Топырақты эрозиядан қорғау

Эрозияғ а ұ шырағ ан танаптарғ а себілген дақ ылдардың бә рінің ө німі тө мендейді. Топырағ ы эрозияғ а аздап ұ шырағ ан жерлерде аталғ ан дақ ылдардың ө німі 10-30% кемиді, орташа бү лінген жерлерде 15-40%, қ атты бү лінген жерлерде 25-55% кемиді. Дақ ылдар ө німінің кему себебі эрозияның ә серінен топырақ тағ ы қ арашіріктің мө лшері азаяды. Сол себептің салдарынан топырақ тағ ы қ оректік заттардың мө лшері кемиді, демек, дақ ылдар қ оректік заттардың жетіспеуінен зардап шегеді. Топырақ тағ ы органикалық заттың кемуіне байланысты оның физикалық қ асиеттері (топырақ бө лшектерінің қ ұ рылымы, су-ауа режимі, жылылық, меншікті жә не кө лемдік салмағ ы, иленгіштігі, жабысқ ақ тығ ы, су ұ стағ ыштығ ы, т.б.) нашарлайды. Осылайша қ ұ нарсызданғ ан топырақ тар су тисе болғ аны тез арада қ атып қ алады. Топырақ тағ ы су-ауа режимі нашарлайды.

Су эрозиясы жер бетін бү лдіріп қ ана қ оймай, сонымен қ атар кейбір аймақ тарда жылына 2, 5 млн-ғ а жуық азот, фосфор жә не калий минералдық элементтерін жуып-шайып ә кетеді.

Су эрозиясымен кү ресу шаралары. Су эрозиясымен кү ресуде шаруашылық қ а тиісті жерді дұ рыс пайдалана білудің маң ызы зор. Бұ л, ә сіресе бедері кү рделі болып келетін таулы жерлерде орналасқ ан шаруашылық тар ү шін ө те қ ажет. Су эрозиясына ең іс жердегі танаптар ө те бейім болады. Сондық тан мұ ндай танаптарғ а топырақ ты жиі қ опсыта берудегі қ ажет етпейтін дақ ылдар егу керек. Ылди жерлердің топырағ ын су эрозиясынан қ орғ ау шараларының ішінде ең іске кө лденең, контур бойынша жү ргізілетін мелиорация жұ мыстарының (жолақ тап ағ аш отырғ ызу, кө пжылдық шө птер егу) маң ызы зор.

Агротехникалық шаралар. Топырақ ты су эрозиясынан қ орғ ауда агротехникалық шаралардың маң ызы зор. Ең бастысы бұ л шаралар онша қ иын емес, оларды кез келген шаруашылық тарда қ олдануғ а мү мкіндік бар.

Жерді ө ң деу. Эрозия жер бетімен ағ атын судың ә серінен болатындық тан, барлық агротехникалық шаралар суды топырақ тың терең қ абаттарына сің іруге бағ ытталады. Еріген қ ар суы, жаң быр суы топырақ қ а тездеп сің іп жатса, онда жер бетінен су ақ пайды. Ең істі ылди жерді жыртуды тек қ ана ең іске кө лденең жү ргізеді, жырту терең дігі 25-27 см-ден кем болмауы керек.

Контурмен жырту. Мү мкіндік болса жырту жұ мысын контур бойынша жү ргізеді. Бұ л ү шін теодолит не нивилир арқ ылы биіктігі бір дең гейде болатындай етіп қ азық тар қ ағ ып, белгілеп шығ ады. Танапты жыртқ ан кезде алғ ашқ ы соқ а сол қ ағ ылғ ан қ азық тар бойымен жү ріп ө теді, яғ ни бұ л контурды сызып ө тті деген сө з. Қ алғ ан агрегаттардың да бағ ыты осы контурғ а параллелді болуы тиіс. Бұ л жұ мыстың бір қ иындығ ы – жыртылғ ан жерге тұ қ ым себіліп, ол ө сіп шық қ ан соң ә лгі жү ргізілген контурлы сызық тан адасып қ алуымыз мү мкін. Бұ лай болмауы ү шін контурлық сызық тың бойымен кө лденең і 3-4 метр етіп кө пжылдық шө п егіп тастағ ан да орынды. Содан кейін де жырту жұ мысын сол жолақ тың бойымен жү ргізеді. Кө пжылдық шө птерден жасалатын жолақ тардың кө лденең і сеялканың бір жү ріп ө тетін алымындай болуы тиіс. Мұ ндай жолақ тарды ә детте, ә р 100 метр сайын жү ргізіп отырады.

