ЛЕКЦИЯЛАРДЫҢ КЕШЕНІ 4 страница

Оқ у-тә рбие жұ мысын ұ йымдастырғ анда есте сақ тайтын тағ ы да бір жағ дай — дене ең бегі мен дене шынық тыру жә не ой ең бегі кезінде балалар тынысын тарылтады, сондық тан оның дұ рыс болуын қ адағ алау қ ажет. Балаларғ а дұ рыс демалуды жастайынан ү йрету керек. Сонымен қ атар, ой ең бегі мен дене ең бегін кезектестіру аса маң ызды. Сондық тан мектеп жү мысында сабақ кестесін жасағ анда бү л ерекшеліктерді есте сақ тау керек. Сынып бө лмелерін, ең бек сабағ ының бө лмелерін жиі желдетіп отыру керек. Жоғ арғ ы сынып оқ ушылары далада таза ауада тө улігіне 3 сағ атган, ал бастауыш сынып рқ ушылары 4 сағ аттан кем болмауы тиіс. Ә сіресе ауасы таза бө лмеде ұ йық тау аса маң ызды, сондық тан балаларды форточкалары ашық бө лмеде ұ йық тауғ а ә деттендіру керек. Баланың киімі де дү рыс дем алу мен дем шығ аруғ а ә сер етеді. Сондыбқ ан олардың киімі жең іл, денесін қ ыспайтын, қ имыл-қ озғ алысына бө гет етпейтін болғ аны жө н.

Осы жазылғ андарды қ орыта келе, балалардың сабақ оқ итын, ең бек ететін ү йдегі бө лмелері мен мектептегі сынып бө лмелерінің, балалар бақ шасындағ ы топтардың бө лмелерінің ауасын жиі-жиі желпіндіріп, тазартып отыру аса маң ызды екенін айта кеткіміз келеді. Сонымен қ атар, баланың далада, таза ауада кө бірек ойнауы маң ызды.

Ырғ ақ ты тыныс гимнастикасы баланың ақ ылының артуына жағ ымды ә сер етеді. Бастауыш сынып оқ ушыларына сабақ кезінде 1-2 минө ттік демалыс беріп, тыныс гимнастикасын ұ йымдастыру қ ажет: оқ ушы партада отырып, екі қ олын бү йіріне таянып терең дем алып жө не дем шығ арады. Мұ ндай гимнастика баланың сабақ қ а ынтасын арттырады.

Тақ ырып: Сыртқ а шығ ару органдарының жас ерекшеліктері

Жоспар: Зә р шығ ару жү йесі,

Бү йректің қ ұ рылысы мен қ ызметі

Кілт сө здер: несеп, зә р

Несеп - зә р шығ ару жү йесіне бү йрек, несеп ағ ар, қ уық жә не несеп тү тігі кіреді. Бү йректе пайда болғ ан зә р несеп ағ ар тү тігі арқ ылы қ уық қ а қ ұ йылып, оның бұ лшық еттері жиырылғ анда зә р несеп тү тігі арқ ылы сыртқ ы ортағ а шығ ады. Несеп – зә р шығ ару мү шелері жыныс жү йесімен тығ ыз байланыста болады. Эмбрионда зә р шығ ару мен жыныс мү шелері бірге дамиды. Еркекте несеп жолы мен жыныс жолы несеп жолына бірігеді, ал ә йелде несеп тү тігі қ ынап кіреберісіне ашылады.

Бү йрек – жұ п мү ше. Іш қ уысының артқ ы қ абырғ асында, бел аймағ ында, XII- ші кеуде, I-II-ші бел омыртқ аларының аралығ ында, омыртқ а жотасының екі жағ ында, іш перденің сыртында. Екі бү йректің жоғ арғ ы ү штары тө менгілеріне қ арағ анда бір – біріне жақ ын тұ рады. Қ алыпты жағ дайда оң жақ тағ ы бү йрек сол жақ тағ ыдан тө менірек болады.

