Рапстың халық шаруашылығындағы маңызы

Егіншілік шаруашылығ ы саласының алдындағ ы негізгі міндеттердің бірі – Республика тұ рғ ындарын жеткілікті мө лшерде ө сімдік майымен қ амтамасыз ету. Ол ү шін, майлы дақ ылдардың егіс кө лемін кең ейтумен қ атар, олардың жоғ ары ө німді тү рлері мен сорттарын пайдаланып, тұ қ ым шаруашылығ ын жақ сартып, ғ ылыми негізделген интенсивтендірілген ө сіру технологиясын кең інен қ олдана отырып, ө німділікті жә не оның сапасын жоғ арылату керек.

Бү гінгі таң да мал басының кемуі мен мал ө німдерін оның ішінде жануар майын пайдаланудың азаюы, ө сімдік майына деген сұ ранысты арттыра тү суде. Елімізде ө сімдік майына деген сұ раныстың тек қ ана 15%-ы ө зімізде ө ндірілсе, 85%-ы сырттан ә келінеді. Сондық тан бұ л ө нім тү рінен мемлекеттік азық – тү лік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету қ ажет.

Қ азіргі таң да республика халқ ының ө суіне байланысты азық -тү лікке сұ раныс қ ажеттілігі тез қ арқ ынмен артуда. Сондық тан ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін кө теру, ө сімдік шаруашылығ ын ә ртараптандыру, жаң а технологияны, жоғ ары жә не тұ рақ ты ө нім беретін, ө німділік потенциалы жоғ ары дақ ылдар сорттарын аудандастырып, ө ндіріске енгізу ө те қ ажет. Бұ л бағ ытта соң ғ ы жылдары облыс кө лемінде бұ рын егілмеген немесе жете зерттелмеген дақ ылдарды егу қ олғ а алына бастады. Сондай дақ ылдардың бірі– рапс ө сімдігі.

Республикада рапс ө сімдігі негізінен екі бағ ытта, яғ ни май алу ү шін жә не мал азығ ы ү шін пайдаланылады. Осығ ан байланысты майлы дақ ылдардың ғ ылыми негізделген ө сіру технологиясын зерттеу ө зекті мә селе болып табылады. Республикада ө сірілетін майлы дақ ылдардың ө німділігі мен май шығ ымы (24-60% аралығ ында) топырақ -климат, агротехника, сорт ерекшеліктеріне байланысты ө згереді. Алынатын ө сімдік майы химиялық қ ұ рамына, биологиялық қ асиеттеріне жә не тауарлық сапасына қ арай ә ртү рлі мақ саттарда пайдаланылады.

Қ азақ станда жылдан-жылғ а ауылшаруашылық дақ ылдарын ауыстырып ө сіруді ә ртараптандыру (диверсификация) ү дерістері кең тү рде жү зеге асырылуда. Осығ ан байланысты елімізде майлы дақ ылдардың егістік кө лемдері артуда (9.1-сурет).

Егер 2001 жылы майлы дақ ылдардың егілген егістік ауданы 326, 5 мың га. болса, 2004 жылы бұ л кө рсеткіш екі есе, яғ ни 338, 6 мың гектарғ а ө сіп, 665, 2 мың га. жеткен.

Майлы дақ ылдардың егістік аудандарының кү рт ө суі елімізде 2009 жылдан басталды. 2013 жылы Қ азақ станда майлы дақ ылдар егілген егістік жердің ауданы рекордтық кө рсеткішке жетіп, 1млн 981, 5 мың га қ ұ рады, яғ ни соң ғ ы 10 жылдың ішінде Қ азақ станда майлы дақ ылдардың жер кө лемі 5-есе ө скен. Мұ ның себебі Қ азақ станның ә ртү рлі аймақ тарында рапс дақ ылын ө сірудің оптималды технологиясы жү зеге асырылғ ан, сонымен қ атар рапс дақ ылы мен одан алынатын ө німдерді ө ткізу мә селелері толық шешілген жә не олардың бағ алары бидайдың бағ асына қ арағ анда ө те жоғ ары. Бұ л рапс дақ ылын ө сірудің рентбелділігінің жоғ ары екендігін кө рсетеді.

9.1-сурет. Қ азақ станда майлы дақ ылдардың егістік кө лемінің даму динамикасы.

1999 жылы Қ азақ станда ө сірілген жаздық рапстың егістік кө лемі 20, 1 мың га болса, 2013 жылы жаздық рапс 264, 4 мың га. жерге егілген. Майлы дақ ылдардың ішінде жаздық рапстың егістік кө лемі 10 есеге дейін ө скен (9.2-сурет).

9.2-сурет. Қ азақ станда жаздық рапс егістігінің ө су динамикасы

Жаздық рапстың ө су динамикасына қ арай берілетін субсидия қ аражаты да ө суде (9.5-кесте).

9.5-кесте. 2011–2013 жылдары облыстар бойынша 1 га рапс егістігіне бө лінетін нормативтік субсидия мө лшері (тең ге)

Жамбыл облысының топырақ климаттық жағ дайына бейімделген май алынатын ө сімдіктердің бірі – Рапс (Brassica oleifera). Oleifera Metzger-шаршы гү лділер тұ қ ымдасына жататын майлы жә не мал азық тық дақ ыл, ол ә лем ауыл шаруашылығ ында негізгі майлы дақ ыл ретінде кең қ олданылуда.

Облысымыздың топырақ -климат жағ дайларына бейімделген майлы дақ ыл тү рлерінің тиісті дә режеде зерттелмеуі жә не ө ндіріске енгізілмеуі салдарынан еліміздің азық -тү лік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ете алатын дә режеге жету ү шін егіс дақ ылдарының қ ұ рамын оң тайландыру, егіншілікті биологияландыру, экологиялық тазалығ ы мен экономикалық рентабельдігі жоғ ары технологиялар жасап, ө німділігі мен қ оршағ ан ортағ а бейімділігі жоғ ары майлы дақ ылдардың жаң а тү рлері мен сорттарын ө ндіріске кең інен енгізу қ ажет. Осығ ан орай майлы рапс дақ ылының халық шаруашылығ ы ү шін қ ұ нды белгілері мен қ асиеттерін, тұ қ ымның ө німділігі мен сапасын нақ ты топырақ -климат жағ дайларына бейімділігін бағ алап, Жамбыл облысының таулы-дала аймағ ында ө сіруге лайық ты диверсификациялық тү рлерін ұ сынуғ а жә не жалдап егу технологиясының агробиологиялық заң дылық тарымен су режимдерін зерттеу ғ ылыми жұ мыстың кө кейтестілігін білдіреді.

