Таулы аймақтардың топырақтары

Қ азақ стан территориясының 10%-ғ а жуығ ын таулы аудандар алып жатыр жә не олар ә ртү рлі топырақ тардан тұ рады.

Климаты. Тауда ә р 100 м кө терілген сайын орташа температура 0, 5⁰ С-қ а тө мендейді, қ ысым да тө мендеп, ауа ылғ алдылығ ы мен жауын-шашын мө лшері біраз кө бейеді. Климат таулардың етегіндегі субтропикалық белдеуден қ ар жатқ ан биіктіктердегі арктикалық белдеуге дейін ауысады. Климаттың ө згеруі ашық тау жыныстары мен минералдардың бұ зылу жағ дайын да ө згертеді. Нә тижесінде, мұ нда механикалық қ ұ рамы жә не су – физикалық қ асиеттері бойынша ә ртү рлі шө гінділер пайда болады. Таудағ ы пайда болғ ан шө гінділерге байланысты, ә ртү рлі ө сімдіктер формациялары мен микроағ залардың таралуы жү реді.

Таудағ ы ө сімдік қ ұ рамы зоналарғ а бө лінеді, мысалы, Алатаудың тө менгі бө ліктерінде шө л ө сімдіктері ө ссе, жоғ арылағ ан сайын оларды далалық ө сімдіктер ауыстырады, оларды жалпақ жапырақ ты ормандар, оларды қ ылқ анжапырақ ты ормандар ауыстырады. Олардан да жоғ ары мә ң гі қ арларғ а ауысатын альпі шалғ ындары орналасады.

Топырақ тардың вертикал белдеулері. Климаттың ауысу заң дылық тарын, ө сімдіктер мен топырақ тың ө згеруі мен бұ зылу типтерін жә не топырақ тү зілуі бойынша ең алғ ашқ ы зерттеулерді В. В. Докучаев жү ргізді. Ол Кавказ топырақ тарын зерттеу барысында таудағ ы топырақ тардың жалпы вертикал белдеулік заң дылық тарын белгіледі.

Таулы аудандарда климаттың континенталдығ ы мен биіктікке байланысты топырақ зоналарының саны да ә ртү рлі болуы мү мкін жә не ол тау тізбектері мен жү йелерінің орналасуына, жел соғ у бағ ыттарына, тең іздер мен мұ хиттардан арақ ашық тығ ына тә уелді. Дегенмен, тау топырақ тарына ортақ бір ғ ана заң – ол барлық таулы аудандарда вертикал белдеулер заң дылық тарының болуы.

Топырақ тардың таудағ ы биіктік (вертикал) белдеулері ендік зоналық ты қ айталайды. Тау жү йелерінің биік белдеулерінің топырақ тары – альпі, субальпі жә не орман топырақ тары.

Тау шалғ ындары топырақ тары альпі жә не субальпі шалғ ындары астында пайда болады. Жауын-шашынның кө п мө лшері, ауаның жоғ арғ ы ылғ алдылығ ы, қ алың ө сімдік жамылғ ысы топырақ тарда органикалық заттардың жиналуына септігін тигізді. Термикалық бұ зылудың басым болуы майда, кү шті қ аң қ алы топырақ тардың пайда болуына жағ дай жасайды. Олар мынадай горизонттардан тұ рады: А₁ – қ ұ ба тү сті, кө бінесе, шымтезектелген шым; А₂ – кү ң гірт-сұ р қ уысты, қ ұ рылымы ұ нтақ ты-дә н тә різдес, қ алың дығ ы 50 см-ге дейін; В – ө тпелі, кү шті қ аң қ алы, бұ зылу қ абық шасына ө тетін қ абат.

Тау шалғ ындары топырақ тарында 8-ден 20%-ғ а дейін қ арашірік бар, негізінде кү лгінденбеген.

Орта Азия тауларының тең із бен мұ хиттардан шалғ айлығ ы, климаттың континенталды, қ ұ рғ ақ болуына байланысты басым кө пшілігінің жамылғ ысы кү рделі далалық болып келеді, сондық тан шө лді-далалық топырақ тар басым болады. Аң ғ арлардың тө менгі бө ліктерінде (300-ден 1200-м-ге дейін) жусанды-астық тұ қ ымдастар астында сұ р топырақ тар, одан жоғ арыда 1200-ден 3200 м-ге дейінгі тауаралық шатқ алдарда – таудың қ аратопырақ тары, таудың кү рең жә не қ ұ ба топырақ тары қ алыптасады.

Биік таулардағ ы қ ұ рғ ақ жазық тарда, 4 км-ден биік жерлерде тақ ыр тә різдес шө л топырақ тары дамиды. 1600–2500 м биіктіктегі жақ сы ылғ алданғ ан беткейлерде шалғ ынды-селеулі ө сімдік жамылғ ысы астында қ оң ыр жә не кү рең топырақ тар, 2000 м-ден биікте – қ аратопырақ тар, ал шыршалы, қ арағ айлы ормандар астында орман топырақ тары дамығ ан. 2800 м-ден биікте таудың шалғ ынды шымды жә не шымтезекті топырақ тары дамиды, 5000 м-ден жоғ арыда ә р жерде таудың тундралық топырақ тары кездеседі.