Топырақ ты жолақ тап жырту. Кү зде кейбір себептермен ең істік жерде орналасқ ан танаптарды тү гел жыртуғ а мү мкіндік болмаса, онда міндетті тү рде ең іске кө лденең жолақ тап жыртып тастау керек. Жолақ тың кө лденең і трактор соқ асының бір не екі алымындай болуы тиіс, бір жолақ пен екінші жолақ тың арасы мен ұ зындығ ы жердің ең істігіне байланысты ө згеріп отырады. Жердің ең істігі онша кө п болмаса, ең істігі 2⁰-тан кем болса, жолақ тардың арасы 1–15 метр болуы керек. Кө ктемде еріген қ ар суын жерге сің іруге ә детте, осының ө зі жеткілікті болады. Қ ар суы жыртылғ ан жердің бос топырағ ына тез сің іп эрозия болмайды. Егер ылди жердің ең істігі 2⁰-тан артық болса, оны тек терең деп кө лденең жырту жеткіліксіз. Қ ар суының жер бетімен ағ уына жол бермеу ү шін ә ртү рлі су ұ стайтын микрорельефтер жасау керек. Жерді ә ртү рлі жалдар, сатылар пайда болатындай етіп жыртқ ан жө н. Арнаулы қ ұ ралмен су тоқ тайтын ә ртү рлі шұ ң қ ырлар (лункование) жасайды.

Жалдап кө лденең жырту. Бұ л жұ мысты кә дімгі соқ амен жү ргізуге болады. Ол ү шін соқ аның тө рт аударғ ышының біреуін 40–50 см етіп ұ зартып қ ояды. Жырту кезінде бұ л аударғ ыш топырақ ты алдың ғ ы аударылғ ан жерге тастайды, содан биіктігі 12–16 см жал пайда болады. Оның ү стіне топырақ тү спей қ алғ ан борозда артық тә різді арна болып қ алады. Қ ар суы осыларғ а тоқ тап, топырақ тың терең қ абаттарына сің е береді. Шұ ң қ ырлар жасау кү зде сү дігер кө терілген жерлерде жү ргізіледі. Бұ л ү шін ДТ-75 тракторына тіркелген арнаулы шұ ң қ ыр жасайтын ЛОД-10 қ ұ ралы қ олданылады.

Сызаттар жасау ең кө п тарағ ан пайдасы мол тә сіл. Мұ ның бір жақ сы жері, сызат жасалғ аннан кейін де ә ртү рлі дақ ылдарды кү туге арналғ ан агротехникалық шараларды жү ргізе беруге болады. Сызат ШП-3-70 маркалы қ ұ ралмен 40–50 см терең дікке арасы 1, 4 метр, кө лденең і 3-5 см етіліп жасалады. Сызат жасау кезінде жылда жыртылып жү рген қ абаттың астындағ ы тығ ыздалып қ алғ ан топырақ қ опсытылады. Сондық тан қ ар суы топырақ қ а оң ай сің еді де, жер бетімен су ақ пайды. Жердің ең істігі 10⁰ болғ анғ а дейін сызат жасау жұ мысы жақ сы нә тиже береді.

Сызат жасау жұ мысын тек қ ана сү дігер кө терілген танаптарғ а ғ ана емес, сонымен қ атар кө пжылдық шө птер егілетін жерлерге де, кү здік бидай себілген танаптарғ а да, тіпті, шабындық тар мен жайылымдарғ а да жү ргізуге болады.

