Топырақ жамылғысының жалпы сипаттамасы

Қ азақ станның топырақ жамылғ ысы тым кү рделі жә не сан алуан. Республика аумағ ында таралғ ан топырақ тү рлері топырақ тү зуші факторлармен тығ ыз байланысты, сондық тан топырақ тү рлерінің тиісті географиялық заң дылық тарғ а сай орналасуын анық тау онша кө п қ иындық туғ ызбайды. Республиканың жазық бө лігінде ендік немесе горизонтал зоналық айқ ын байқ алады, яғ ни белгілі топырақ типін қ ұ райтын аймақ ендік бағ ытында созыла орналасып, зона тү рінде солтү стіктен оң тү стікке жылжығ ан сайын басқ а топырақ типімен ауысып отырады. Бұ л қ ұ былыс басты топырақ тү зуші факторлармен (ө сімдік жамылғ ысына жә не климатқ а) тығ ыз байланыста жү реді.

Қ азақ станның жазық аймағ ында сотү стіктен оң тү стікке қ арай: орын орманды дала, дала, шө лейт жә не шө л сияқ ты 4 табиғ ат зонасы алып жатыр. Топырақ тың ендік (горизонталь) бағ ытта орналасқ ан топырақ зоналарының ішінде зона тармақ тары айқ ын байқ алады. Жазық тарда сілтісіздеген қ аратопырақ, нақ ты қ аратопырақ, оң тү стіктің қ аратопырағ ы, кү ң гірт-кү рең, кү рең, ашық -кү рең, қ ұ ба жә не сұ рғ ылт-қ ұ ба жазық тық топырақ зона тармақ тары таралғ ан (4.1-сурет). Республиканың қ иыр солтү стігіндегі Солтү стік Қ азақ стан облысында жә не Кө кшетау аймағ ында орманды дала зонасының шағ ын бө лігінде орманның сұ р топырағ ы таралғ ан. Қ ара топырақ зонасы республиканың солтү стік жә не солтү стік-шығ ыс бө лігін, яғ ни 52⁰ солтү стік ендіктен оң тү стікке қ арай, негізінен Қ останай, Ақ мола, Солтү стік Қ азақ стан, Ақ тө бе жә не Павлодар облыстарының бірталай бө лігін алып жатыр. Бұ л зона республика аумағ ының 9, 5 %-ын қ амтиды. Қ ара топырақ ты зона сілтісізденген қ аратопырақ, кә дімгі қ аратопырақ жә не оң тү стіктің қ аратопырағ ы зона тармақ тарына жіктеледі. Сілтісізденген қ аратопырақ республиканың қ иыр солтү стігіндегі орманды дала аймағ ының шағ ын ғ ана ауданын (0, 4 млн га) алып жатыр. Бұ лардың аралығ ында орманның сұ р топырағ ы кездеседі. Оң тү стікке қ арай, қ оң ыржай қ уаң далада, Қ азақ стан топырағ ының 4, 6% мө лшерін қ амтитын кә дімгі қ аратопырақ зона тармағ ы орналасқ ан. Оны оң тү стіктің қ аратопырағ ы зона тармағ ы ауыстырады, оның ауданы кә дімгі қ аратопырақ зона тармағ ымен шамалас (4, 9 %). Қ ара топырақ 53⁰ солтү стік ендіктен оң тү стікке қ арай кү рең топырақ пен алмасады. Бұ л зона батыстан шығ ысқ а қ арай ені кейде 700 км-ге жететін тұ тас жалпақ жолақ жасап, созыла орналасқ ан. Мұ ндай топырақ тү рлері Каспий маң ы ойпатының солтү стік бө лігінде, Жем ү стіртінің біраз бө лігінде, Торғ ай ү стіртінің оң тү стік бө лігінде, Сарыарқ ада жә не т.б. жерлерде кең таралғ ан.