Қ азіргі кезде Қ ытай, Канада, Ү ндістан, Еуропалық одақ елдерінің рапсты ө сіру егістігі ә лемдегі рапс ө сіру егістігінің 90 пайызын қ ұ райды. Оның ө ндірісі Азияда – 46, 8%, Еуропада – 30, 36 %, Солтү стік Америкада – 19, 2% қ ұ райды. Рапс Ресей Федерациясында да қ арқ ынды тү рде ө сіріле бастады, олар жыл сайын 0, 11 млн тоннадан астам рапс ө німін алады. Рапстың мұ ндай қ арқ ынды таралуына оның майының азық тық жә не техникалық қ ажеттіліктер ү шін қ олдануы мен климаттық жағ дайғ а тез бейімделе алатындығ ы себеп болуда. Қ азақ станның Бү кілодақ тық сауда ұ йымына кіруіне байланысты ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің сапасына қ атал талап қ ойылуда. Сондық тан жаң а жағ дайдағ ы бә секелестікке сай болу ү шін ә лем нарығ ында сұ ранысы бар ауыл шаруашылығ ы ө німдерін шығ ару қ ажет. Осығ ан сә йкес еліміздегі АҚ «Продкорпорацияның» рапс ө ндірісін дамыту бағ дарламасына сә йкес республика облыстарында рапстың перспективті кү здік жә не жаздық сорттарын ө сіру танаптары кө бейтілуде.

Қ ырық қ абат тұ қ ымдас майлы дақ ылдардың ішінде майының мө лшері (46-50%) мен сапасы жө нінен кү здік рапс бірінші орын алады. Рапс майының тағ амдық жә не техникалық маң ызы бар, ол бағ алы мал азығ ы болып табылады. Шаруашылық та рапстың кү здік жә не жаздық сорттары егіледі.

Ал біздің елімізде рапс жалпы егістік алқ абының 12, 5 пайызын қ ұ рап, кү нбағ ыс, мақ тадан кейінгі орында тұ р. Қ азіргі кезде рапс Солтү стік Қ азақ стан, Қ останай, сонымен қ атар Жамбыл, Атырау, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарында ө сіріледі. Рапсты пардан, дә нді, дә нді бұ ршақ, отамалы дақ ылдардан кейін арамшө птерден тазартылғ ан қ ұ нарлы, суармалы жерлерге орналастырғ ан дұ рыс. Суармалы жерлерде топырақ ө ң деу терең жыртудан басталады. Кө ктемде беті қ опсытылып себу алдында культивация мен топырақ бетін тегістеу, зиянкестермен кү рес, кең қ атарлы егістікте қ атар аралық ты ө ң деу, суару жұ мыстарын жү ргізу қ ажет.

Кү здік рапстың климатқ а талабы мық ты, суық қ а тө зімділігі тө мен, олар қ ұ рғ ақ шылық пен қ ысқ ы айларда жылының кө п болғ анын да қ аламайды. Жаздық рапс климаттық жағ дайларды онша талап ете қ оймайды, бірақ кү здік рапсқ а қ арағ анда майлылығ ы тө мен. Қ ә зіргі кезде ә лем ауыл шаруашылығ ында рапс негізгі майлы дақ ыл ретінде кең қ олданылуда, сонымен қ атар ол тамақ тық, жемдік жә не техникалық мақ саттарғ ада қ олданылады.

Рапс – ө те бағ алы майлық жә не мал азық тық дақ ыл, ол жоғ ары сапалы ө сімдік майы мен ақ уыз кө зі. Рапс сө зінің шығ уы Ерте Египет тұ рғ ындары Кү н қ ұ дайы Ра-ғ а байланыстырады. Сондық тан Рапс – Кү н ө сімдігі деген мағ ынаны білдіреді. Рапс ө сімдігін ө сіру экологиялық экономикалық жә не агрономиялық кө рсеткіштері жө нінен тиімді:

1. Экологиялық жағ ынан – бір гектар кү здік рапс егістігі 10, 6 млн оттегін бө ліп, қ ант қ ызылшасынан кейін 2 орынғ а иелік етеді. Бір гектар орман алқ абы бар болғ аны 4 млн л. оттегін бө леді, бұ л рапс егістігінің бір гектары бө летін оттегінен 2, 5 есе аз. Сонымен қ атар топырақ қ а тө гілген Рапс майы 7 кү н ішінде 95%-ғ а дейін ө здігінен ыдырап, қ оршағ ан ортаны ластамайды, ол минералдық майлар осы уақ ыт (мерзім) ішінде бар болғ аны 16% ғ ана ыдырап қ оршағ ан ортаны ластайды. Бір литр минералдық май 1 млн литр суды ауылшаруашылық дақ ылдарын суаруғ а жарамсыз етіп, топырақ ты ластап, оны ө сімдік ө сіру ү шін кө п жылдарғ а пайдалануғ а болмайтын жағ дайғ а келтіреді. Органикалық заттардан алынғ ан бензин мен дизелдік жанармай тракторлар мен автомашиналардың қ озғ алтқ ыштарында жанып, қ оршағ ан ортағ а кө птеген зиянды заттарды бө леді, ал рапстық жанармай жанғ анда экологиялық таза газдарғ а айналады. Сондық тан рапс майынан алынғ ан жанармайғ а экологиялық тиімділігі жағ ынан тең келетін жанармай жоқ.

2. Агрономиялық кө рсеткіші – потенциалдық ө німділігі жоғ ары, ауыспалы егістікке жақ сы алғ ы дақ ыл ретінде ө зінен кейінгі егілген бидай мен арпаның ө німділігін 10-15%-ғ а арттырады, топырақ ты органикалық заттармен байытып, оның сулық жә не ауа ө ткізгіштік қ асиетін жақ сартады, шикізат ретінде биожанармай мен биомоторлық май шығ аруда жә не ө те бағ алы мал азық тық жем ретінде қ олданылады.