Су эрозиясына қ арсы жасалғ ан ә ртү рлі шұ ң қ ырлар, жалдар кө ктемде тегістеледі. Жерді тегістеу ү шін ДТ-75 тракторына тіркелетін КПС-4 культиваторы 3БЗТС-1, 0 ауыр тырмаларымен бір агрегат ретінде қ олданылады, жер тегістегіш ВПН-5, 6А қ ұ ралы, МВ-6, 0 мала тегістегішін де қ олдануғ а болады.

Тың айтқ ыштар қ олдану. Эрозия кезінде топырақ тың қ ұ нарлылығ ы қ атты кемитіндіктен мұ ндай жерлерге органикалық жә не минералды тың айтқ ыш берудің маң ызы зор. Тың айтқ ыштар топырақ тың қ ұ нарлылығ ын қ алпына келтіреді, эрозияғ а ұ шырағ ан жерлерге егілген дақ ылдардың ө німі кө теріледі.

Топырақ қ орғ айтын ауыспалы егістер. Су эрозиясы бар жерге отамалы дақ ылдарды егуге болмайды. Себебі, отамалы дақ ылдардың бә рі дерлік топырақ тың қ опсып жатқ анын қ алайды. Суды кө п керек етеді. Сондық тан отамалы дақ ылдардың ең істігі 1–1, 5⁰-тан аспайтын жерлерге орналастыру керек. Эрозияғ а бейім ең іс жерлерге астық ты-шө пті ауыспалы егіс қ олданғ ан дұ рыс. Мұ ндай ауыспалы егістің 3–5 танабына кө пжылдық шө птер, 3–4 танабына масақ ты астық дақ ылдары орналасуы тиіс.

Орман мелиорациялау шаралары. Эрозияғ а қ арсы отырғ ызылатын орман алқ аптары топырақ тың бұ зылмай сақ талуына кө п септігін тигізеді. Бұ л орман алқ аптары тө мендегідей болып бө лінеді:

– су бө лінетін қ ырда отырғ ызылатын орман алқ абы қ ардың кө п жиналуына, жел екпінінің бә сең деуіне ә серін тигізеді;

– су орып сай, жырағ а айналғ ан жерлерге егілетін ағ аштар танаптың шетіне дейін созылуы тиіс. Бұ л ағ аштар сол сайдың жыралар жағ асын бекітеді, жыраның ү лкеймеуіне, эрозияның азаюына септігін тигізеді;

– су ағ атын сайлардың, ө зендердің жағ асына отырғ ызылатын орман алқ аптары сол арналардың бойындағ ы топырақ тың эрозияғ а ұ шырамауын қ амтамасыз етеді;

– сайдың, жыраның табанына отырғ ызылатын орман алқ абы олардың ә рі қ арай терең деп шайылуынан сақ тайды. Топырақ эрозиясы болмауы ү шін ең іс жерлерге орман жолақ тарын жасайды. Бұ л жолақ тардың ара-қ ашық тығ ы жердің ең істігіне қ арай ө згеріп отырады. Егер ең істік 2-3⁰ болса, бір жолақ пен екінші жолақ тың арасы 300-400 м болады, ең істік 3-4⁰ болса, 250–300 м, ең істік 5⁰-тан кө п болса, 150–200 м болуы тиіс. Орман алқ абының кө лденең і 12–20 метр болғ анда ғ ана қ ия жерлерден ақ қ ан суды толық сің іре алады.

Ирригациялық эрозияғ а қ арсы шаралар. Қ азақ станда суарылатын жерлердің кө лемі 2 млн гектар шамасында. Мұ ның 80%-дан астамы республикамыздың оң тү стік жә не оң тү стік шығ ысындағ ы облыстарында орналасқ ан. Бұ л жердің ішінде егінжай ретінде пайдаланып жү рген қ ия бө ктерлер де аз емес. Қ ия жерде су ағ ысы қ атты болғ андық тан, суармалы жердің кө бісі эрозиядан ү лкен зардап шегуде. Ғ алымдардың есебіне қ арағ анда жер суару ережесі, тә сілі бұ зылып жү ргізілсе, бір реттің ө зінде ғ ана ә р гектардан 40–50 тонна топырақ шайылып кетеді екен.

