Минералдық тыңайтқыштар

Минералдық тың айтқ ыштар қ ұ рамында ө сімдікке қ ажетті қ оректік элементтер бар рудаларды ө ң деу арқ ылы алынады. Соң ғ ы жылдары сұ йық тың айтқ ыштар – аммиак суы, сұ йық аммиак, аммиакаттар, сұ йық кү рделі тың айтқ ыш, сондай-ақ микроэлементтер қ осылғ ан тың айтқ ыш ө ндірісі кү шті дамып келеді. Органикалық – минералды, яғ ни қ арашірікті тың айтқ ыш қ ұ рамында органикалық жә не минералды қ осылыстар болады. Бұ лар – елімізде шығ арылатын гумофос, гумофоска, т.б. ө сімдікке ө те пайдалы қ оректік заттар қ оры.

Минералдық қ оректену дегеніміз – ө сімдіктің минералдық тұ здарды ө з бойына сің іру ү дерісі. Бұ л ү деріссіз ө сімдіктер бойында органикалық қ осындылардың пайда болуы, яғ ни ө ніп-ө сіп дамуы мү мкін емес. Дақ ылдарды қ оректік заттармен қ амтамасыз етілуде ескерілетін 3 жағ дай:

– дақ ылдардың ө сіп-даму кезең інде қ андай қ оректерді қ ажет ететіндігі;

– ө сімдіктің сыртқ ы тү р-пішініне қ арай берілетін қ оректік заттың ө сімдікке қ ажетін ө тей алмайтындығ ын анық тау;

– ө сімдіктің ө нім қ ұ рылымына қ олайлы жағ дай жасау, яғ ни қ ажетті қ оректік бар заттарды беру.

Азотты тың айтқ ыштар қ ұ рамына ө сімдікке қ оректік болатын азоты бар органикалық жә не минералдық заттар жатады. Азотты сұ йық тың айтқ ыштарғ а оларғ а аммиак пен аммоний селитрасы жатады. Бұ л тың айтқ ыштар арнайы шығ арылғ ан ө сімдік қ оректендіргішпен культивацияланады.

Сұ йық азот тың айтқ ышының топырақ пен жақ сы араласуын қ адағ алайды, ө йткені олардың азоты ауағ а ұ шып кеткді. Сұ йық азот тың айтқ ышы цистерналармен тасылып, арнаулы ыдыстарда сақ талады.

Фосфорлы тың айтқ ыштар – ө сімдік қ оректігіне қ ажетті фосформен қ амтамасыз ету ү шін пайдаланатын минералдық жә не органикалық заттар.

Азотты тың айтқ ыштар – азотты тың айтқ ыштар қ ұ рамында ө сімдікке қ орек болатын азоты бар органикалық жә не минералдық заттар.

Азотты минерал тың айтқ ыштарының кө п тарағ ан тү рі – аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина, азотты сұ йық тың айтқ ыштар.

Кү нгірт топырақ ты жерлерде негізгі тың айтқ ыш ретінде аммоний сульфаты, ү стеме қ орек ретінде ө згелері қ олданылады.

Қ азақ станда Қ арағ анды метталлургия зауыты ғ ана аммоний сульфатын шығ арады. Ал азот тың айтқ ышының басқ а тү рлері ө зге республикадан ә келінеді. Тың айтқ ыштардың ә рқ айсысының ө здерінің ө ндірілу ерекшеліктеріне сә йкес ә ртү рлі ө згешеліктері, тү рлі қ асиеттері бар. Оларды нақ тылы білу тың айтқ ыштарды егіншілікте тиімді пайдалануғ а кө мектеседі.