3. Экономикалық тиімділігі – рапсты ө сіру рентабельділігі 50%-дан кем емес, сату бағ асы тиімді болғ андық тан ішкі жә не сыртқ ы рынокта техникалық шикізат ретінде транспорт пен ө неркә сіпте кең тү рде қ олданылады. Тағ амдық жә не техникалық ө сімдік майы ретінде ә лемдік рынокта жоғ ары сұ ранысқ а ие.

Рапс – майлы дақ ылдарғ а жататын бағ алы ө сімдік. Оның дә нінде 43 пайыздан (жаздық рапс) 50 пайызғ а (кү здік рапс) дейін май болады. Рапстың майын тағ ам ү шін жә не техникалық мақ сатта пайдаланылады, сонымен қ атар сабын қ айнату, тоқ ыма, металлургия, бояу, полиграфия, тері ө ндірісінде қ олданылады. Рапстың 100 кг кө к балаусасында 15, 7 кг мал азық тық ө лшем бар жә не ол витаминдерге (ә сіресе, А, С) ө те бай, жақ сы қ орытылады, жасұ нығ ы (клетчаткасы) онша кө п емес (11-13%). Шауып алғ аннан кейін жә не мал жайғ ан соң да кө теріліп ө суге қ абілеті бар ө сімдік.

Ауыспалы егістерде аралық дақ ыл ретінде себілген рапс малғ а кү з айларында немесе ерте кө ктемде жақ сы жайылым. Осы қ асиеттері жағ ынан рапс жақ сы мал азық тық дақ ыл. Май зауыттарында ө ң делгеннен кейін қ алғ ан кү нжарасы малазық тық қ асиеті жағ ынан сұ лығ а тең келеді, бірақ ондағ ы қ орытылатын протеиін мө лшері сұ лыдағ ыдан ү ш есе кө п. Рапс кү нжарасын малғ а таза кү йінде емес, қ ұ рамалы азық тардың қ оспасы ретінде берген дұ рыс. Егіншілікте рапс кө птеген ө сімдіктерге жақ сы алғ ы дақ ыл болып есептелінеді.

Кү здік рапс – кү зде себілгенде ғ ана май алынатын негізгі дақ ыл. Оның ө суіне қ ысы қ арлы ә рі жылы болатын, ә сіресе, қ ыстың соң ымен ерте кө ктемде ауа райы ерекше қ ұ былып ө згермейтін аудандар қ олайлы. Еліміздегі кү здік рапстың жалпы егіс кө лемі 50-60 мың га шамасында. Алынатын ө нім кө кбалауса 300-400 ц, тұ қ ым ө німі ә р гектардан 15-20 ц. Кең таралғ ан сорттары – Кубанский – 1, Дублянский жә не т.б.

Кү здік рапс – жасыл жапырақ ты, жоғ арғ ы жапырақ тары сабақ тарын жартылай орап алады. Гү л шоғ ыры – шоқ. Климатқ а қ оятын талабы жоғ ары. Маусымның басында гү лдеген рапстың ашық сары тү сі араларды ө зіне тартады, олар рапстан шырын мен тозаң ды жинайды. Басты шоғ ырындағ ы гү лдеу тө меннен басталып, жоғ ары кө теріледі. Басты шоғ ыр гү лдеген соң, екі жағ ындағ ы шоқ тары гү лдейді. Тозаң дары гү л ашылғ ан соң ашылады. Тозаң қ абығ ының тозаң шығ атын жағ ы кү здік рапста ә рбір аталығ ының қ арсы бетінде қ ызыл нү ктемен танылады. Қ иылыса тозаң данады, тө рт ұ зындау келген аталық тар тозаң қ апты айналып, тозаң даушымен бір биіктікте кө теріліп аналық қ а тү седі. Кешке қ арай жапырақ тарының ү стің гі бө лігі анық кө рінген гү лдері таң ертең гі мезгілде ашыла бастайды. Одан ә рі жапырақ ү сті таралып, олардың арасында аналық пайда болады. Гү л бұ л кезде қ оң ырауғ а ұ қ сас болады. Кү здік рапстың гү лдеуі 25–35 кү нге созылады.

Кө п жылғ ы зерттеу нә тижелері кө рсеткендей, рапс гү лінде шамамен, 0, 7 мг шырын, бар, ол 0, 3-тен 0, 9 мг аралығ ында ауытқ ып отырады. Қ анттылығ ы 12-14 пайыз. Рапстың шырындылығ ы мен қ анттылығ ы қ олайлы табиғ ат жағ дайларында ұ лғ аяды. Бұ ғ ан табиғ ат жағ дайлары, агротехника дең гейі, калий тың айтқ ыштары ық пал етеді. Рапс ө сірілген 1 га жерден 50 кг бал ө німі алынады. Деректер бойынша, бір бал ара ұ ясы рапстан бір кү нде 3-4 кг шырын жинайды. Рапс балы ақ тү сті, кейде сары тү сті, ө те тә тті, рапс гү лінің иісі бар. Ол тез кристалданады, суда еруі қ иын, қ оспасы қ ою болады, сондық тан оны ара омартасында қ ысқ а қ алдыруғ а болмайды. Рапсты ара ұ яларының жанына себу тозаң дануына кө мек береді.

Кү здік рапсты сепкенде, кө ктемде омарта жанындағ ы гү л жарғ анда ө сімдіктің жоғ арғ ы сабақ тарын кесу қ ажет. Сонда оның жанындағ ы сабақ тары жақ сы жетіледі, гү лдеуі ұ зақ қ а созылады. Кү здік рапс Атырау, Жамбыл, Оң тү стік Қ азақ станда ө сіріледі.