Ирригациялық эрозия топырақ қ а келтіретін зиянына қ арай екіге бө лінеді: а) суару эрозиясы, яғ ни жайдақ эрозия, дақ ылдарды суару кезіндегі болатын танаптағ ы топырақ тың шайылуы; ә) жү йелер эрозиясы, яғ ни сызық тық эрозия – арық тар мен каналдардың судың ә серінен қ азылып шайылуы.

Эрозияның бірінші тү рі – суару эрозиясы кезінде топырақ тың майда, жең іл, қ ұ нарлы бө лігі танаптың биік жерінен сумен тө мен жеріне ағ ып барады да, танаптағ ы топырақ тың қ ұ нарлылығ ының ә ртү рлі болуына ә кеп соғ ады. Жыл ө ткен сайын танаптың биік бө лігінің қ ұ нарлығ ы кеми тү седі. Су эрозиясын болдырмаудың ү ш тү рлі жолы бар.

1. Агротехникалық шаралар: ең ісі мол баурайларды су ағ ысының бағ ытына кө лденең сыдыра жырту, қ ыста қ ар тоқ татып, кө ктемде судың ағ ыс екпінін кеміту ү шін егілген егістіктердің сабақ тарын сол кү йінде қ алдыру, топырақ қ ұ рылымын жақ сарту, т.б.

2. Орманды-мелиоративтік шаралар: жыралар мен сайлар жағ алауына, ө зендер айналасына, суару жү йелерінің бойына міндетті тү рде ағ аштар, бұ талар отырғ ызу.

3. Гидротехникалық шаралар: жыраларды бекітетін инженерлік қ ұ рылыстар салу, ирригациялық эрозия болмас ү шін арық тар мен каналдардың табаны мен ішкі қ абырғ аларын су ө ткізбейтін заттармен (плита, лотоктар, полиэтилен) қ аптау.

Сонымен қ атар су эрозиясын болдымау ү шін тө мендегідей қ осымша шаралар да жү ргізіледі:

– суды ағ ызып суарудың орнына жаң бырлатқ ыш техникаларды қ олдану керек – топырақ ты тек жерастынан суландыратын арнаулы тү тіктер жү йесін қ олдану ө те жақ сы нә тиже береді;

– су жү ретін жү йектерді мү мкін болғ анша аз ең істікке қ арай тарту ү шін отамалы дақ ылдарды ең істікке кө лденең себеді;

– су жү ретін арық жү йелерінің ішін суғ а езілмейтін заттармен жабады, ә ртү рлі темірбетон қ ұ бырлар, науалар қ олданылады;

– су жү ретін жү йектердің ұ зындығ ы, терең дігі, оның ішімен жү ретін су мө лшері топырақ тың тү ріне байланысты топырақ шайылмайтындай етіліп ө згеріп тұ руы тиіс;

– эрозияғ а ұ шырағ ан жерлерге кө пжылдық шө птер жиі егілетін ауыспалы егістер қ олдану керек;

– эрозиядан қ атты зардап шеккен танаптарғ а ә ртү рлі шө птер егіліп, бұ л танаптар ауыспалы егіс жү йесінен шығ арылып тасталуы тиіс;

– эрозияғ а ұ шырағ ан жерлерге органикалық тың айтқ ыштар қ олдану жақ сы нә тиже береді. Ә р гектарғ а 40-45 тонна кө ң сің ірілсе, топырақ тың физикалық қ асиеттері едә уір жақ сартады;

– жердің қ ұ нарлылығ ын кө теру ү шін бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдарды жасыл тың айтқ ыш (сидераттар) ретінде қ олдану керек;

– жерді тегістеу, планировка жасау да ирригация эрозиясын азайтады;

– танаптарғ а су жеткізуге арналғ ан арық тар жү йесі топырақ ты шайып терең дей бермеуі ү шін жердің ың ғ айына қ арап ә ртү рлі тұ спалар, бетонды тө ккіштер жасау керек.