1. Аммиак селитрасы жоғ ары концентрациялы азот тың айтқ ышы ақ тү сті тү йіршік тү рінде шығ арылады, қ ұ рамында 35 пайыз азот бар, ылғ ал тартқ ыш, тү йіршіктенбеген тү рі тез нығ ыздалып қ алады. Ол суда ө те жақ сы еритін болғ андық тан ө сімдіктер бойына тез сің іріледі. Қ азақ стан топырағ ы ү шін аммиак селитрасы – ең жақ сы азотты тың айтқ ыштардың бірі. Ауадағ ы ылғ алды тез қ абылдайтындық тан оны қ ұ рғ ақ жерде сақ тайды. Аммиак селитрасы қ ұ рамындағ ы азот кө бінесе, нитратты, ал аз мө лшерде аммиакты тү рде болады. Бұ л тың айтқ ышты кү здікті ерте кө ктемде ү степ қ оректендіру ү шін, басқ а дақ ылдарды ө сіп-ө ну кезең дерінде қ оректендіру ү шін пайдаланғ ан дұ рыс.

2. Аммоний сульфаты немесе кү кірт қ ышқ ылды аммоний – қ ұ рамында 20 пайыз азот бар, ақ немесе сұ р тү сті, кристалды ұ нтақ, ылғ алды онша тартпайды, қ ұ рғ ақ тай жақ сы себіледі. Бұ л физиологиялық қ ышқ ылды тың айтқ ыш, ө йткені оның кү кірт қ ышқ ылды қ алдығ ымен қ атар 0, 025-0, 50 пайыз шамасында таза қ ышқ ылы бар. Суда тез ериді, топырақ қ а сің гіш келеді жә не топырақ та аз жылжиды. Жауын суына кө п шайылмайды. Бұ л тың айтқ ыштың осы қ асиеттеріне байланысты негізгі тың айтқ ыш ретінде сү дігерге сің іруге болады. Аммоний сульфатын қ олданғ анда ө сімдіктер ең алдымен, оның қ ұ рамындағ ы аммиакты пайдаланады жә не аз мө лшерде кү кіртті алады, ал қ алғ ан қ ышқ ылдар топырақ тың қ ышқ ылдануына ә сер етеді. Сө йтіп, олар сілтілі топырақ та ө сімдіктің ө сіп дамуына игі ық палын тигізеді. Егер негізгі тың айтқ ыш ретінде пайдаланса, бұ л азоттың нитратты тү рінен едә уір тиімді.

Амоний сульфатының қ ұ рамындағ ы аммиакты азот – улы зат. Оны тұ қ ым сепкенде жә не дақ ылдар ө те жас кезінде кө п қ олдануғ а болмайды, ө йткені оның қ ұ рамындағ ы аммиакті азот жас ө сімдікті уландыруы мү мкін.

Аммоний сульфатының қ ышқ ыл қ алдығ ының пайдалы жағ ы да бар. Мә селен, ылғ алы мол топырақ тарғ а оны қ олданғ анда тың айтқ ыштың қ ышқ ыл қ алдығ ы топырақ тағ ы ө сімдіктерге нашар сің іріледі, кү рделі фосфор қ осылыстарын ыдыратып, дақ ылдарғ а сің іледі. Бұ л тың айтқ ыштарды қ олданғ анда кейбір дақ ылдарғ а аса назар аударғ ан жө н. Мә селен, сұ лы кү здік қ ара бидай, зығ ыр, картоп сияқ ты дақ ыларғ а бұ л тың айтқ ышты қ олданудан еш зиян келмейді, ал кө кө ніс, арпа, жаздық бидай, қ ант қ ызылшасына аммоний сульфаты кө п мө лшерде қ олданылса, одан зақ ымданады. Бұ л тың айтқ ыш ә сіресе кү ріш егісі ү шін аса қ олайлы.

