ зақ уакытқ а дейін сақ талынады, қ ұ рамы бұ зылмайды, тағ амдық сапасы жоғ ары келеді. Қ ыша майы маргарин, парфюмер, консерві жасау жә не фармацевтика ө неркә сібінде кең қ олданылады. Қ ыша дә нінде 35-47 пайыз май бар, оны суық қ ысу тү рінде ө ндіріп алады.

Жмық тар – майын алғ аннан кейін қ алатын қ алдық. Оны ақ ұ нтақ етіп ұ сақ тап тағ амғ а қ ажетті қ ыша жасайды. Неше тү рлі горчичниктерді шығ арып, ауырғ ан жерлерге басады. Жмық тарын аздап кана малғ а беруге болады. Ө йткені жмық тардың қ ү рамында глюкозид синтрим кездеседі. Ол ас қ орыту органдарын тітіркендіріп, қ олайсыз жағ дай туғ ызады.

Қ ара қ ышаны біздің елімізде аз ө сіреді. Ақ қ ышада онша кө п ө сірілмейді. Ол кара топырақ ты аймақ тарда егіледі, одан май алынады. Ақ қ ыша бал араларының жайылатын ө сімдігі. Жақ сы бал береді. Бір гектар жерге егілген ақ қ ышаның кө лемінен 100 кг бал алынады.

Қ азақ станда ө сірілетін жері – Ақ мола, Қ останай, Солтү стік Қ азақ стан, Павлодар, Шығ ыс Қ азақ стан облыстары. Қ ыша майын оның дә нін пресстеу арқ ылы алады, тү сі сары кө кшіл, ө зіне тә н жағ ымды дә мі мен иісі болады. Оны нан пісіру ө неркә сібінде нан, бө лкелер, пряник, печенье, т.б. тағ амдарын ә зірлеу мақ сатында пайдаланылады. Ө зіне тә н дә мі мен тү сінің тым айқ ындығ ы оны кулинарияда кең інен қ олдануғ а мү мкіндік бермейді. Оны салат майы ретінде аздағ ан тағ амдарғ а (винегрет, ашығ ан қ ырық қ абат) пайдалануғ а болады, себебі ол кө п қ осылса, кө птеген азық тардың дә мін бұ зады жә не тү сін сарғ айтып ө згертеді.

4. Қ ытай бұ ршағ ы – біржылдық шө птесін ө сімдік, бұ ршақ тұ қ ымдас майлы дақ ыл. Қ ытай бұ ршағ ы майын экстракциялық тә сілмен қ ытай бұ ршағ ынан алады, тағ амғ а тек қ оспасынан тазартылғ ан тү рін пайдаланылады. Тазартылғ ан Қ ытай бұ ршағ ы майы ақ шыл-сары тү сті, ө зіне тә н дә мі мен иісі болады, онда 50-75% линоль қ ышқ ылы бар. Кулинарияда кү нбағ ыс майының орнына пайдаланылады. Қ азақ станда ө сірілетін аймағ ы – Алматы, Жамбыл, Қ ызылорда, Оң тү стік Қ азақ стан облыстары.

5. Мақ сары – Carthamus linctorius L – кү рделі гү лділер немесе астра тұ қ ымдасына жататын шө птесін ө сімдік, биіктігі 40-90 см, тү ксіз бұ тақ тары ә ртү рлі биіктікте пайда болады. Жемісі тұ қ ымша, 1000 тұ қ ымының салмағ ы 40-50 грамм. Оның 13 тү рі негізінен Жерорта тең ізі мен Азияда дамығ ан. Қ азақ станда ө сірілетін аймағ ы Ақ тө бе, Алматы, Батыс Қ азақ стан, Қ ызылорда, Жамбыл жә не Оң тү стік Қ азақ стан облыстары.