Жаздық рапс Азияда кең інен таралғ ан дақ ыл.Ү нді елінде ол 3, 4 млн, Қ ытайда – 2, 5 млн, Пә кістанда – 500 мың га жерге егіледі. Азия елдеріндегі ә р гектардан алынатын рапс ө німі – 5, 5-6 ц, рапс тұ қ ымын кө птеп ө ндіретін Канада елі. Жаздық рапстың ә р гектарынан 10 ц ө нім алынады. Оның сорттары: юбилейный, галант, ратник, ритм, визит, липецкий, рубеж, герос, золотоновский». Осының ішінде ең жоғ ары сапалы «липецкий» сорты болып табылады. Жаздық рапс (кольза) бал беруі кү здік рапстан қ алыспайды. Ол шырын мен тозаң бө леді. Жаздық рапс Ресейдің орталық жә не солтү стік аумақ тары ү шін маң ызы бар, бұ л жерлерде жаздық рапс ө сіріледі. Оны Солтү стік Қ азақ станда, Шығ ыс Қ азақ стан, Ақ мола облыстарында ө сіруге болады.

Жаздық рапс ө німділігі жө нінен кү здік рапспен салыстырғ анда, қ алыс қ алады, бірақ климат пен топырақ таң дамайды. Оны ә детте, кү здік рапстан кейін себеді. Рапсты кеш себуге болмайды, себебі зиянкестер шық қ анша рапс топырақ қ а бекуі қ ажет. Рапс тұ қ ымын аралығ ын 15 см етіп, кең қ атарлы ә діспен 1 га жерге шамамен 12-16 кг есебінен шашады, 2-4 см терең дікте себеді, себу ү шін жақ сы дә ндер алу керек, бірақ сыртында тозаң ы болуы тиіс.

Қ азіргі таң да рапсы ө сіруден Канада мен Ү ндістанды артқ а тастап, жетекші орында Қ ытай болып отыр, бұ л ү ш ел ә лемдік ө німнің 57 пайызын береді. Рапс дақ ылын ө сірудің басты аймақ тары – Азия ү лесіне 46, 8%, Еуропағ а – 30, 3%, Солтү стік Америкағ а – 19, 2% ү лес тиеді. ТМД елдерінде жылына 0, 16 млн тонна рапс ө ндіріледі, Ресейде – 0, 11, Украина – 0, 02, Белоруссияда – 0, 02 млн тонна.

Бү гінгі таң да рапс майлы дақ ыл ретінде кең інен ө ң делуде, ә сіресе, мұ ндай дақ ылдар кө п ө нім бере қ оймайтын табиғ и зоналарда кең інен таралуда. Екпе дақ ыл ретінде жаздық рапс немесе кольза жә не кү здік рапс тү рінде кездеседі. Май беретін шаршы гү лділер ө сімдіктерінің ішінде рапс тұ қ ымы майының кө птігімен (45-50%) жә не сапасы жө нінен бірінші орын алады.

Кү здік рапстың климатқ а талабы мық ты, аязғ а тө зімділігі тө мен, олар қ ұ рғ ақ шылық пен қ ысқ ы айларда жылының кө п болғ анын да қ аламайды. Жаздық рапс климаттық жағ дайларды талап ете қ оймайды, бірақ кү здік рапсқ а қ арағ анда майлылығ ы тө мен.

Мысалы, Канадада жаздық рапс себу кең тарағ ан, ал Еуропа елдерінде кү здік рапсты ө ң дейді, олардың ө німділігі жоғ ары. Швецияда рапстың екі тү ріне де ү лкен кө ң іл бө лінеді.

Шығ ыс Еуропаның континенталды климатында кү здік рапс ө сіру ү лкен тә уекелдікті талап етеді. Ресейдің, Украинаның жә не ө зге де ТМД елдерінде жаздық рапс ө сіріледі.

Рапсты экспорттаушы басты елдер – Еуропа, Канада, Австралия. Импорттаушы елдер – Қ ытай, Мексика, Жапония, Бангладеш, Пә кістан жә не ө зге де елдер.

Солтү стік Қ азақ станда ерте пісетіндіктен, жаздық рапс ө сіріледі. Аймақ та соң ғ ы жылдары оның егістігі 45–48 мың гектарғ а дейін ө сті, ал тек қ ана Кө кшетау аймағ ы мен Қ останай облысы ә рқ айсысында ол жыл сайын 18-20 мың га жерге себіледі. Сонымен қ атар рапс Жамбыл, Атырау, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарында да ө сіріледі.

Елімізде май дақ ылдарының ө ндірісі ө суде. Ө ндіріс рапс ө ндіруден – 28, 7 есе, шашақ ты зығ ырдан – 6, 7; қ ытай бұ ршақ тан – 3, 4; мақ сарыдан (сафлор) – 2, 2 есе ө сті (9.6-кесте).

9.6-кесте. Республикада май дақ ылдарын ө ндіру (мың тонна)

Ө ндіріске жаң адан қ осылғ ан май дақ ылдарының ішінде мақ сары (сафлор) ө сіру артып отыр. Бұ л кө рсеткіш бойынша республика дү ние жү зінде 4-5 орында. Мақ сары кү тімді аса қ ажет етпейді жә не сортаң топырақ та да ө се береді.

2010 жылы Ресейде рапс ө сімдігі 878, 04 мың гектарғ а егілсе, бұ л кө рсеткіш 2009 жылы 688, 1 мың гектар болғ ан, яғ ни рапс егістігінің кө лемі 27%-ғ а ө скен. Соғ ан қ арамастан Ресейдегі рапстың ө німділігі дә стү рлі тү рде жоғ ары емес – орта есеппен 10-15-ц/га-дан аспайды. Мұ ның негізгі себебі ауа райы факторларының тұ рақ сыз болуы.

Россияда рапс ө сімдігінің жаздық сортын ө сіруде 1 орында Татарстан алады. 2010 жылда қ уаң шылық болғ андық тан, мұ нда барлық жиналғ ан ө нім 8 мың тонна болды, ал 2009 жылы бұ л аймақ та 75, 5 мың тонна рапс ө німін алғ ан.

Ал 2010 жылы кү здік рапстың жалпы жиналғ ан ө німі 368, 7 мың тонна бұ л 2009 жылмен салыстырғ анда, 20%-ғ а жоғ ары. Кү здік рапстың жоғ ары ө німі егістіктің жылдан-жылғ а ө суімен қ атар, агротехниканың жетістіктерімен байланысты.