3. Мочевина немесе карбамид – кристалды ақ ұ нтақ, қ ұ рамында 46 пайыз азот бар тү йіршікті тың айтқ ыш, суда тез ериді. Мочевинаның физикалық қ асиеттері жақ сы, ол ылғ алды аз тартады, кө п жабыспайды, сондық тан егіске механикаландыру арқ ылы қ олдану қ олайлы. Мочевинаны топырақ қ абатына енгізгенде оны топырақ пен араластырады, ә йтпесе, оның бойындағ ы азот газ кү йіне ауысып ауағ а ұ шып кетеді. Мочевинаны барлық топырақ тарда қ олдана беруге жә не кез келген мезгілде сің іруге болады. Топырақ қ а шашылғ ан мочевина суда тез еріп, кө мірқ ышқ ылды аммонийге айналды. Бұ л ү деріс ә сіресе, қ арашірігі жә не ылғ алы мол топырақ та тез жү реді. Бұ л тың айтқ ыш ө сімдіктің сабақ тары мен жапырақ тарын кү йдірмейтін болғ андық тан, оны тамырдан тыс жапырақ тары арқ ылы қ олданады. Мочевина барлық дақ ыл ү шін жақ сы тың айтқ ыш, ә сіресе, ө сімдікті тамырдан тыс қ оректендіруде ө те пайдалы.

4. Азотты сұ йық тың айтқ ыштарғ а аммиак пен аммионаттар жатады, ал аммиактың қ ұ рамында 82 пайыз, аммионатта 30-45 пайыз азот бар. Бұ л тың айтқ ыштар арнайы шығ арылғ ан ө сімдік қ оректендіргіш культиваторлармен енгізіледі. Сұ йық азот тың айтқ ышының топырақ пен жақ сы араласуын қ адағ алайды, ө йткені олардың азоты ауағ а ұ шып кетеді. Сұ йық азот цистерналармен тасылады жә не арнаулы ыдыстарда сақ талады. Сұ йық азот тың айтқ ышының бағ асы арзан. Бұ ларды ауа азотымен қ атыстырмай, культиватормен 10-15 терең дікке сің іреді. Азот барлық ө сімдіктер мү шелеріндегі негізгі ақ уыздың қ ұ рамына кіреді. Ақ уыздың қ ұ рамында азот мө лшері ө те ү лкен, ол ақ уыз салмағ ының 16-18 % -ына тең. Азот фотосинтез жү ргізуші хлорофил қ ұ рамына, проплазма мен клеткалар ядрасының аса маң ызды бө лігі қ ышқ ылының қ ұ рамына енеді.

Топырақ та азотты қ оректің кө п жиналуына бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктер ү лкен ә сер етеді. Топырақ та азот тапшы болса, ө сімдіктің ө суі бө геледі, жапырағ ының жасыл бояуы ө згереді, биохимиялық ү дерістер бұ зылады, тү сім кемиді. Ө сімдікте азот жетіспейтінін оң ай аң ғ аруғ а болады, бұ л кезде хлорофил кемиді, ө сімдік жапырағ ының тү сі сарғ аяды. Ө сімдікте азот қ орегі шамадан тыс кө п болса, ол ө сімдікке кері ә сер етеді, ө сімдіктің пісуі кешеуілдейді жә не бә рі бір тегіс піспейді, ө сімдік сабағ ы ә лсіз ө сіп жығ ылуғ а бейім болады. Ауа райының қ олайсыз жағ дайына тө зімділігі кемиді.

Фосфорлы тың аитқ ыштар – ө сімдік қ орегіне қ ажетті фосформен қ амтамасыз ету ү шін пайдаланатын минералдық жә не органикалық заттар. Фосфорлы тың айтқ ыштардың кең тарағ ан тү рі – суперфосфат жә не фосфарит ұ нтағ ы.

Фосфор ө сімдіктердің клетка ядросының органикалық қ осылыстарына нуклейн қ ышқ ылдарының кұ рамына кіреді. Зат алмасу ү дерісінде бө ліну жә не кө бею ү дерістерінде маң ызды орын атқ арады. Фосфор жетіспеген жағ дайда ө сімдіктің пісуі, ө сіп жетілуі тежеледі, ө нім сапасы тө мендейді. Фосфор топырақ тарда органикалық жә не минералдық қ осылыстар тү рінде кездеседі.