Кү рең топырақ Ақ мола, Қ арағ анды, Ақ тө бе, Шығ ыс Қ азақ стан, Батыс Қ азақ стан Қ останай облыстарында басым. Топырақ тың бұ л тү рінің жалпы ү лесі 34, 3 %. Кү рең топырақ аймағ ы да бірқ атар зона тармақ тарына бө лінеді. Солтү стіктен оң тү стікке қ арай кү ң гірт-кү рең топырақ кү рең топырақ пен, ол одан ә рі ашық -кү рең топырақ пен алмасады. Ашық кү рең топырағ ы Қ азақ стан топырағ ының 10, 5 %-ғ а дейінгі бө лігін қ амтиды. Кү ң гірт-кү рең жә не кү рең топырақ тү рлері қ ұ рғ ақ зона тармағ ында, ал ашық -кү рең топырақ шө лейт зоналарда қ алыптасқ ан. 48⁰ солтү стік ендіктен оң тү стікке қ арай шө л зонасы басталады, мұ нда қ ұ ба жә не сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ тар кең інен таралғ ан. Топырақ типтерінің бұ лайша алмасуы жауын-шашын максимумының кө ктемгі жә не қ ысқ ы маусымдарғ а алмасуымен жә не жусанды-астық тұ қ ымдас ө сімдік жамылғ ысының жусанды-сораң ды ө сімдік жамылғ ысына алмасуына сай келеді. Мұ ндағ ы қ ұ ба жә не сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ тар республика аумағ ының кө п бө лігін қ амтып (43, 6%), Ү стірт, Каспий маң ы ойпаты, Торғ ай тө рткү лді ө лкесі, Бетпақ дала жә не басқ а ірі ойпаттарда ү лкен массивтер тү рінде таралғ ан. Қ ұ ба жә не сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ тар зонасы республика шегінде тұ тас аумақ қ ұ рап, солтү стігінде ашық -кү рең, ал оң тү стігінде тау бө ктерінің сұ р топырақ типтері аралығ ында орналасқ ан. Кең естік кей ғ алымдар қ ұ ба топырақ ты шө лейт зонағ а, ал сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ ты шө л зонасына жатқ ызады. Қ азақ стан топырақ тану мамандары қ ұ ба топырақ ты шө л зонасының негізгі зоналық типіне жатқ ызады. Қ ұ ба топырақ зонасы 2 зона тармақ тарына – шө л аймағ ының солтү стігін қ амтитын қ ұ ба топырақ ты (республика зонасының 21, 6%-ы) жә не оң тү стік шө лдердегі сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ ты (республика зонасының 22%-ын алып жатыр) ө ң ірлерге бө лінеді.

4.1-сурет. 1. Тундралық глейлік. 2. Шымтезектік-батпақ тық. 3. Кү лгін. 4. Шымды-кү лгінді. 5. Батпақ ты-кү лгінді. 6. Орманды сұ р. 7. Нақ ты қ аратопырақ. 8. Шалғ ынды қ ара топырак. 9. Кү рең. 10. Қ ұ ба. 11. Кебір. 12. Сортаң. 13. Сұ р топырақ. 14. Сары топырақ. 15. Қ ызыл топырақ. 16. Аллювиальды-шымды

Шө лді аудандардағ ы кө ктемде су жиналатын тегістелген ойпаң дарда тақ ыр немесе тә різдес топырақ тар дамығ ан. Бұ л топырақ типінің беті полигоналды пішіндегі пластинкаларғ а бө лініп жарылғ ан саз қ абыршық тарынан тұ рады. Топырақ тың бұ ндай тү рлері Шу, Сырдария, Іле, т.б. ө зендерінің тө менгі ағ ыстарында, қ ұ ба жә не сұ рғ ылт-қ ұ ба топырақ араларында кездеседі. Қ азақ станның шө лейт жә не шө л зоналарында кең кө лемде қ ұ м жә не кә дімгі қ ұ мды қ ұ рылымдар таралғ ан. Бұ ндай топырақ емес қ ұ рылымдар тү рлері Атырау облысының 16%-ын, Батыс Қ азақ стан облысының 10%-ын, Семей ө ң ірінің, Қ арағ анды, Қ ызылорда, Жамбыл, Алматы жә не Оң тү стік Қ азақ стан облыстарының біраз бө ліктерін алып жатыр.