Кү здік рапс негізінен Ресейдің оң тү стік федералдық округінде ө сіріліп, сол жердегі ө неркә сіп орындарында шілде-тамыз айларында ө ң деліп май алынады. Бұ л кезең, яғ ни шілде-тамыз айларында кү нбағ ыс ә лі жиналмағ андық тан бос болып, оның орнына рапс ө сімдігін ө ң деп, май алатын цехтардың қ уаттылығ ын тиімді пайдалануғ а мү мкіндік туады, яғ ни маусым аралық мерзімде кү нбағ ыс майының жетіспеушілігі мен ө неркә сіптің босағ ан қ уатын пайдалануғ а кө мектеседі.

Ресейден ө ндірілген рапстың жалпы мө лшері кө бейгенімен оны шет елге шығ арып сату кө лемі бұ рынғ ы жылдармен салыстырғ анда азайғ ан. Рапс дә нін 2010 жылы қ ыркү йек айында Ресейден экспортқ а шығ ару 14, 278 мың тоннаны қ ұ рады. Оны негізінен сатып алушы елдердің ішінде Германия, Белгия, Англия жә не басқ а да елдермен бірге Қ азақ стан да бар (9.7-кесте).

9.7-кесте. Ресейден экспортқ а шығ арылғ ан Рапс тұ қ ымы (шілде-тамыз 2010)

Украинада рапс дақ ылы, негізінен қ ызылша ө сірілетін оң тү стік аумақ тарында себіледі, солтү стік жақ тарда ол ө ліп қ алады. Украинаның басты аумағ ында ө сірілген кү здік рапстың бал шаруашылығ ы ү шін маң ызы бар.

Рапс ө те жақ сы бал беретін ө сімдікке жатады, 25-30 кү ннің ішінде бал арасы ә р егілген гектардан 90 кг дейін бал жинайды.

Агротехникалық жағ дай бойынша рапс ө сімдігі кө птеген дақ ылдарғ а ө те жақ сы алғ ы дақ ыл болып саналады, егілген егістікті ерте босатып, топырақ қ ұ рылымы мен қ ұ нарлығ ын жақ сартып, алқ аптың ластануын азайтады. Рапстан кейін егілген дә нді дақ ылдардың ө німділігін 10-15%-ғ а арттырып, еш қ осымша материалдық шығ ынсыз ө сімдік шаруашылығ ының тиімділігін арттырады.

Бү кіл дү ниежү зінде майлы дақ ылдардың ішінде рапс ө сімдігі ө сірілетін кө лемі жағ ынан қ ытай бұ ршағ ы дақ ылынан кейін екінші орын алады (Бочкарев, 2006). Рапс дақ ылы ө сімдік майы мен мал азық тық ақ уыз кө зі болып табылады, ө йткені оның дә нінде кү нбағ ыс дә ніндегідей 40-48% жә не 50-55% май бар (Палий, 1961). Ал дә ндегі ақ уыз мө лшері жө нінен кү нбағ ыстан 5-17% артық ө нім береді (Суханов, Нарижний, т.б.1987, Федотов, Коломейченко жә не т.б., 1998). Бұ л дақ ылдың эруковтық жә не тө мен глюкозинолатты сорттары жоғ ары биологиялық бағ алылығ ы мен сапасы жә не дә мдік қ асиеттері жө нінен зә йтү н майына ө те жақ ын (Гареев, 1996).

Соң ғ ы жылдары Украина егіншілері бидайдың орнына Рапс ө сімдігін кө птеп егуде, ө йткені оның нарық тағ ы қ ұ ны кө п пайда ә келуде. 2010 жылы шілде айында рапстың бір тоннасы 330-350 доллар тұ рса, 2011жылы бұ л бағ а 640-650 долларды қ ұ рады (М. Колесник, 2010). Бұ ғ ан рапс ө сімдігінің ә лемдік рынокта биожанармай ө ндіруде зор сұ ранысқ а ие болып отыруы себеп болуда. Оның бағ асы мұ най бағ асының ө суімен байланысты ө суде.

АҚ Ш ауылшаруашылық министрлігінің мә лімдемесі бойынша, 2010–2011 жылы барлық ә лем елдері 57, 2 млн тонна рапс ө ндірген, бұ л 2009 жылмен салыстырғ анда, 3, 2 млн тонна аз, оның басты себебі – қ уаң шылық. Рапсты ең кө п мө лшерде Еуроодақ елдері ө ндіруде, оның ү лесіне ә лемдегі ө ндірістің 34%-ы келеді. Одан кейінгі орындарда Қ ытай, Ү ндістан, Австралия, ал Украина 6-орында. Немістің аналитикалық агенттілігі Oil World-ың мә ліметі бойынша, 2011 жылы рапстың ө німділігі 19, 5 млн тоннағ а дейін кеміген (2010 ж. 20, 59 млн тонна болатын). 2012 жылы бұ л аналитикалық орталық тың болжамы бойынша ЕО-та рапсты ө сіру бұ дан да аз болады деп кү тілуде. Бұ л алдағ ы уақ ытта осы техникалық дақ ылғ а деген сұ раныстың ө суімен оның бағ асының тым жоғ ары болатындығ ын кө рсетеді.

Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегиясында халық ты тамақ ө німдерімен қ амтамасыз етуге жә не еліміздің азық -тү лік қ ауіпсіздігі мә селелеріне аса мә н берілген. Бұ л мә селелерді табиғ а қ орымызды дұ рыс пайдалану жә не ғ ылыми негізделген тұ жырымдамалар мен ұ сыныстарды ө ндіріске енгізу негізінде шешуге болады делінген. Осығ ан байланысты сапалы ө сімдік майын жә не қ ұ нды мал азық тық дақ ыл ретінде еліміз аймақ тарының топырақ – климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, рапс ө сіру технологиясын ө ндіріске енгізу қ ажеттігі туындайды.