Бү йректің атқ аратын қ ызметі:

- зә р пайда болады, сыртқ а шығ арады

- қ ан қ ысымының тұ рақ тылығ ын сақ тайтын фермент ренинді бө леді

Бү йректің пішіні бұ ршақ қ а ұ қ сайды. Ол қ ызыл кү рен тү сті, жоғ арғ ы жә не тө менгі полюсы, медиаль, латераль шеті, алдынғ ы жә не артқ ы беті бар. Латераль шеті дө ң ес, медиаль шеті ойық болып келеді. Медиаль шетінде бү йректің қ ақ пасы орналасқ ан. Ол арқ ылы бү йректің артерия, вена қ ан, лимфа тамырлары жә не несеп ағ ар ө теді.

Бү йректің артқ ы беті кө кетке, ішкі шаршы, кө лденең бұ лшық еттеріне қ арағ ан. Осы жерде бү йрек ү шін шұ ң қ ыр (почечные ложа) пайда болады. Бұ йректің жоғ арысында бү йрек ү сті бездері орналасқ ан.

Оң бү йректің алдынғ ы беті он екі ішектің тө менге қ арағ ан бө лігімен, жуан ішектің оң жақ тағ ы иірімімен, ал жоғ арысында бауырдың тө менгі бетімен жанасады.

Сол бү йректің алдынғ ы беті асқ азанның жоғ арғ ы шетімен, асқ азан асты безінің ұ шымен, ал тө менінде жің ішке ішекпен шектеседі. Бү йректің латераль шетіне кө к бауыр мен жуан ішектің сол жақ тағ ы иірімі жанасады. Бү йректің тек алдынғ ы беті іш пердемен жабылғ ан, сондық таң бү йрек экстроперитонеаль жағ дайда орналасқ ан болып саналады. Бү йректі бір орында қ ан тамырлары мен бү йрек шандыры, іш қ уысынын қ ысымы ұ стап тұ рады. Бү йректің сырты фиброзды қ апшық пен қ апталғ ан, қ алыпты жағ дайда тығ ыз жә не тегіс жылтырақ. Оның сыртында майлы қ апшық бар.

Бү йректің қ ұ рылыс бірлігі – нефрондар. ә рбір бү йректе I млн шамасында нефрондар болады. Олар Шумлянский – Боумень денешелерінен, бастапқ ы, ирек Генли, шеткі жә не жинаушы тү тікшелерден тұ рады.

Нефрон Шумлянский – Боумень денешелерінен басталады. Денешенің екі қ абат қ абырғ асы бар, бір қ абатты куб тә різдес кілегеймен қ апталғ ан. Бү йрек артериясының ө те жің ішке тармақ тары денешенің ішіне ө тіп, капиляр шумағ ын қ ұ райды.

Бү йректегі қ ан айналымының ерекшілігі бар. Бү йрек қ анды бү йрек артериясынан алады. Бү йрек қ ақ пасынан кіргенен кейін артерия қ ан тамыры майда артерияларғ а тармақ талады.

Зә рдің пайда болуы. Зә р бү йректің нефрондары арқ ылы ө ткен қ анның плазмасынан пайда болады.

Бү йректен зә рдің пайда болуы екі сатыдан тұ рады.

1. Капиляр шумақ тарындағ ы сү зілу (фильтрация)

2. Тү тіктердегі қ айта сорылу (реабсорбция)

Капиляр шумақ тарындағ ы сү зілу (фильтрация). Қ ан капиляр шумақ тарынан ө ткенде, оның плазмасы ерітінділерімен бірге сү зіліп денешенің қ абырғ асына ө теді.Қ анның плазмасының капиляр шумағ ынан сү зіліп денешенің қ уысына ө туінен бірінші зә р пайда болады.

Соң ғ ы зә рдің пайда болуы. Зә р денешелерден бү йрек тү тікшелеріне ө теді (бастапқ ы – ирек, Генли – шеткі – жинаушы тү тікшелері).