Суперфосфат – қ ұ рамында 14-19 % фосфор қ ос тотығ ы бар, суда жақ сы еритін сұ р немесе ақ шыл-сұ р тү сті ұ нтақ. Суперфосфат физиологиялық қ ышқ ылды тың айтқ ыш, аздап ылғ ал тартады, табиғ и жағ дайда оның қ ұ рамында 20-25 % мө лшерінде бос фосфор қ ышқ ылы болады, сондық тан оны кө бінесе, бейтарап жә не сілтілі топырақ тарда қ олданғ ан пайдалы.

Преципитат қ ұ рамында 25-30% шамасында суда орташа еритін фосфор бар, ақ немесе ақ шыл-сұ р тү сті ұ нтақ. Бұ л фосфор тың айтқ ыштарының 2-і тобына жатады, оның фосфоры кө бінесе, лимон қ ышқ ылды аммонийде жақ сы ериді, яғ ни ө сімдіктерде орташа сің імді болады.

Преципитат – ылғ алды аз тартады, ұ нтақ кү йінде топырақ бетіне шашуғ а ың ғ айлы. Мұ ны жай жә не қ ос суперфофаттарды қ олданғ андай мө лшерде кө бінесе, кү зде, егістік танап топырағ ын ө ң деу алдында қ олданады.

Преципитаттың тиімділігі – ә сіресе, оларды қ ышқ ыл реакциялық жә не ылғ алы мол топырақ тарда қ олданғ анда арта тү седі.

Фторсызданғ ан фосфат – ақ шыл тү сті тың айтқ ыш, аздап ылғ ал тартады, суда жә не ә лсіз қ ышқ ылдарда мү лдем ерімейді, ө те ұ нтақ болғ андық тан қ олданғ ан кезде шаң данады. Мұ ның қ ұ рамында 21-28% шамасында сің імді фосфор болады. Бұ л тың айтқ ыш кө бінесе, ылғ алы мол, топырақ реакциясы қ ышқ ыл жерлерде ә серлі келеді. Топырақ та баяу еритін болғ андық тан 2-3 жылдық нормасын топырақ қ а бірақ рет тек кү зде сү дігер ө ң деу алдында қ олданады.

Калий тың айтқ ыштары – ө сімдік қ орегі ретінде қ олданылатын, қ ұ рамында калийі бар минералды заттар. Калий тың айтқ ыштары – тұ з, кү кірт жә не кө мірқ ышқ ылының тұ здары. Бұ л тың айтқ ыш суда жақ сы ериді, ө сімдік тез сің іреді. Калий картоп қ ұ рамында крахмалдың, тамыр тү йнекті дақ ылдарда қ анттың, жемшө пте протеиннің мө лшерін арттырады.

Калий ө сімдіктерде тек минерал тү рінде кездесіп, клеткалардың ылғ алдануына септігін тигізеді, кө мірсу алмасуына қ атысады, фотасинтез ө німдерінің жапырақ тан сабақ тарғ а жә не тамыр жү йесіне ө ту ү дерісінде манызды рө л атқ арады.

Калий жетіспеген жағ дайда ө сімдіктер ауруларғ а жиі душар болады. Калийдің топырақ тағ ы негізгі кө зі –1 жә не 2 ретті алюмисиликаттар. Олар топырақ тү зуші тау жыныстарының кө бінде болады жә не калийдің минералдық тү рде топырақ тарда кө п болуы осымен тү сіндіріледі.

Калий ө сімдіктерде кө мірсулардың (крахмал, қ ант) жиналуы мен қ озғ алуында басты рө л атқ арады. Ол ө сімдіктердің аурулар мен бү лінуіне беріктігін, тө зімділігін кү шейтеді. Калий жетіспесе – ө сімдік жапырақ тары басынан бастап сарғ айып, бара-бара ө леді.