Рапс – Brassica oleifera Oleifera Metzger – шаршы гү лділер тұ қ ымдасына жататын майлы жә не мал азық тық дақ ыл. Қ азіргі кезде ә лем ауыл шаруашылығ ында рапс негізгі майлы дақ ыл ретінде кең қ олданылуда. Қ азіргі кезде Қ ытай, Ү ндістан, Канада, Еуропалық елдері ә лемдегі рапс ө сіру егістігінің 90 пайызын қ ұ райды. Майлы рапс Қ ытайда, Канадада, Ү ндістанда, Еуропа елдерінде кең тарағ ан. Ө сірілу аумағ ы бойынша қ ытай бұ ршақ, мақ та дақ ылдарынан кейін, ал кү нбағ ыстың алдында тұ р. Оның ө ндірісі Азияда – 46, 8, Еуропада – 30, 36, Солтү стік Америкада – 19, 2 пайызды, ал қ алғ ан 3, 64 пайызы басқ ада ә лем елдері қ ұ райды. Ресей Федерациясында да рапс қ арқ ынды тү рде ө сіріле бастады. Олар жыл сайын 0, 11 млн тоннадан астам рапс ө німін ө ндіреді.

Ал біздің елімізде рапс жалпы егістік алқ абының 12, 5 пайызын қ ұ рап, кү нбағ ыс, мақ тадан кейінгі орында тұ р. Қ азіргі кезде Солтү стік Қ азақ стан, Қ останай облыстарында ө сіріледі. Сондай-ақ еліміздің оң тү стік шығ ысында да рапс ө сіру технологиясын зерттеуді Егіншілік жә не ө сімдік шаруашылығ ы Ғ ЗИ -ның ғ алымдары жү ргізуде. Рапстың осылай кең таралуы оның климат жағ дайына тез бейімделе алатындығ ында жатыр.

Қ азақ станның 2006-2010 жылғ а арналғ ан агроө неркә сіп кешенін дамыту концепциясында рапс егістігін 700 мың гектарғ а ұ лғ айту жоспарланғ ан, яғ ни ө сімдік майына деген сұ ранысты қ анағ аттандырып, биожанармай ө ндірісінің шикізатқ орын жасауғ а негіз қ алануда. Осығ ан сә йкес еліміздегі азық -тү лік корпорациясының рапс ө ндірісін дамыту бағ дарламасына сә йкес Солтү стік Қ азақ стан облыстарында рапс егістіктері кө бейтілуде.

Рапс майлы дақ ылының кү нжарасы мал шаруашылығ ы ү шін таптырмайтын азық. Қ азіргі таң да Германияда рапс кү нжарғ асының ә рбір тоннасын фермерлер 100 АҚ Ш долларына сатып алуда. Бұ л рапс егілген жерде мал шаруашылығ ын дамытуғ а зор мү мкіндік береді, ө йткені қ ұ рамы қ ышқ ылдарғ а бай рапс кү нжарасымен жемделген мал тез семіріп бордақ ыланады. Сондық тан Қ азақ станда алдағ ы бес жылда бір миллион гектарғ а рапс себілу жоспарлануда.

Рапс шаруашылығ ын дамыту мал шаруашылығ ын арзан, жоғ ары ақ уызды қ ұ рама жеммен қ амтамасыз ететінін ә лемдегі тә жірибелер дә лелдейді. Рациондағ ы ақ уыздың тапшылығ ы малдың ө німділігі ғ ана емес оның тө л беру қ абілетіне де кері ә серін тигізеді. Сондық тан жоғ ары ақ уызды рапсты қ олдану арқ ылы бұ л мә селені шешуге болады. Ө йткені бір тонна рапс кү нжарасы 7-8 тонна жемдік дақ ылдарды ақ уыз бойынша тең естіруге ық пал етеді, ал ол ө німділігін 10-15%-ғ а жоғ арылатады.

Рапс ақ уызы аминқ ышқ ылдық қ ұ рамы бойынша қ ытай бұ ршақ ақ уызына жақ ын, бірақ оның қ ұ рамында зиянды биологиялық белсенді заттар: глюкозинолаттар, эрук қ ышқ ылы, танин, полифенол, фитин қ ышқ ылы бар. Глюкозинолаттар мен эрук қ ышқ ылы рапстағ ы ақ уыздың қ олданылуын тө мендетеді. Осығ ан байланысты елімізде мал, қ ұ с шаруашылығ ында рапс жанама ө німдерінің жемдік биологиялық қ ұ ндылығ ын жоғ арылату жә не рапс кү нжарасының сің імділігі нашар заттары мен химиялық қ ұ рамына тигізетін зиянды ә серін азайту қ ажет. Ол ү шін 120-130^º С температурада экструдерлеу мен автоклавтау ә дістері қ олданылады.

Кү здік рапстың кө к балаусасында протеин мө лшері, минералды заттар мен витаминдер (ә сіресе, А, С) ө те бай жә не аз мө лшерде клетчатка (11-13%) бар. Бір киллограмм рапстың кө к балаусасында 20 г қ орытылатын протеин, 2, 58 г калий, 0, 75 г фосфор, 0, 28 г магниий, 0, 96 г кү кірт, 0, 23 г натрий, 4, 46 г калий, 0, 75 г хлор жә не 0, 16 азық тық бірлік ө лшемі бар. Рапстың кө к балаусасының бір азық тық ө лшемінде 180-190 г протеин болады. Сондық тан Рапс ө сірілетін алқ ап бү кіл дү ниежү зі бойынша май алынатын ө сімдіктердің ішінде алдың ғ ы орында, ө йткені бұ л рапс майының тағ амдық жә не техникалық бағ ытта кең тү рде қ олданылуынан.

Рапс май шығ ару ү шін қ олданылады. Рапс майы тамақ ә зірлеуге, маргарин ө ндіруге, металлургия, сабын шығ ару, тері жә не тоқ ыма ө неркә сібінде пайдаланылады. Кү нжара қ ұ рамында 32 пайыз ақ уыз, 9 пайыз май, азотсыз экстра активтік заттар 30 пайыз мал азығ ы ретінде қ ұ нды. Рапс қ алдығ ы (жом) мал азығ ы ретінде пайдаланылады. Отын бағ асының ө суіне байланысты рапсы майының негізінде биодизель ө ндіріледі.