6. Зығ ыр – біржылдық ө сімдік, тік сабақ ты, биіктігі 1 м-ге жетеді, сабағ ы тегіс, цилиндр тә різді жің ішке, жапырағ ы ланцет тә різді, ү шкірлеу, тү ксіз кезекпен орналасқ ан. Жемісі жұ мырлау, ұ шы ү шкірленген қ ауашақ. Қ ауашағ ы бес ұ ялы, ә р ұ ясының ө зі екі бө лікке бө лінген, ә р ұ яда бір дә ннен болады. Сонда қ ауашақ та барлығ ы 10 дә н тұ қ ымы бар. Тұ қ ымы – жұ мыртқ а тә різдес, қ ұ с тұ мсық ты, тегіс жылтыр сусымалы, диаметрі 3–6 мм, 1000 дә ннің салмағ ы 9-22 гр. Зығ ыр майын дә нін престеу немесе экстракциялау арқ ылы алады, оның майы мө лдір сары тү сті, иіссіз болады. Қ ұ рамында ө те қ анық қ ан қ ышқ ылдың мө лшері 60-80%, оның 30-60% линоль қ ышқ ылы тамақ ә зірлеу ү шін пайдаланылады. Ұ зақ сақ тағ анда жә не ұ зақ қ ыздырғ анда тез тотығ ады, тұ тқ ырланады. Олиф иісі шығ ып, дә мі кү йік татитындық тан кулинарияда пайдаланылмайды.

7. Мақ та – Gossupium – кө пжылдық жә не біржылдық дақ ыл ретінде ө сірілетін тамыры – 1, 5–2 метр терең дікте бойлайтын кіндік тамырлы, жақ сы бұ тақ талатын ө сімдік. Жемісі ә ртү рлі, домалақ жұ мыртқ а кескінді 3-4-5 ұ яшық тардан тұ ратын қ ауашақ. Қ ауашақ тың ә р ұ яшығ ында 5–11 тұ қ ым болады. Мақ та дақ ылы ө сімдігі 50-ге дейін жақ сы дамығ ан қ ауашақ бере алады. Тұ қ ымы жұ мыртқ а немесе алмұ рт тә різдес, ұ зындығ ы 2, ені 6-8 мм. Оның тұ қ ымында 30-35% май болады, 1000 дә ннің салмағ ы 60-125 грамм. Казір мақ таның 21 тү рі белгілі, соның тек бес тү рі мә дени, ТМД елдерінде кең інен тарағ ан екі тү рі ө сіріледі. Мақ та майын оның дә нінен алады. Тағ амғ а оның тазартылғ ан тү рі пайдаланылады, ө зіне тә н дә мі мен иісі болады, тү сі сары болып келеді.

Мақ та майы шамамен, 0°С-та қ ата бастайды, қ ыздырғ анда ериді де, мө лдір тү с береді. Оның қ ұ рамында 33–55% линоль қ ышқ ылы болады. Кулинарияда кү нбағ ыс майының орнына пайдаланылады. Орта Азияда, бізде Оң тү стік Қ азақ станда ө сіріледі. Сонымен ө сімдік майлары ө сімдіктердің тазартылып, ұ нтақ талғ ан майлы дә ндері мен жемістерінен еріткіштердің (рафинирование) жә не тазартылмағ ан (нерафинирование) тү рінде шығ арылады. Тазартылмағ ан майда ә ртү рлі ілеспе қ оспалар мен заттар болады. Тағ амғ а қ оспалардан ажыратылғ ан тазартылғ ан май пайдаланылады. Ө сімдік майларын салқ ын жерде, мерзімі 6 айғ а дейін сақ тауғ а болады.

Қ азақ станда майлылығ ы жө нінен кү нбағ ыс, рапс, жә не қ ышаның кө рсеткіштері жоғ ары (9.1-кесте).

Кү нбағ ыс дақ ылын бір егілген жерге қ айтадан егу 7-8 жылдан кейін ғ ана жү зеге асыруғ а болатындық тан, ауыстырып егетін егістік жерлерді кө п қ ажет етеді. Ө німділігі жө нінен суармалы егіншілікте егілетін қ ытай бұ ршағ ы ө сімдігінің кө рсеткіштері жоғ ары.

Қ ытай бұ ршақ майлық, азық тық жә не тағ амдық бағ ытта қ олданылатындық тан оны табиғ и-климаттық жағ дайғ а сә йкестендіріп рыноктағ ы ө тімділігіне жә не пайдалылығ ына байланысты ө сіреді.Ө здерінің пайдаланылу кө рсеткіштері жө нінен қ ытай бұ ршағ ының майы-1% -бен жү гері майы 4, 9% аралығ ында жатыр. Отандық ө ндірілген ө сімдік майларының сапалары жақ сартуды қ ажет ететіндіктен, сапалы майлар импорт тү рінде басқ а елдерден ә келінеді.