Тү тікшелерде алғ ашқ ы зә рдің қ ұ рамындағ ы амин қ ышқ ылдары, глюкоза, витаминдер, тұ здар, су қ айтадан қ анғ а сорылады. Бұ л қ ұ былыс реабсорбция деп аталады. Сонымен тә улігіне 1, 5 -2, 5 л соң ғ ы зә р пайда болады, оның қ ұ рамы 95 % су, 5 % қ атты заттардан тұ рады.

Қ атты заттардың қ ұ рамында негізінен зә р қ ышқ ылынан, мочевина мен креатинин бар. Соң ғ ы зә рде натрий, калий тұ здары ө те аз мө лшерде болады.

Зә р, оның қ ұ рамы мен мө лшері: тә улігіне 1, 5-2, 0 л соң ғ ы зә р пайда болады. Сұ йық ты кө п қ абылдағ анда 2, 5 л дейін зә р бө лінеді.

Зә рдің бө лінуіне тә улігіне бір қ алыпты болмайды. Зә р тү сі ақ шыл – сары, мө лдір сұ йық, салыстырмалы тығ ыздығ ы 1, 1015 – 1, 020, жә не қ абылданғ ан сұ йық тың мө лшеріне байланысты ө згереді. Зә рдің қ ұ рамында судың басқ а ақ уыз ыдырауынан пайда болғ ан ең соң ғ ы ө німдер мочевина, зә р қ ышқ ылы, креатинин, индикан сияқ ты заттар болады.

Зә рдің бө лінуі. Бү йректе пайда болғ ан зә р, бү йрек астауынан несеп ағ ар тү тігі арқ ылы қ уық қ а ағ ады. Несеп ағ ар тү тігінің қ уық қ а қ ұ ятын бө лігі оғ ан қ исайып орналасқ ан жә не қ уық қ а қ ұ яр жерінде зә рді қ айта ағ удан сақ тайтын қ ақ пақ ша бар.

Тақ ырып: Мектеп гигиенасы

Жоспар: Мектепті жабдық тау

Сынып тақ тасы мен басқ а жиһ аздарғ а қ ойылатын гигеналық талаптар

Мектептегі оқ у қ ұ ралдарына қ ойылатын гигиеналық талаптар.

Оқ ушылардың кү н кестесіне қ ойылатын гигиеналық талаптар.

Кілт сө здер: мектеп, парта, тақ та, гигиена

Мектепті жабдық тау. Сыныптағ ы жабдық тар оқ ушылардың бойы мен жасына сә йкес еркін жұ мыс жасауғ а ың ғ айлы болуы керек. Олардың сырт кө рінісі, тү сі кө зге ұ намды, бө лшектері тазалауғ а қ олайлы, балалардың денесіне зиян келтірмейтіндей болып, сыныпта дұ рыс орналасуы қ ажет. Жабдық тардың баяуының тү сі оқ ушылардың кө ң ілін жадыратып, жарық ты аз сіндіріп, бө лмедегі жарық коэффициентін тө мендетпейтіндей болуы тез.

Сыныптағ ы жабдық тарғ а парталар, ү стелдер, орындық тар, шкаф- витриналар, сынып тақ тасы, тү рлі техникалық оқ ыту саймандары жатады.

Парталар. Мектеп парталары – сыныптағ ы жабдық тың негізгі тү рі. Еліміздегі қ азіргі мектептерде кө птеген парталардың тү рлері пайдаланылады. Парталардың негізі ағ аштан немесе металдан жасалады.

Парта екі бө лімнен тұ рады: партаның ү стелі жә не отырғ ышы парта ү стелінің беті жә не отырғ ышы ашық ақ шыл тү сті боялып, металл қ аң қ асы ә бден тегістеледі. Парта отырғ ышының терең дігін баланың санының 2/3 бө лігіне сә йкес жасайды. Мұ ндай терең дік ың ғ айлы, орнық ты отыруғ а қ олайлы. Отырғ ыштың еденнен биіктігі 32-47 см, терең дігі 29-38см, арқ алығ ының биіктігі 18 см.