Oil World мә ліметтері бойынша, 2008-2009 жылдары рапс ө ндіру 58 млн тоннаны қ ұ рады. Рапс ө сірудің ЕО-қ а – 19 млн тоннасы, Канадағ а – 12, 6 млн тоннасы, Қ ытайғ а 11, 5 млн тоннасы тиесілі. БҰ Ұ деректері бойынша 2003-2004 жылдары 36 млн тонна рапс дақ ылы жиналғ ан. 2005 жылы рапс ө сіруге 264 мың шаршы км жер бө лінген, бұ л барлық жыртылғ ан жердің шамамен 2 пайызын қ ұ рағ ан.

Баяу кебетін, йодтық саны 94–112 болатын рапс майының тағ амдық та, техникалық та маң ызы зор. Кө біне, рапс кө к шө птік мал азығ ы (ә р гектардан 250-300 ц) жә не кө к тың айтқ ыш ретінде пайдаланылады.

Рапс майының қ ұ рамы азық тық сапасы жоғ ары зә йтү н майына жақ ын болғ андық тан, оғ ан халық аралық рынокта сұ раныс кө п. Сонымен қ атар, соң ғ ы жылдары ә лемде мұ най қ орларының азаюына байланысты, ғ алымдар рапстан алынатын экологиялық таза биоотын болашақ та кө мірсутегінің орнын алмастырып энергия кө зі болады деп есептеуде.

Сонымен қ атар рапс майы биологиялық жанармай ретінде соң ғ ы кездерде кең інен қ олданыла бастады. Биологиялық жанармай ретінде қ олданылғ ан рапс майы кезінде бө лінетін кө мірқ ышқ ыл газы кө п мө лшерде азаяды, яғ ни бір литр дизель жанармайын қ олданғ анда 3 кг СО₂ бө лінсе, ал биологиялық жанармайды қ олданғ ан кезде бар болғ аны 0, 5 кг СО₂ ауағ а тарайды. Бұ л ә діс дә нді дақ ылдардан алынатын биологиялық жанармайдан қ алыспай жер қ ойнауындағ ы мұ найдың қ орын ү немдеуге кө мектеседі.

Еуроодақ елдерінде 2010 жылы жанар-жағ ар майдың 5, 7%-ын рапстан алынғ ан биоотын қ ұ рады. Сондық тан рапс майлы дақ ылы Еуропа фермерлері ү шін мол пайда кө зі болып табылады.

Астық ө ндіруден дү ниежү зінде жетекші орын алатын Канаданың ө зінде барлық егістік алқ аптың 37%-ына бидай, 16%-ына рапс егіледі. Германияда бұ л кө рсеткіш барлық егістік алқ аптың 20%-ын алып отыр. Еуропа рыногында рапстың тапшылығ ы казірдің ө зінде сезілуде. Бұ л дақ ылды енді ғ ана егуді қ олғ а алып отырғ ан Қ азақ станда рапстың ә р тоннасының бағ асы 200 АҚ Ш долларынан кем емес, бұ л бидайдың бү гінгі бағ асынан екі есе қ ымбат. Халық арлық рыноктағ ы сұ ранысты зерттесек, сыртқ ы сауда-саттық пен импорт Қ азақ станда экспортқ а қ арағ анда, 4 есе артық. Сонымен қ атар ауыспалы егісті дамыту ү шін де рапс ө те қ олайлы дақ ыл.

Қ азіргі кү нде республикалық бюджеттен астық ө ндіру бағ дарламасы ү шін бө лінген қ аржыдан бидай егісінің ә р гектарынан 660 тең ге, ал рапс дақ ылының ә р гектарына 1220 тең ге субсидия беріліп отыр. Қ азақ станда рапс дақ ылын ө ндіруге инфрақ ұ рылымдық жағ дайларының бә рі де бар, бірақ бізде Еуропа елдеріне қ арағ анда ылғ ал барлық жерде бірдей мол тү спеуі салдарынан, ылғ ал тапшылығ ы елеулі қ иындық тар туғ ызады. Сол ү шін рапсты ө зімізде ө сіруге лайық ты ылғ ал ү немдегіш технологияны ойластырып, қ олдану арқ ылы мол ө нім алуғ а болады.

Тазартылғ ан рапс майы ХХІ ғ асырдығ ы биожанармайының негізгі компоненті болып табылады. Биожанармай – дизельдік жанармайғ а қ арама-қ айшы ретінде, экологиялық таза жә не жыл сайын қ айта ө сіріліп май алуғ а болатын шикі зат. Тазартылмағ ан рапс майын бір мә рте ыстық престеу жә не Германия мен Ресейде шығ арылғ ан май сық қ ыш агрегаттар арқ ылы алады. Бірінші рет майды тазалау ВНП – 30, 20 фильтрінде жү зеге асырылады.

Белоруссия ө неркә сібі соң ғ ы 15 жыл қ атарынан 00-дік сортты рапс дә нін ө ндіруде. Рапс майын ө здерінің ішкі рыногына жә не сыртқ а Германия, Нидерланды, Польша, Балтика елдеріне автомабиль немесе темір жол цистерналары арқ ылы шығ аруда. Ө зінің сапалық кө рсеткіші жө нінен дайын май барлық нормативтік қ ұ жаттармен сертификаттарғ а сай келеді.

Еуропа елдерінде органикалық жанармайдың экологиялық стандартына деген талаптардың қ атаң дануына байланысты биожанармайдың бағ асының ө суіне себеп болуда. Барлық елдер рапс ө сімдігінің ө сіру егістігін кө бейтуде. Мысалы, Белоруссия 2015 жылы рапс ө ндіруді жылына миллион тоннағ а жеткізуді жоспарлауда, 2011 жылы жоспар бойынша 700 мың тонна ө ндірілген. Қ ытайдың China Grain Reserves Corp, корпарациясы мемлекеттік резервке ө з фермерлерінен 2 млн тонна рапстың ә р тоннасын 710 долларғ а сатып алуды жоспарлауда, егер бұ л болжамдар расталса, онда келешекте рапс ө німіне деген сұ раныс пен бағ асы ө те жоғ арылайды деп кү тілуде.