9.1-кесте. Кейбір майлы дақ ылдардың дә ндеріндегі майдың мө лшері

Қ азақ станда кү нбағ ыс майын халық тың 95, 4%-ы тұ тынатын болғ андық тан, ол басқ а ө сімдік майларына қ арағ анда кең тү рде ө сіріледі. Халық жү гері, зә йтү н жә не қ ытай бұ ршағ ы майларын ө те аз мө лшерде пайдаланылады (9.2-кесте).

9.2-кесте. Қ азақ стан тұ тынушыларының ө сімдік майларын қ олдануы

Сонымен қ атар ә лемдегі ө сімдік майларын ө ндірудің динамикасын қ арасақ, оның оң динамикалық ө суде екенін кө реміз. Соң ғ ы 16 жыл ішінде қ ытай бұ ршағ ы майын ө ндірудің орташа жылдық ө сімі – 8% -ды қ ұ рады, бұ л жағ дайда ө су ү лесінің кө лемі 2006 жылы 1990 жылмен салыстырғ анда, 228, 7%, ал пальма майының ө сімі 327, 8% болды (9.3-кесте).

Қ азақ станның сырт мемлекеттермен жасағ ан сауда-саттық нә тижесінде 2009 жылы сырттан ә келінген ө сімдік майының мө лшері 105, 9 мың тонна болса, сыртқ а шығ арылғ ан экспорт ө нім – 25 мың тонна. 2004–2009 жылдар аралығ ында импорттың мө лшері 2, 2 есе ө скен.

9.3-кесте. Ә лемдегі ө ндірілетін негізгі ө сімдік майлары

Ал 2004–2009 жылдар аралығ ында ө сімдік майын сыртқ а шығ ару 1, 8 есе ө скен. Сыртқ а шығ арылғ ан майлардың мө лшері кең кө лемде ауытқ ып тұ рғ андық тан 2009 жылы 2008 жылғ а қ арағ анда, экспорт 5 еседен астам ө скен. Бұ л ауытқ у сауда-саттық жасайтын тұ рақ ты кә сіпкерлердің жоқ екенін немесе ө ндірілген ө німнің сапасының тұ рақ ты емес екендігін кө рсетеді.

Ө сімдік майын қ ай елден кө п аламыз десек 1 орында Ресей, олардан келетін май-барлық импорттың 70%-ын қ ұ райды, 2 орында тұ рақ ты тү рде Украина, содан кейінгі орында Малайзия (9.4-кесте).

Бү кіл ә лемдегі ө ндірілген ө сімдік майлары бұ л дақ ылдарды ө сірудің тұ рақ ты тү рде ө сіп келе жатқ анын кө рсетеді. Соң ғ ы 10 жылда олардың ө ндірісінің дамуы 54%-ғ а ө скен, бұ л ө сім ә лі де жалғ асуда. Мұ ның себебі азық -тү ліктік жә не тағ амдық тү р ретінде оларғ а сұ раныстың ө суі жә не ө неркә сіп саласында мұ найдан алынатын органикалық жанармайдың орнына оғ ан конкурент ретінде ө ндірілетін биодизельдік жанармайдың кең тү рде сұ ранысқ а ие болуында. 2005–2006 жылдары ә лемде дә ндік майларды ө ндіру 402, 9 млн тонна болды.

Майлы дақ ылдардың ішінде ең кө п кө лемде ө ндірілетіні жә не импорттық тү рде ә келініп халық тың ең кө п қ олданатыны бұ л–кү нбағ ыс майы, 2 орында пальмалық май, ол негізінен тамақ тық ө неркә сіпте кең інен қ олданылады.

Ә лемде қ ытай бұ ршақ майын ө ндіруде алдың ғ ы орынды Бразилия мен АҚ Ш алады, Ресей 6-орында, Қ ытай 8-орында (9.5-кесте).

9.4-кесте. Ә лем елдері бойынша импорт мө лшері.

9.5-кесте. Ә лемдегі елдер бойынша қ ытай бұ ршақ майын экспорттау мө лшері