Осы шараларды ұ қ ыпты қ олданғ ан жағ дайда топырақ тың су эрозиясына ұ шырауы тоқ татылады.

Жел эрозиясымен кү ресу шаралары. Жел эрозиясына орташа ұ шырылғ ан 1 га егіншілік жер 600 кг жалпы азотты, 36 кг жылжымалы азотты, 108 кг жылжымалы фосфорды, 105 кг калийді жоғ алтады, ал су эрозиясына ұ шырылғ ан жердің ә рбір гектары 2 т жалпы азотты, 120 кг жылжымалы азотты, 280 кг фосфор мен 2, 5 кг калийді жоғ алтады.

Сондық тан табиғ аттың бұ л апатына міндетті тү рде қ арсы шаралар қ олдану керек. Тың игеру кезіндегі қ ателіктің нә тижесінде кө птеген қ ұ мдақ жерлер жыртылып, жер эрозиясына қ атты ұ шырады. Солтү стік аудандарда 1, 5 млн. га жер егістікке жарамай, ауылшаруашылық ө ндірісінен шығ ып қ алды.

Табиғ аттың бұ л апатымен кү ресуде академик А. Бараев бастағ ан Шортанды астық шаруашылық ғ ылыми-зерттеу институтының ғ алымдарының ең бектері зор. Институт ғ алымдары егіншілікті топырақ эрозиясын қ орғ ап, ауадан тү сетін ылғ алды топырақ қ абатында сақ тап, арамшө птерге қ арсы кү рестің негізгі шараларын жү ргізді.

1. Топырақ ты кә дімгі соқ амен қ айырмалы-аудармалы жыртудың орнына арнайы соқ амен жерді қ опсытып, егіс сабақ тарын қ ар тоқ тату ү шін сақ тады.

2. Парларды белдеу-белдеуге орналастырады, яғ ни пар танаптарына биік сабақ ты ө сімдіктер жолақ татып егіледі.

3. Егістіктің ауыспалы-парлы астық ты қ ысқ а ротациялық жү йесі қ олданылады. Ә детте, бұ л бойынша 3 жыл астық егіп, 4 жылы жер парғ а жыртылды.

ТМД-да су жә не жел эрозиясына ұ шырағ ан ауылшаруашылық алқ абы 110 млн га-дан асады, оның ішінде 64 млн-ғ а егістік топырақ тар шалдық қ ан.

Жел эрозиясы (дефляция) республикамыздың ауыл шаруашылығ ына ү лкен зиян келтіруде. Эрозияның бұ л тү рінің етек алуына Қ азақ станда тың жә не тың айғ ан жерлерді игеруі себепші болды.

Майда қ ұ нарлы тү йіршікті топырақ тарды жел соқ қ анда ұ шырып алып кетіп жердің қ ұ нарлығ ы кү рт кемиді. Жер ө ң деу кезінде ү гілген карбонатты қ ара жә не қ оң ыр топырақ тар біздің республикамызда жел эрозиясына ө те кө п ұ шырайды, себебі дә л осы жағ дайда суырылып ұ шқ ан майда қ ұ мдар, топырақ тү йіршіктерін жел танаптардан ұ шырып алып кетеді де, жердің сапасы нашарлайды. Ауыл шаруашылығ ы ә сіресе, жауын-шашын тапшы болғ ан жылы жел эрозиясынан қ атты зиян шегеді.

Жел эрозиясының басты себептері:

– жер ө ң деу кезінде топырақ бетіндегі ә р ө сімдік қ алдық тарын жыртатын соқ а, сыдыра жыртқ ыш, тісті тырма сияқ ты қ ұ ралдарды қ олдану;

– танаптардағ ы сабандарды ө ртеу;

– аң ызғ а ретсіз мал жаю.

