Тілдік бейненіҢ зерттелуі мен дамуы

Тілдік бейне - біріншіден, белгілі бір ұ лттық тілге қ атыссыз, яғ ни тіларалық ө згешеліктерге тә уелсіз айқ ындалатын ұ ғ ым; екіншіден, керісінше, тілдік ерекшеліктерге, ең алдымен, лексикалық номинация жү йесіндегі ө зіндік белгілерге бағ ыттала ә рі ұ лттық тілдің негізінде қ алыптасатын ұ ғ ым.

ХХ ғ асырда тілдік бейне туралы зерттеулер лингвистикалық қ атысымдылық гипотезасы аясында жасалынғ анын атап ө ту қ ажет. Лингвистикадағ ы тілдік бейне туралы тү сініктің қ алыптасуы антропологиялық бастаулардың негізінде дамығ ан лингвистиканың бө лімі ретінде гнесолингвистиканың пайда болу симптомы болып табылады.

Тіл – дү ниені бейнелеудің бір қ ұ ралы ретінде тү сінілуі қ ажет. Ә йтсе де, дү ниенің тілдік бейнесі дү ние суретінен басқ а вербалды емес (тілдік емес) формадағ ы тү рлерімен салыстырғ анда, оның маң ызды қ ұ рамдас бө лігін қ ұ райды.

Тілдік бейне жасаудағ ы басты ұ станымдардың бірі - антропоцентристік ұ станым. Антропоцентризм – дү ниені, тілді адами тұ рғ ыдан, адам ү шін тү сіндіретін концепция екендігін жоғ арыда атап ө ттік. «Ғ аламның тілдік бейнесі» кү рделі ұ ғ ымдық қ ұ рылым болғ андық тан, табиғ атын ашып тү сіндіруді ә р зерттеуші ө зіндік тұ рғ ысынан шешеді. Қ оршағ ан шындық болмыстың адам тілінде бейне қ ұ рап, адамның дү ниені, ә лемді кө зі, тілі арқ ылы тани алатынын тұ тас теория ретінде алғ аш ұ сынғ ан неміс ғ алымы Л.Вейсгербер болатын. В.фон Гумбольдтың тілдің ішкі формасы ілімін негізге алғ ан ол, «ғ аламның тілдік бейнесі» ұ ғ ымына лейнгвопсихологиялық концепцияларды негіз етіп алады. «Тілдік бейне» - индивидтің танымдық кө зқ арасын кө рсететін тілдік бірлік, яғ ни эмпирикалық тә жірибелердің жиынтығ ы, аралас жү йедегі білім. «Тілдік бейне» Ислам Айбарша былай дейді: «Дү ниенің тілдік суреті адамның танымдық іс-ә рекеті, ұ лттық мә дениеті негізінде тү зіледі жә не белгілі бір ұ лт қ ауымдыстығ ының ө кілдеріне ортақ. Демек, дү ние суреті дегеніміз – концептуалды (логикалық) жә не тілдік ү лгілер формасымен берілетін санамен тікелей байланысты дү ние туралы білімдер жиынтығ ы» [1, 12].

Ғ аламда тілдік бейне ә р тілде ә ртү рлі болады. Себебі индивид сол тілдің семантикалық базасында тілді мең гереді. Осы кезде тілдегі мә дени қ ұ ндылық тар сө здердің мә ні ұ жымдық арқ ылы ұ лттық мінез бен ұ лттық менталитетті қ алыптастырады. Осы орайда тілші ғ алым Г. Смағ ұ лова былай дейді: «Тіл бір адамның меншігі емес десек те, сол тілде сө йлейтін жеке адам ө з ұ лтының бү кіл бітім болмысы, ө мірлік тә жірибесін, дә стү рлерін мең геру, сің іру арқ ылы ол да аз тарапынан ұ жымдық мә дениетке ү лесін қ осады. Осындай ерекшеліктер арқ ылы тұ лғ а ретінде ұ лт ө кілі боп сақ талатын Шоқ ан, Абай, Ыбырай тіліндегі ғ аламның тілдік бейнесінің ерекше болуы, яғ ни ұ лттық нақ ышта ұ лтжандылық концептілерінің келуі олардың ө з ана тіліндегі барлық сө здердің мә нін тү сініп, ұ лттық таным позициясында шегеленуінде, сол дең гейде ө сіп-ө нуінде жатыр»