КАЗГЮУ Университеті студентінің тілдік бейнесі

Адам баласының сана-сезімінің дамуына дыбыстың пайда болуының маң ызы зор.Сө йлеудің пайда болуы нә тижесінде адам организмі анатомиялық ө згерістерге тү сіп, дыбыс артикуляциясына қ абілеті бар сө йлеу апараты жасалды.Осының арқ асында адам жеке дыбыстарды ғ ана емес, тү рлі дыбыс тіркестерін, тиісті мә р-мағ ынасы бар сө здерді айта алатын қ абілетке ие болды.Сө йлеу адам баласының басты белгісі.Ол бізді жануарлар дү ниесінен ерекшелендіріп тұ ратын негізгі жан қ уаты болып табылады.Сана мен тіл, адамзат қ оғ амының тарихи дамуын, ың, олардың іс-ә рекетпен айналасуынын, ең бек қ ұ ралдарын жасап, пайдалана білу нә тижесіне жетті.

Тіл, сө йлеу ежелден жеке адамның да, қ оғ ымның да ой-санасын дамытып жетілдіруде аса маң ызды рө л атқ арады.Сө з ойлы да, мә нерлі болуы тиіс.Ә йтпесе, ол кө здеген мақ сатына жете алмайды.Халқ ымыз мә нді сө йлейтіндері «сө зі мірдін оғ ын - дай екен» дейді.Қ азақ жұ ртының ғ ұ лама ғ алымы Жү сіп Баласағ ү н атамыз айтып кеткендей «Ақ ылдың кө ркі тіл, тілдің кө ркі сө з».Тіл адамды қ имыл, іс-ә рекетке де итермелейді.

Тіл арқ ылы ойымызды басқ а біреуге жеткізуді сө йлеу дейді.Сө йлеу-пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тіілді пайдалануы болып табылады.Бір тілдің ө зінде сө йлеудің ә р алуан формалары болуы мү мкін.Сө йлеу жеке адамдардың арасынлағ ы ө зара тү сінуді реттеу ү шін, пікір алысу ү шін қ ызмет етеді.Сө йлеу арқ ылы адам ө зінің білімін, практикалық тә жірибесін байытып қ ана қ оймай, сонымен қ атар ғ асырлар бойы жинақ талғ ан қ оғ амдық тә жірбие алуғ а да мү мкіндік береді.Ойдың тілі сө з.Біз сө з арқ ылы ғ ана ойымызды білдіре аламыз.

Сө з-ә деби тілдің ауызша тү рлеріне тә н нормаларын игеру, тілдік амал-тә сілдерде айтылатын ойдың мақ сатына сай орнымен қ олдана білу, сө йлеуде мә дениеттілік, ә дептілік таныту.

Кү нделікті тіршілік барысында адам ә р алуан адамдармен кездесіп, сө йлесіп, пікір алысып, тә жірибе алмасады.Олар болса адамдардың ө зін-ө зі ұ стауы, мінез-қ ұ лық, жү ріс-тұ рыс, киім киюі, сө йлеуі арқ ылы жү зеге асады.Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас моральдік нормалармен реттеледі.Қ оғ амдық ортада адамның мә дениеттілігі, ө ресі кө біне оның сө йлеуінен байқ алады.

