Азақстан топырақтарын пайдалану жолдары. «Жер» түсінігінің көп мәнділігі

Ә детте, кейде ғ ылыми сананың ө зінде табиғ ат, қ оршағ ан орта, географиялық орта, геосфера, Жердің географиялық қ абаты, Жер, жер ресурстары тү сініктері арасындағ ы айырмашылық ты анық тау қ иын.

Орыс тілінде де, қ азақ тілінде де «жер» тү сінігінің алты мағ ыналық терминологиялық санаты бар.

1. Ономастикалық санат - «Жер» ғ аламшардың аспан денесінің аты ретінде;

2. Аумақ тық -ономастикалық санат – қ ұ рлық тың, аумақ тың атауы (Мод ханшасының Жері, Элсуерт Жері, Жаң а Жер, Отты Жер);

3. Объектік – меншіктік санат – менің жерім, басқ алардың жері, туғ ан жер, номадтар жері, ү ндістер жері;

4. Саяси-ә кімшілік санат - кейбір мемлекеттердің мемлекеттік-аумақ тық тү зілімдері, мысалы, Германия мен Австрияда: Тө менгі Саксония Жері, Гессен Жері, Саар Жері, Бавария Жері жә не т.б.;

5. Табиғ и санат - а) «Жер» қ ұ рлық ретінде: аралдар, архипелагтар, материктер, яғ ни жер беті – су беті деп қ арама-қ арсы қ ою; ә) жер «Жертану» курсында оқ ылатын геосфераның табиғ и немесе жасанды ландшафты қ абық шасы; б) жер – топырақ ретінде;

6. Ә леуметтік-экономикалық санат - ауылшаруашылық ө ндірісінде басты қ ұ рал болып, сондай-ақ кез келген мемлекеттің халық шаруашылығ ының барлық салаларын орналастыру ү шін негіз болып табылатын ауылшаруашылық жә не басқ а жерлер.

Қ ұ рлық беті ә леуметтік-экономикалық санатта тұ тынушылардың қ ұ ндылығ ына қ арай «жер» емес «жерлер» ретінде, ә леуметтік-экономикалық қ атынастың негізі қ ұ ралы жә не шаруашылық объектісі ретінде қ арастырылады.

«Жерлер» деп аталатын ә леуметтік-экономикалық санат, барлық қ ұ рлық беткейін жә не негізінен ө німділігі жоғ ары жерлер адамдардың тіршілік қ ұ ралы тұ татын орны, қ оғ амдық байлық тың кө зі жә не ә рбір мемлекеттің негізі болды, болады жә не бола бермек.

Қ азақ стан Республикасының территориясы: 1) орманды дала; 2) дала; 3) қ уаң дала; 4) шө лейт; 5) шө л; 6) тау етегіндегі шө лді дала; 7) субтропикалық шө л; 8) субтропикалық тау етегіндегі шө л; 9) ортаазиялық таулы облысы; 10) оң тү стік-сібір таулы облысы болып 10 табиғ и аймақ қ а бө лінген.

Жер кодексінде келтірілген осы аймақ тар тек табиғ и жағ дайлар мен қ оршағ ан ортаны жалпы сипаттайды, территорияны макро-жә не микроаймақ тау, бірінші кезекте, ауылшаруашылық алаптарын аймақ тауғ а, ауылшаруашылық ө ндірісін мамандандыруғ а мақ сатталғ ан. Бү л аса маң ызды жү мыстарды Жер кодексінің 8-бабына негізделе отырып, басқ а саладағ ы мамандармен бірге, жерге орналастырушы жә не жер кадастры инженерлері жү зеге асырады.

Сондық тан «Жер мониторингі туралы Ережелерді» бекіту туралы 1993 жылдың 30 қ ыркү йегіндегі Қ азақ стан Республикасының Ү кіметінің №979 қ аулысында «Жер» мониторингі емес, ә леуметтік-экономикалық санаттағ ы «жерлер» мониторингі жү ргізіледі деп қ арастырылғ ан. «Жерлер» деген ә леуметтік-экономикалық санаты жерге орналастыру ғ ылымының ә дістемелік негізі болып табылады. Қ азақ стан жерлер қ оры пайдалану мақ сатқ а сай:

1. Ауылшаруашылық мақ сатындағ ы жерлер;

2. Елді мекен жерлері (қ алалар, жү мысшы кенттері мен ауылдағ ы елді мекендер);

3. Ө неркә сіптік, кө лік, байланыс, қ орғ аныс жә не басқ а мақ саттағ ы ауылшаруашылық емес жерлер;

4. Ерекше қ орғ алатын табиғ и жерлер, сауық тыру, рекреациялық жә не тарихи-мә дени мақ саттағ ы жерлер,

5. Орман қ орының жерлері;

6. Су корының жерлері;

7. Босалқ ы жерлер болып жеті санатқ а бө лінген.