Ғ ылыми-зерттеу институттардың деректері бойынша кө лемі 1 мм-ден ү лкен тү йіршіктерді ұ шыру ү шін желдің жылдамдығ ы секундына 11 метрден кем болмауы керек. Ал топырақ тозаң данбау ү шін жер бетіндегі ө сімдіктер қ алдық тарына тимеу керек. Ө йткені егін орылғ ан жерде аң ыз неғ ұ рлым жақ сы сақ талса, топырақ тың эрозияғ а қ арсы тұ ру мү мкіндігі арта тү седі.

Жер эрозиясын тоқ тату ү шін топырақ ты арнаулы қ ұ ралдармен ө ң деу керек. Оларғ а жыртатын, жер ү стіндегі аң ыздарғ а кө п зақ ым келтірмейтін, жерді терең ө ң деуге арналғ ан – КПГ – 250, КПГ – 2-150, жерді саяз ө ң деуге арналғ ан – КПП – 2, 2, КПЭ – 3, 8, КШ – 3, 6 культеваторлары; кө ктемде ылғ алды жабуғ а арналғ ан жерді қ опсытатын тырма – БИГ- 3, БИГ- 6; аң ызғ а тұ қ ым себетін арнаулы сеялкалар СЗС – 9, СЗС – 2, 1 жатады. Жел эрозиясы болып тұ ратын аймақ та кө ктем мезгілінде жайдақ жыртылғ ан сү дігерде топырақ тағ ы ылғ ал мө лшері аударылып жыртылғ ан сү дігерге қ арағ анда едә уір мол болады. Осы шаралардың ә серінен жылына ә р гектардан 1, 5–3 ц ө нім артық алынатынын ғ алымдардың да, озат шаруашылық тың да тә жірибесі кө рсетіп отыр.

Аң ызы сақ талғ ан топырақ та қ ар жақ сы тоқ татылады жә не кө ктемде қ ар суы топырақ қ а жақ сы сің еді. Жел эрозиясы бар аймақ тарда ерте пар қ олданғ ан дұ рыс, яғ ни парғ а қ алдырғ ан танаптарды ө ң деуді кө ктемде бастау керек. Бұ л ө ң деулер жайдақ жыртатын қ ұ ралдармен жү ргізілуі тиіс. Бұ л тә сілді қ олданғ анда жаз бойы жер бетінде аң ыздар сақ талады да топырақ эрозиясы болмайды. Танапта бидайық сияқ ты кө пжылдық арамшө птер болса, жайдақ ө ң дейтін қ ұ ралдарды қ олданғ ан сайын бұ л арамшө птердің саны арта тү седі. Сондық тан мұ ндай танаптарды парғ а қ алдырып, жаз бойы танапты 4–5 рет жайдақ культиваторлармен ө ң деп арамшө птерді танаптан жою керек.

Парғ а қ алдырылғ ан танап жаз бойы бірнеше рет ө ң делетін болғ андық тан, жаздың екінші жартысында жер бетіндегі аң ыздың азаюы себепті де жел эрозиясына ұ шырау қ ауіпі туады. Сондық тан парғ а қ алдырылатын танапқ а орақ кезінде астық сабанын жинамай, шашып кету керек, ө йткені сабан топырақ ты эрозиядан сақ тауғ а септігін тигізеді. Осы жағ дайда арамшө птердің саны кө бейе тү седі. Сол себепті топырақ қ орғ аудың бұ л тә сілін қ олданғ анда ауыспалы егіс жү йесі мү лтіксіз орындалуы керек. Ауыспалы егістің бір танабы міндетті тү рде пар болуы тиіс. Егістіктің топырақ қ орғ айтын жү йесі жерді терең (25–27 см) жә не саяз ғ ана (10–14 см) жыртылудан тұ рады. Кей жағ дайда парғ а қ алдырылғ ан танаптарда арам шө птерді жою ү шін культивациялаудың орнына, оғ ан керекті гербицидтерде де қ олдануғ а болады.