Сұ р топырақ тар. Бұ л тау бө ктеріндегі шө л далалар топырақ тары, олар 34 млн га немесе ТМД териториясының 1, 5%-ын қ амтиды. Сұ р топырақ тар республика аумағ ының оң тү стік бө лігінде орналасқ ан, сондық тан қ ыста тоң толық қ атпайды. Бұ нда жауын-шашын мө лшері біршама кө бірек, ал тау бө ктері жазық тарында 400-500 мм-ге жетеді.

Сұ р топырақ тар кескіні горизонттарғ а нашар бө лінген, А горизонты бояуы бойынша аналық жыныстан шамалы ғ ана ерекшеленеді, ө тпелі В горизонтының тү сі шамалы сұ рғ ылт болады, астында карбонаттар кө п жинақ талғ ан иллювиалды карбонатты В горизонты орналасқ ан, сондық тан оның тү сі қ уқ ыл болып келеді. 150-180 см-де гипстің ұ сақ кристалдары жинақ талады, одан тө мен суда еритін тұ здар орналасқ ан.

Топырақ кескінінің қ алыптасуына ә сер ететін маң ызды факторлар – ылғ алдылық пен кебу. Ашық сұ р топырақ тар кө ктемде 1м терең дікке дейін, ал нақ ты сұ р топырақ тар 2 метрге дейін ылғ алданады. Ылғ алдану ү дерісінде суда еритін тұ здардың бірталайы жоғ арғ ы қ абаттарғ а кайтып келеді, жазда топырақ неғ ұ рлым терең ге ылғ алданғ ан сайын, соғ ұ рлым аз тұ з қ айта кө теріледі.

Сұ р топырақ тардың ылғ алдану дә режесі жоғ ары болғ андығ ынан эфемерлер дамуына жақ сы жағ дай туындайды, олар тұ тас ө сімдік жамылғ ысын қ ұ рай алады. Жоғ ары температура, топырақ тың жақ сы жылу режимі, ө сімдік қ алдық тарының кү лділігі жоғ ары екендігі топырақ та органикалық заттардың толық ыдырауына қ ажетті жағ дайды қ амтамасыз етеді. Ө сімдік қ алдық тары мен шірінді заттардың тез ыдырауы мен минералдануы нә тижесінде сұ р топырақ тарда аз ғ ана қ арашірік қ алады. Босағ ан коректік элементтер сумен шайылып кетпей, топырақ тың беткі 1-4 м қ абатында қ алады. Осығ ан байланысты карашірігі аз болғ анымен сұ р топырақ тардың ө німділігі жоғ ары. Олардың қ ұ рамында бірталай мө лшерде азот пен калий болады, фосфор қ осылыстары еруі қ иын ү шкальцийлік фосфат Са_з(РО₄)₂ тү рінде кездеседі. Жазғ ытұ рым ылғ алдың аздығ ына байланысты сұ р топырақ тардағ ы биологиялық ү дерістер келесі кө ктемге дейін тоқ тайды.

Жоғ арғ ы горизонттары қ ұ рамындағ ы қ арашірік мө лшеріне қ арай сұ р топырақ тарды келесі тип тармақ тарына бө леді: ашық сұ р топырақ – қ арашірік мө лшері 0, 5 – 3, 5%, сұ р топырақ тар - қ арашірік мө лшері 1, 5 – 3, 5% жә не нақ ты сұ р топырақ тар - қ арашірік мө лшері 3, 5-5, 0%.

(А + В) горизонттары қ алың дығ ына байланысты сұ р топырақ тарды жұ қ а қ абатты (А + В 40 см-ден аз), орташа қ абатты (40 – 80 см), жә не қ алың қ абатты (80 см-ден кө п) деп бө леді.

Таулы аймақ тардың топырақ тарын пайдалану. Оң тү стік таулы облыстарда егістіктер мен бақ шалар басым, олар аумақ тың 8%-ын алып жатыр, жайылымдар мен шабындық тар – 55%-ын, ал ормандар жалпы ауданның – 16% -ынғ ана алып жатыр.

Таудың сұ р топырақ тары орман ө сімдіктерінің қ асиеттеріне кескін қ алың дығ ына, экспозициясына жә не тең із дең гейінің биіктігіне тә уелді. Тү гелдей алғ анда олар қ ұ нарлы, ал оларғ а отырғ ызылғ ан екпе ағ аштардың ө німділігі жоғ ары. Сұ р топырақ тар жү зім, жеміс ө сіру ү шін жарамды.

Тау шалғ ындары топырақ тары шабындық жә не жайылым ретінде пайдаланылады. Шө птесін ө сімдіктер сел жү руінің алдын алуы арқ ылы эрозияғ а қ арсы рө л де атқ арады.

Тау топырақ тарында бидай, жү гері, мақ та, жү зім, кө кө ністер ө сіріледі. Тау топырақ тары орман жә не ауыл шаруашылық тарында жайылым ретінде кең інен пайдаланылады