Осы санаттардың ә рқ айсысында суарылатын жә не суарылмайтын егістік жерлер, жайылымдар, шабындық жерлер, кө пжылдық екпе ағ аштар, жидектіктер, бақ шалар, саяжай учаскелері, ү й іргесіндегі жерлер мен қ ызметтік жерлер, арналар, дамбалар, гидротехникалық ғ имараттар астындағ ы жерлер, су астындағ ы жерлер, жол астындағ ы жерлер, қ оғ амдық аулалардағ ы, кө шелердегі, алаң дардағ ы жерлер, бү лінген жерлер, батпақ тар, сайлар жә не т.б. жерлердің тү рлері бар.

Қ азақ стан топырақ тарын негізгі климаттық кө рсеткіштері мен ауыл шаруашылығ ына пайдалану бағ ыты 4.3-кестеде кө рсетілгендей, республикамыздың жалпы территориясының 80%-дан астам жері қ ұ рғ ақ аймақ тарда орналасқ ан. Сондық тан Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ы ө ндірісі ТМД елдерінің басқ а бө ліктеріне қ арағ анда қ олайсыздау. Жерден мол ө нім алу ү шін зоналар мен зонашаларда жү ргізілетін басты шараларына қ ұ рғ ақ шылық пен кү ресу, жер суару жә не мелиорациялау, топырақ ты эрозиядан қ орғ ау жатады. Осы мә селені тү бегейлі шешуге республика диқ андары мен ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің негізгі кү ш-жігері қ ажет.

Республикамызда кү рделі мелиорацияны қ ажет етпейтін, жыртуғ а жарамды 61 млн гектардай жер бар екен, оның 27 млн гектары - егістіктер, тың айғ ан жерлер, кө пжылдық ағ аштар мен меншікті учаскелер. Осы жерлердің кө бі – 20 млн гектарғ а жуығ ы терістік, шығ ыс, терістік батыс қ ара топырақ ты жә не кү нгү рт-кү рең топырақ ты, кө пшілік жағ дайларда табиғ и ылғ алмен қ амтамасыз етілген аймақ тарда. Ал ылғ ал мен қ амтамасыз етілмеген, топырағ ы кү рең жә не ашық кү рең топырақ тар, қ ұ рғ ақ жә не шө лейтті зонашаларда жыртылғ ан жер кө лемі соң ғ ы жылдарғ а дейін 5, 0 млн гектар шамасында бар еді. Қ азір олар егіншіліктен толық шығ арылды. Ал қ алғ ан 4, 7 млн егістік жерлер Оң тү стік Қ азақ стан, аздап Шығ ыс Қ азақ стан жә не Батыс Қ азақ станда облыстарында кездеседі. Бұ лар негізінен тау етегіндегі шө лді далалы белдеуде тарағ ан суарылмайтын жә не суарылатын егістіктер мен бау-бақ шалар. Суармалы жердің біраз кө лемі шө л аймағ ында ө зен бойлары мен сағ аларында орналасқ ан. Республикамыздағ ы жалпы суармалы жер кө лемі шамамен, 1, 6-1, 8 млн гектар.

Ылғ алмен қ амтамасыз етілген, кү рделі мелиорациялауды қ ажет етпейтін терістік аудандардағ ы жыртуғ а жарамды жерлер тү гелдей игерілген. Бұ л жерлердің кө бісі 1950 жылдары тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру жө ніндегі ү кіметтің шешімдері нә тижесінде егістік жерге айналды. Мысалы, 1953 жылы республикамыздың бұ кіл егістік жер кө лемі 10, 6 млн гектар болса, тың игерудің кейінгі жылдары жыртылғ ан жалпы жер кө лемі 36 млн гектардан асты, яғ ни 1953 жылғ а қ арағ анда, Қ азақ станның егістік жері 3, 4 еседей кө бейіп, ол ірі астық ты ө лкеге айналды.

Қ азақ стан бидайын шын мә нісінде, «алтын дә н» деп айтуғ а болады, бидайдың қ ұ рамы неғ ұ рлым ұ лпа мен ақ уызқ а бай болса, соғ ұ рлым оның қ ұ ны да арта тү седі. Ал мұ ндай бидай тек тың жерде ө седі, оғ ан бұ л аймақ тың климаты мен топырағ ы лайық, жазы қ ұ рғ ақ, ыстық, жер беті тегіс, жел жиі тұ рады. Қ азақ стан тың ында ө сетін қ атты жә не кү шті бидай сорттарынан ең сапалы макарон, нан дайындалады. Бұ л бидай ұ нының қ амырынан суғ а ешқ андай маң ызы шық пайды, езілмейді, судың тү сі мө лдір кү йінде қ алады. Бұ л бидайдан пісірілген нан-ө те жағ ымды, ТМД елдерінің еуропалық бө лігінде ө сірілетін жұ мсақ бидай сорттарының сапасын жақ сарту ү шін де, кондитерлік фабрикалардың мұ қ тажы ү шін де осы қ атты жә не кү шті бидай ұ ны керек. Достастық мемлекеттер ө ндірілетін бидайдың қ атты жә не кү шті сорттарының 60%-ы Қ азақ станның ү лесіне тиісілі. Бидайдың бұ л сорттары сыртқ ы рынокта да қ ымбат бағ аланып, оғ ан деген сұ раным кү шті.

