Тілдік бейненіҢ Әлеуметтік-философиялыҚ аспектісі

Тілдік бейне – кө рсетілген тілдік ұ жымның кү нделікті санасында тарихи тү рде қ алыптасқ ан жә не тілде бейнеленген ә лем туралы тү сініктердің жиынтығ ы, шындық ты концептуализациялаудың белгілі бір тә сілі. Ә лемнің тілдік бейнесі туралы ұ ғ ым.Фон Гумбольдт жә не жаң а гумбольдтшылдық тың (Вайсгербер т.б.) тілдің ішкі формасы туралы айтылғ ан ойларына қ атысты жә не американдық этнолингвистиканың идеяларына, негізінен Сепир-Уорфтың лингвистикалық салыстырмалылық гипотезасына қ атысты. Э.Сепир мен Б.Уорф «адамзат ә лемді ө з ана тілінің призмасы арқ ылы кө реді» деген гипотезаны ұ сынады. Олар тілдер ө з «ә лемдік тілдік бейнесі» арқ ылы ө згешеленетінін кө рсетеді. Олардың пайымдауынша тү рлі тілдерде сө йлейтін адамдардың ойлау типі ә р тү рлі жә не де осының бә рі жай ғ ана тілмен байланысты ғ ана емес, оғ ан себепті болады. Б.А.Серебринников Сепир- Уорф гипотезасын сынап, ә лемнің тілдік бейнесін қ алыптастыруда тіл ө зіндік қ ысымы бар кү шке иелене алмайтындығ ын айтады. Тү рлі тілдер ө з иелерінде тү рлі ә лемнің тілдік бейнесін қ ұ райды деп айтуғ а болмайды, олар тек халық тың ұ лттық мә дениеті мен ө мір сү ру салты, қ ызметінің ерекшелігімен анық талатын заттар, қ ұ былыстар, процестердің мә нділігі себеп болатын ерекше «рең кті» ү стейді деп кө рсетеді. В.Фон Гумбольдттың тілдік философиясы мен лингвистикалық теориясы – ХІХ ғ асырдағ ы беделді лингвофилософиялық концепциялардың бірі екені сө зсіз. Гумбольдт тілді «рухтың тоқ таусыз жұ мысы» деп сипаттады. Мұ нда ол ө з заманының философиялық терминологиясына сай, рух (Giest) деп бір мистикалық болмысты емес (кө птеген оның интерпретаторлары кө рсеткендей), қ азіргі кү нгі тү сінік бойынша «когнитивті қ абілеттілік» деп аталатынды тү сінген болар. Тіл мен ойлаудың бірлігі туралы ұ станымнан (положение) бірте-бірте ә лем моделін қ алыптастырудағ ы нақ ты тілдердің актив рө лі немесе «тілдік ә лемді қ абылдау» (языковое мировидение) деп Гумбольдт атағ ан ұ станым шығ ады. Егер тіл о бастан-ақ ойдың қ алыптасуына қ атысса, онда ой осығ ан сай тілдік сипаттан еркін бола алмайды. Ә р тіл ә лемді ө зінше ерекше қ айталанбас тү рде концептуализациялағ андық тан, ә р тілде қ алыптасқ ан, жасалғ ан ойлар толық тай тепе-тең болмауы мү мкін. Бірақ осы ұ станымнан тү рлі тілдерде сө йлейтін, ойлайтын адамдар арасында тү сінбестік болады немесе олардың ойлары бір тілден екінші тілге аударылмайды деген тү сінік туындамауы керек. Нақ ты тілдерде бекітілген тү рлі ә лем модельдері – бұ л тү рлі болмыстан гө рі, «ә лемнің ойғ а айналуының» жү зеге асыратын тү рлі тә сілдер мен жолдар деу дұ рысырақ. Гумбольдтың ә йгілі ойын: «Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык, и трудно представить себе что-либо более тождественное» – деп айтқ анын да осы тұ рғ ыдан тү сіну қ ажет. Яғ ни белгілі бір халық тың барлық болмысы, танымы, салт-дә стү рі, ә дет-ғ ұ рпы, ішкі ә лемі, қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасы тіл арқ ылы ғ ана толық тай қ ою тү рінде таныла алады.