Топырақ тың зоналық таралу заң дылығ ымен қ атар, Қ азақ стан топырақ жамылғ ысында ө зіндік ерекшеліктер байқ алады. Бұ л жағ дай батыстан шығ ысқ а қ арай климаттың континенталдығ ы ө згеруімен, мезо жә не микро жер бедері пішіндері арасындағ ы айырмашылық тардан, аналық топырақ қ алыптастырушы жыныстар сипатынан, т.б. факторлардан кө рінеді. Топырақ қ алыптастырушы факторлардың алуандығ ы Қ азақ стан топырақ жамылғ ысының ала-қ ұ лалығ ын арттырады. Қ азақ станның қ уаң климаттық жағ дайларында автоморфтық (зоналық) топырақ тармен қ атар топырақ қ алыптасу ү дерісіне грунт сулары қ атысатын – гидроморфты топырақ тар да қ алыптасады. Тапшы су режимдерінен жә не жер асты суы минерализациясының шамадан тыс артуынан Қ азақ станның кө пшілік бө лігінде сортаң топырақ тар дамығ ан. Тұ здың сапалық қ ұ рамының ә ртү рлілігінен, олардың миграциясы мен жинақ талу қ арқ ындылығ ының артуынан сортаң топырақ тардың кө птеген тү рлері туындайды. Қ азақ станда топырақ тың бұ ндай тү рлерінен сортаң дар мен кебірлер кең таралғ ан. Сортаң дар мен кебірлер Қ азақ станның жазық зоналарының барлық бө ліктерінде кең інен кездеседі. Бұ нымен қ атар кебірлер дала жә не шө лейт зоналарына, ал сортаң дар шө л зонасына ұ ласып кетеді. Сортаң дардың едә уір бө лігі кү ң гірт-кү рең жә не кү рең топырақ зоналарында да аралас жә не ө з алдына жеке массивтер қ ұ рап орналасады. Қ азақ стан аумағ ында кебірлер мен олардың кешендері 30%-дан астам жерлерді қ амтиды. Шө лейт жә не шө л зоналарында сортаң дар ірі массивтер тү рінде Каспий тең ізі жағ алауында, Арал тең ізі жә не Балқ аш маң ында, сонымен қ атар кеуіп қ алғ ан кө лдер тү бінде кездеседі. Сортаң дар ауданының жалпы ө су тенденциясы байқ алуда. Жамбыл облысы жерінің 16, 7%-ы сортаң дардан қ ұ ралғ ан. Сортаң дар сонымен қ атар Атырау, Маң ғ ыстау, т.б. облыстарда да жиі таралғ ан. Сортаң дар жә не олардың кешендерінің республикадағ ы жалпы ауданы 10 млн гектарғ а жуық. Республиканың солтү стік бө лігінде Ақ мола, Павлодар, облыстарындағ ы кө ктеректі-қ айың ды, қ арағ айлы шоқ ормандарында ылғ алдылығ ы жоғ ары сортаң дар кездеседі.

Қ азақ станның ө зен аң ғ арларында су режимі ә серінен қ алыптасқ ан топырақ тү рлері таралғ ан. Ө зен жайылмаларында тоспалардың жыл сайын қ абатталып жиналуынан қ ұ ралғ ан жайылмалық қ абат орналасқ ан. Ө зен арнасынан қ ашық тағ ан сайын шымдану ү дерісі артып, жайылма маң ының шалғ ындық топырақ тары қ алыптасады. Ө зен жайылмалары топырағ ының қ алыптасуына қ атысатын аллювий ү дерістерімен қ атар мұ нда зоналық факторлардың да ә сері байқ алады. Топырақ тың мұ ндай типтерінің сортаң дану жә не сілтісіздену дә режесі дала аймағ ына қ арай артады, сонымен қ атар осы бағ ытта топырақ тағ ы қ арашірік мө лшері де кемиді. Ө зен аң ғ арларының топырағ ы су мен тұ здың айрық ша режиміне сай қ алыптасқ ан.

Қ азақ стан аумағ ының 1/10 мө лшеріне жуығ ын таулы аудандар алып жатыр. Тау беткейлерінде қ алыптасқ ан топырақ жамылғ ысының жазық тардағ ы топырақ тарғ а қ арағ анда елеулі айырмашылығ ы бар. Таулардың биіктігі мен беткейлердің қ иялығ ы артқ ан сайын топырақ жамылғ ысының беткі қ абатының шайылу қ арқ ыны да соғ ұ рлым кү шейеді. Биіктікке байланысты топырақ типтері ө згереді. Сондық тан топырақ типтері тау беткейлерін айнала қ оршай орналасып, вертикалды бағ ытта ауысып отырады. Топырақ тың вертикалды зона бойынша таралу сипаты ендік бағ ыттағ ы топырақ зоналарына сай келеді. Тянь-Шань таулы аймағ ы топырағ ының қ алыптасуына оның оң тү стікте, шө л аймағ ында орналасуы ә сер етеді; соғ ан байланысты таулы зонаның вертикалды аймағ ы шө лдік топырақ жамылғ ысынан басталады. Ал солтү стікке таман орналасқ ан дала аймағ ындағ ы Алтай тауларының вертикалды аймағ ы далалық топырақ типтерінен басталады. Қ азақ станның таулы бө лігінде шө л аймағ ы мен кө пжылдық қ ар аймағ ына дейінгі ортада толып жатқ ан таулық топырақ типтері – сұ р, қ оң ыр, кү рең, шалғ ындық -далалық кү рең, қ аратопырақ, сілтісізденген қ аратопырақ, т.б. тү рлер таралғ ан. Таулы аудандардың солтү стік жә не оң тү стік беткейлеріндегі топырақ жамылғ ыларының таралуында кө п айырмашылық тар байқ алады.