4.3-кесте. Қ азақ станның негізгі топырақ -географиялық зоналары, зонашалары, тікбелдеулері жә не олардың кейбір кө рсеткіштері

Қ азақ стан тың ы негізінен тә уекелді егіншілік аймағ ында орналасқ ан. Себебі мұ нда қ уаң шылық жылдар жиі қ айталанып отырады. Қ ара топырақ ты зона мен кү ң гірт кү рең зонашада тә уекелді егіншілік ө зін-ө зі негізінен ақ таса, кү рең зонашада егіншілік қ олдан суармайынша, ө нім ала алмайсың. Сондық тан соң ғ ы екі зонашада бұ рынғ ы жыртылғ ан жерлерді астық ө ндірісінен шығ арып, оларды қ уаң шылық қ а тө зімді мал-азық тық шө птер егуге ауыстыру қ ажет. Жалпы егістік қ ұ рылымын тіпті, қ ара топырақ ты жә не кү ң гірт кү рең топырақ ты зонашаларда да қ айта қ арау қ ажет. Ол аймақ тардағ ы кейбір қ ұ рамы жең іл қ ұ мдық топырақ тар мен сортан топырақ тары басым алқ аптар да егістіктен шығ арылып, мал шаруашылығ ының еншісіне берілуі тиіс.

Қ азақ стан тың ында, тіпті, миллиард пұ т астық алынғ ан жылдары гектарынан алынғ ан орташа ө нім 12-14 центнерден аспайды, ал қ ұ рғ ақ шылық жылдары ө нім гектарына 5-6-дан 7-8 центнер аралығ ында. Сонымен республика тың ындағ ы астық ө німі негізінен ә р гектарынан емес, егістіктің жалпы мол кө лемі есебінен алынады.

Осындай егіншілік экономикалық жағ ынан тиімді ме деген сұ рақ туады. Ә рине тиімсіз. Сондық тан соң ғ ы жылдары Қ азақ станның тың жерлердегі егіншілік қ ұ рылымы тү пкілікті қ айта қ аралды. Кезіндегі тың дағ ы 45 млн гектарғ а жуық егістік кө лемін 21–22 млн гектарғ а қ ысқ артылды. Тың дағ ы егіншілік тек табиғ и жағ дайда ылғ алмен қ амтамасыз етілген қ ара топырақ ты, аздап кү ң гірт кү рен топырақ ты зоналарда сақ талып, басқ а жерлер баяғ ыдан келе жатқ ан дә стү рлі мал шарушылығ ы ү лесіне тиді.

Ал кең естік заманның соң ғ ы жылы мен егемендік алғ ан жылдары Қ азақ стандағ ы жыртылғ ан жерлер кө лемдерінің ө згерулері республика, облыстар бойынша 4.4-кестеде келтірілген. Кестеде Кең ес ү кіметінің тұ сындағ ы статистикағ а ең беген 10 млн гектардай «тү бегейлі жақ сартылғ ан» деген кө пжылдық малазық тық ө сімдіктер егілген жерлер кө рсетілмеген.

Бидаймен қ атар Қ азақ стан соң ғ ы жылдары кү ріш ө сіретін ірі аймақ қ а айналды. Бұ рыннан кү ріш егетін Қ ызылорда облысымен қ атар республикамыздың Оң тү стік Қ азақ стан жә не Алматы облыстарында да кү ріш ө сіруші аймақ тар ашылып, едә уір ө нім алынып келеді.

4.4-кесте. Қ азақ станның жыртылғ ан жерлер кө лемдерінің республика облыстары бойынша ө згерулері, мың гектар есебімен

Қ азақ стан ірі астық ты аймақ қ а айналғ анымен, республикамыздың кө пшілік жері ә лі де ө німі аз мал жайылымы ретінде пайдалануда. Қ азақ станның жартылай шө л, шө л жә не биік таулы жайлаулары кө лемі 180 млн гектар жерді алып жатыр, бұ л бү кіл ТМД елдеріндегі барлық жайылымдардың жартысынан астамы. Қ азақ жерінде мал шаруашылығ ы ежелден дамығ ан. Қ азақ станда кезінде бұ рынғ ы КСРО-дағ ы ұ сақ малдың – қ ой мен ешкінің тө рттен біріне жуығ ы, тү йе мен жылқ ының біраз бө лігі ө сірілді. Шө лді аймақ та ө сетін кү н ысығ ан сайын сапасы арта тү сетін қ аракө л қ ой елтірісінің ү штен бірі біздің елде ө ндірілді.