Рапс биожанармайын қ олданғ анда қ оршағ ан ортағ а автомабильдердің бө летін кө мір қ ышқ ыл газын (СО₂) азайтады. Биожанармайды қ олданғ анда кә дімгі солярканы қ олданғ анда бө лінетін СО₂-ден 6-есе аз СО₂ бө лінеді. Сондық тан Германияда 2000 жылдары биожанармайын қ ұ ятын 300-автозаправкасы болса, 2004 жылы олардың саны 2000-ғ а жеткен.

Ө німділігі 30 ц/га рапстан 1300 л биодизельдік жанармай алуғ а болады, Германияда оның мө лшерін 1, 1 млн тоннағ а жеткізу ү шін 750 мың га рапс егістігі қ ажет етілуде.

Ә лемде майлы дақ ылдарды ө ндіру ү дерісі тұ рақ ты тү рде ө суде. Оғ ан сұ раныс азық -тү лік ретінде пайдаланумен қ атар, ө ндірістік қ айта ө ң деп биодизельді отын шығ арумен тү сіндіріледі. Бұ л экологиялық таза жанармай мұ найдан ө ндірілетін кә дімгі органикалық дизельді отынды сә тті алмастырып, бә секеге қ абілеттілігін жыл сайын дә лелдеуде. Рапс майы – шетел нарығ ында аса ө тімді ө нім

Рапс майының бағ алылығ ы сонда оның қ ұ рамы полиқ аннық қ ан май қ ышқ ылдарына бай. Ол жү рек қ ан тамыр қ абырғ аларын бекітуге жә не қ ан қ ұ рамындағ ы холестериннің дең гейін, тамыр жү йесінде тромбоның пайда болу қ ауіптілігін азайтуғ а кө мектеседі, артериалдық қ ысым дең гейін қ алыптастырып диабетиктермен, гипертониктерге оң ә сер етеді. Сонымен қ атар рапс майында линолеиндік қ ышқ ылдарының мө лшері кө п, оның аздығ ы жетіспеушілігі ағ задағ ы тамыр жү йелерінің тарылуына жә не қ ан айналуының бұ зылуына ә келіп соғ ады. Бір ғ ана ас қ асық тық рапс майының салаттық соусқ а қ осылуы, ағ заның Е-витаминге деген тә уліктік сұ ранысының 30%-ын қ амтамасыз етеді.

Францияда дә рігерлер рапс майын ең маң ызды компонент ретінде антиатеросклеротикалық диетағ а қ арсы дә рі ретінде береді. Рапс майы косметикада ө те кең тү рдегі сұ ранысқ а ие. Сонымен қ атар рапс майы ұ зақ уақ ыт бойы ө зінің мө лдірлігі мен дә мділігін сақ тап, ауаның ә серінен иістенбейді жә не маргарин, олиф, металлургия, сабын шығ ару, тері-тоқ ыма ө неркә сібінде кең тү рде қ олданылады.

Рапс кү нжарғ ысында 32% протеин, 9% -май, 30% -азотсыз экстративтік заттар бар болғ андық тан мал жә не қ ұ с шаруашылығ ында таптырмайтын бағ алы концентрлік жем тү рінде қ олданылады.

Ресейде қ азіргі кезде жалпы ө ндірілетін ө сімдік майлары 1300–2700 мың тоннаны қ ұ райды, осы жалпы ө німнің 87-90%-ы кү нбағ ыс майы, 5-6%-ы рапс майы, 4-5%-ы қ ытай бұ ршағ ы майы. Халық тың ө сімдік майын қ олданылуы адам басына шақ қ анда 17 кг-ғ а жетті, осы тұ тыну қ ұ рылымының 65% -ғ а жуығ ы кү нбағ ыс майы, 6-7% қ ытай бұ ршағ ы майы жә не 19-20% пальма майы. 2006 жылы ө сімдік майын импорттау 880 мың тоннаны қ ұ раса, экспорттау 676 мың тонна болды, яғ ни Ресей казіргі таң да ө сімдік майын таза импорттаушы елге жатады. Осы импорттың 65%-ы пальма майы, 13%-ы кү нбағ ыс майы, 11%-ы кокос майы, 4%-ы қ ытай бұ ршағ ы майы.

Ресейдегі ө сімдік майларын пайдалану тенденциясына сараптама жү ргізсек, онда жуық арада Қ азақ стан май ө ндіру мө лшері жағ ынан, Ресейдін ішкі рыногына кіре алмайды. Сондық тан алыс-жақ ын шетелдердің ө сімдік майын тұ тыну мө лшеріне сараптама жү ргізгенде Қ азақ стан тек Иранғ а ө сімдік майын шығ ара алады.

Ә лемде рапстың ең жоғ арғ ы ө німі Қ ытайда, ал Шығ ыс Еуропа елдерінде Чехия мен Польшада ө ндірледі, ал Канадада негізгі майлы дақ ыл ретінде ө сіріледі. Ә лемдік май ө ндірісінде рапс қ ытай бұ ршағ ы мен мақ тадан кейін 3-орында. Бұ л оның экономикалық пайдасының зор екенін кө рсетеді. Рапстың бір гектары 1100 кг май берсе, кү нбағ ыстың бір гектары 600 кг, ал қ ытай бұ ршағ ы дақ ылы 290 кг май береді. Салат соусына қ осылғ ан бір қ асық рапс майы адам ағ засының Е витамининіне қ ажеттілігінің 30%-ын қ анағ аттандырады.

Ө зінің азық тық қ оректік бірлігі жә не қ орытылатын протеин мө лшері жө нінен рапс бұ ршақ дақ ылдары, ү рме бұ ршақ, жү геріден 2, 5 есе жоғ ары. Рапстың бір киллограмм дә нінде 2 азық тық бірлік, 190 грамм қ орытылатын ақ уыз, 33 грамм май болады. Оғ ан аминқ ышқ ылдарының мө лшері жө нінен тең келетін ауылшаруашылық дақ ылдары жоқ. Бірақ қ ұ рамында эруктық қ ышқ ыл кө п болғ андық тан, оны азық тық жем ретінде қ олдану қ иын (eruca – жабайы қ ыша – органикалық қ ұ рам, бір негізгілік қ анық пағ ан қ ышқ ыл), оның майының қ ұ рамында 50%-ғ а дейін эруктық қ ышқ ыл болады.