Партада отыру ережес і. Оқ ушының партада отыру ережесі бойынша оқ у жылының басында сынып жетекшісі оқ ушыларды дене ерекшеліктеріне сай отырғ ызады. Аласа бойлы балалар мен нашар еститін оқ ушылар алдың ғ ы қ атарда, кө зі нашар кө ретіндер терезеге жақ ын, ұ зын бойлыларды соң ғ ы қ атарғ а отырғ ызады. Ә рбір тоқ сан сайын балалардың дене ерекшеліктерін ескере отырып, 1-ші қ атар мен 2-ші қ атардағ ы, алдың ғ ы парталар мен соң ғ ы парталардағ ы балалардың орыны ауыстырып отырғ аны жө н. Партада немесе ү стелде отырғ анда оқ ушының денесі тік орналасып, орындық қ а терең отыруы керек. Кітап оқ ып, қ ағ аз жазғ анда баланың басы сә л алғ а ең кейеді. Оның кө зі мен қ ағ аз аралығ ы 35-40 см шамасында болуы керек. Оқ ушының кеудесімен парта аралығ ында 3- 4 см немесе оқ ушының жұ дырығ ы ө тетіндей аралық болуы керек. Оқ ушының арқ асы орындық арқ алығ ына сү йеніп отырғ анда оның бел омыртқ асы, сегізкө з суйектері мен жауырыны тө менгі бұ рыштары орындық аралығ ына тиіп тұ рады.

Сынып тақ тасы мен басқ а жиһ аздарғ а қ ойылатын гигеналық талаптар. Сынып тақ тасы-оқ у бө лмесінің ең қ ажетті жабдық тарының бірі. Тақ та бө лменің алдынғ ы қ абырғ асының дә л ортасында бастауыш сыныптарда еденнен 75 см, 5-7 сыныптарда-95 см, жоғ арғ ы сынаптарда – 100 см биікте ілінеді. Тақ таның ұ зындығ ы кө бінесе 3 см, ені 1, 2 м, беті бір тегіс, бірақ жылтыр емес, тү сі қ оң ыр немесе қ ою жасыл болады. Мұ ғ алімнің ү стелі мен орындығ ының ересек адамғ а арналғ ан, отырып тұ руғ а қ олайлы болуы керек. Ол терезе жақ тағ ы парталар қ атарының алдында немесе ортада орналасады. Оқ ушы партасы мен мұ ғ алім ү стелінің арасында кемінде 15-20см аралық қ алдырады. Мектеп лабораториясының жабдық тарына бір немесе екі кісілік лабораториялық ү стелдермен орындық тар, шкафтар, тә жірибе кө рсету ү стелі жатады. Онда кө п орынды ү стелдерді қ оюғ а болмайды, себебі олар ә рбір оқ ушының еркін жұ мыс жасауына қ олайсыз болғ андық тан, балалардың жарақ аттануына себеп болады.

Демонстрациялық ү стелдің ұ зындығ ы 3 метр, ені 80 см, биіктігі 80см. Ү стел лабораториялық бө лменің алдынғ ы жағ ында сә л биіктелген арнайы орында тұ рақ ты бекітіледі.

Мектептегі сабақ кестесі. Сабақ кестелеріне қ ойылатын талаптар оқ ушылардын апталық, айлық, тоқ сандық жә не оқ у жылындағ ы ең бек қ абілетіне сай жасалады. Ол аптанының дү йсенбі, сә рсенбі кү ндері жоғ ары болады. Бейсенбі кү нінің аяғ ында шаршау белгілері пайда бола бастайды. Жұ ма, сенбі кү ндері апталық шаршау белгілері айқ ындала тү седі, жұ мыс қ абілеті тө мендейді. Осығ ан байланысты оқ ушы жексенбі кү ні жақ сы демалу ү шін аптаның аяғ ында қ иын тапсырма берілмейді.Демалыстан соң, дү йсенбі кү ні оқ ушының сабақ қ а зейіні тө мен болады.