Тіл мә дениеті дегеніміз – сө здерді дұ рыс, орнымен қ олдану (лексикалық), дұ рыс қ ұ растыру (синтаксистік), дұ рыс қ июластыру (морфологиялық), сауатты жазу (орфографиялық), дыбыстарды сауатты дыбыстау (орфоэпия) тілді ә серлі етіп жұ мсау (лингвостилистикалық) нормаларын ұ стану, орнық тыру, жетілдіру. «Тіл мә дениеті» негізінен «сө з мә дениеті», «сө зді орынды қ олдану» деген ұ ғ ымды білдіреді, ө йткені тіл мә дениетінің негізгі зерттейтін нысаны – сө з, сө здің дұ рыс айтылуы, дұ рыс жазылуы, дұ рыс қ олданылуы, сол арқ ылы ойдың айқ ын, ә серлі жетуі, екіұ штылық тың, кү ң гірттіктің болмауы.Ә серлі сө йлеу, ойлау, тың дау мә дениетімен бірге, жазу мә дениетін мең геру – негізгі шарттың бірі. Ол стильдік элементтерді ажыратып қ олдану керектігін, сө здердің, сө йлем мү шелерінің орналасу заң дылығ ын сақ тауды, орфографиялық, синтаксистік норманы білуді, қ азақ тілінің табиғ и қ алпын сақ тап, ү ндестік заң ы бойынша жазуды т.б. заң дылық тарды тиянақ ты мең геруді талап етеді.
Бұ л талап заң гер мамандарғ а да қ атысты. Осығ ан орай заң гер мамандарын дайындайтын жоғ ары оқ у орнымызда оқ у жоспарына «Қ атысым мә дениеті жә не іскерлік қ арым-қ атынас» пә ні енгізілген. Студенттерді ауызша сө йлеуге дағ дыландыру, соғ ан орай тіліміздің бағ зы заманнан бері қ алыптасқ ан сө йлеу нормасынан мағ лұ мат беру, одан ауытқ улардың сырын ашу, себебін тү сіндіру; студенттерден сауатты жазуды талап ету, емле ережелеріндегі ө згерістер мен толық тыруларғ а тоқ талу, екіұ дайы жазуғ а жол бермеу; ауызша жә не жазбаша жұ мыстарды орындау ү стінде студенттердің тіл тазалығ ын, анық тығ ын, дә лдігін сақ тап, ә р сө з, сө йлемді ө з орнымен жұ мсап, тіл мә дениетін дамыту; сө йлеу, тіл мә дениеті машық тарын мең герген, коммуникативтік біліктілігі артқ ан, логикалық ойлауы ө з дең гейіне сә йкес дамығ ан, мә дениетті сө йлеуге бейімделген студентті тә рбиелеу жә не олардың ақ параттық, қ арым-қ атынас қ ұ зыретін дамытып, тіл мә дениетін сапалы мең герген тұ лғ а қ алыптастыру осы пә ннің негізгі мақ саты болып табылады. Ө з ойын дұ рыс жеткізе білу тек сө йлем қ ұ рай салу ғ ана емес, онда айтайын деген ойдың екінші адамғ а тү сінікті, ә серлі, дә лелді болуына мә н беріледі. Ондай нә тижеге жету ү шін, біріншіден, тілдің қ алыптасқ ан жү йесін, соғ ан негізделген ө зіне тә н заң дылық тарын, яғ ни ә деби тілдің мә дениетін сақ тауғ а тура келсе, екіншіден, сө йлеушінің айтайын деген ойының қ арым-қ атынасының мақ сатына сай тілдік қ ұ ралдарды, амал-тә сілдерді орынды, талғ ап қ олдану мә дениеті болуы, жетілуі керек. Демек пә ннен берілетін теориялық білім қ атысымдық ә рекетте ойдың тү сінікті, ә серлі берілуінің қ ұ ралына айналуы тиіс.

Тілдік ортаның қ алыптасуына ә ртү рлі экстралингвистикалық факторлар ә сер етеді. Соның негізгісі тілді қ олданушылардың тікелей рухани таным тү сінігіне байланысты. «Ана тілінде сө йлейтіндер кө беймей, қ анша жерден ұ рандатқ анымызбен, ойдағ ыдай тілдік орта қ алыптаса қ оймаса керек. Баяғ ы даурық қ ан қ алпымызбен, ә лдекімдерді кінә лап, ә лдекімдермен айтысып-тартысып шуласқ анмен іс бітпейді. Басқ аны былай қ ойғ анда, ана тілімізге арашашы болып, шырылдап жү рген, таным-тү сінігі бар деген зиялыларымыздың ө зінің кейбірі отбасында ә лі кү нге бала-шағ асымен орысша шү лдірлеседі», - деп жазушы Қ ойшығ ара Салғ араұ лы айтқ андай тілдік орта қ алыптастыру жә не оның лингвоэкологиялық жағ ынан сақ тап қ алу - бү гінгі кү ннің келелі мә селелері. Ә детте тілдік тұ лғ аның санасында «Ана тілім – қ азақ тілі», «Қ азақ тілі – ата-бабамның тілі», «Мен қ азақ пын» деген мақ таныш сезім де болады. Туғ ан халқ ын, туғ ан елін, туғ ан тілін «ү ш бақ ытым» деп санайтын, ұ лттық сана-сезімі жоғ ары тілдік тұ лғ алар бар да, туғ ан тіліне (ана тіліне) бейтарап қ арайтын типтер бар. Ана тілін мақ таныш тұ татын табиғ и сезімнің болмауы – тілдік тұ лғ аның ұ лттық санасындағ ы кемшілік. Қ азақ тілінің лингвоэкологиясы тілдік тұ лғ аның санасында ана тіліне деген табиғ и сү йіспеншілік сезімін ояту ү шін де кү реседі.