Топырақ ты эрозиядан кешенді тү рде қ орғ ау. Кейбір топырақ климат жағ дайларында жер эрозиясының екі тү рі де – су эрозиясы да, жел эрозиясы да болып тұ рады. Мысалы, Қ азақ станның қ аратопырақ ты аймағ ында (25, 4 млн. га) жел эрозиясы жиі болып тұ ратыны белгілі, ал қ ар кө п жиналғ ан жылдары бұ л аймақ тың топырағ ы су эрозиясынан да қ атты зардап шегеді. Эрозияның екі тү рінен де қ орғ айтын шаралардың бастысы шаруашылық қ а бекітілген жерлерді дұ рыс ұ йымдастыру, яғ ни егістік, шабындық, жайылым болатын жерлерді дұ рыс белгілеу, оларды эрозиядан қ орғ айтын орман алқ аптарын ың ғ айлап орналастыру. Жедің ың ғ айына сә йкес келетін ауыспалы егістер қ олдану, эрозиядан қ атты бұ зылғ ан егіндік жерлерге кө пжылдық шө птер егіп, тек қ ана шабындық, жайылым ү шін байыппен пайдалану. Ауыспалы егістік жү йесінде қ андай да дақ ыл болмасын оның ө з орны болуы тиіс. Ауыспалы егістегі астық дақ ылдарының жер бетіне жақ ын орналасатын шашақ тамырлары топырақ тү йіршіктерін біріктіріп ұ стап, олардың желдің, судың ә серінен қ озғ алуына кедергі жасайды. Жайдақ жыртуғ а арналғ ан қ ұ ралдармен жерді ө ң дегенде жердің ең ү стің гі қ абатына ө сімдік қ алдық тары мол жиналады. Бұ л жағ дай топырақ тың ү стің гі қ абатының ылғ и жұ мсақ болуын қ амтамасыз етеді. Сондық тан жаң быр, қ ар суы топырақ қ а тез сің еді жә не органикалық заттары мол топырақ тың ү стің гі қ абатын киіз тә різдес жауып тұ рады да, топырақ тағ ы ылғ ал жақ сы сақ талады, су кө п буланбайды. Топырақ бетінде органикалық зат кө бейген сайын топырақ тың эрозияғ а ұ шырау қ аупі азая тү седі. Су жә не жел эрозиясын болдырмау ү шін дақ ылдарды жолақ тап егеді. Жолақ тың кө лденең і жер жағ дайына қ арай 50–100 метр аралығ ында болады. Жел эрозиясы кү шті болатын жерлерде танаптарды парғ а жолақ пен қ алдырады. Жолақ жел бағ ытына кө лденең орналасуы керек. Мысалы, жолақ кө лденең і 50 метр болады деп бекітілді десек, онда танап тү гелдей 50 метрлік жолақ тарғ а бө лінеді. Содан кейін ә рбір тақ нө мірлі жолақ тар парғ а қ алдырылады да, жұ п нө мерлі жолақ тарғ а астық егіледі. Келесі жылы жұ п нө мерлі жолақ тар парғ а қ алдырылып, тақ нө мірлі жолақ тарғ а астық егіледі. Сө йтіп танап пардан екі жылда ө тіп шығ ады.

Егер аймақ тың топырағ ы қ ұ мдауыттау, жең іл болса, ондай топырақ ты эрозиядан тек дұ рыс ө ң деу арқ ылы қ орғ ап қ алу ө те қ иын. Сондық тан ондай топырақ ты эрозиядан толық сақ тау ү шін арнаулы топырақ қ орғ айтын ауыспалы егістер қ олданылады. Бұ л ауыспалы егістерде барлық танаптар жолақ тарғ а бө лінеді. Дә нді дақ ылдар мен кө пжылдық шө птер (еркек шө п) жолақ тарғ а кезектесіп орналастырылады. Яғ ни егістік жердің 50%-ы кө пжылдық шө птердің еншісіне тиеді.