ЛЕКЦИЯЛАРДЫҢ КЕШЕНІ 3 страница

Тұ здардың организмдегі маң ызы мен мө лшері, жас ерекшеліктері. Тұ здар адам тамағ ына қ ажетті. Бірақ олар қ уат кө зіне жатпайды, клеткалар мен организмнің сұ йық ортасының қ ұ рамына кіреді, сө йтіп ішкі ортаның тұ рақ тылығ ын жә не тіршілікті сақ тауғ а қ ажет. Олар барлық ұ лпаларда, ә сіресі сү йекте жеткілікті болуы керек. Тұ зсыз нервтің, еттің қ озуы белсенділігі мү мкін емес. Организмдегі ұ лпалардың қ ұ рамында 3, 45% кальций, 1, 58% фосфор, 0, 65% калий, 0, 45% хлор, 0, 1% магний болады. Оларғ а қ осымша иод, темір, бром, мыс, цинк сияқ ты микроэлементтер бар.

Молибден, мыс, кобальт қ ан ө ндіру қ ызметіне қ атысакды, иод қ алқ анша безінің гормонының қ ұ рамына кіреді, фтор тіс ұ лпасының, ә сіресе эмалінің дұ рыс қ алыптасуына қ ажет. Бұ лар организмге аз мө лшерде қ ажет болады, сондық тан миркоэлементтер деп атадаы.

Мү шелер мен ұ лпалар тұ здарды таң дамал тү рде жинайды. Айталық, иод қ алқ анша безінде, кальций-сү йекте, хром, марганец, бром-гипофизде, мыс-бауырда, цинк-жыныс бездерінде кө п болады. Нә рестенің дене массасының 2, 55%, ал ересек адамның 5% тұ здар.

Денедегі судың маң ызы, жасқ а байланысты мө лшері. Организмнің тіршілігі ү шін аса маң ызды заттардың бірі-су. Олар организмнің ішкі ортасын қ ұ рады. Ересек адамның дене салмағ ының ә рбір килограмм массасына 0, 4л су қ ажет. Ал, нә рестелерде бұ л мө лшер 5 есе артық. Егер баланың денесінде су жетіспесе, оның ө суі тежеледі. Жалпы ер адамның денесі 61%, ә йел адамның 50% судан тұ рады. Адам толық ашығ ып, бірақ су ішсе 55-60 кү н ө мір сү реді, ал су ішпесе, 8-10 кү н ғ ана ө мір сү ре алады.

Несеп арқ ылы тә улігіне 1, 2-1, 4л, тер арқ ылы 0, 5-0, 8л, ү лкен дә рет арқ ылы 0, 1-0, 2л, дем шығ ару арқ ылы 0, 4л су денеден шығ арылады.

Организмдегі су қ анда ө те кө п (92%), екінші орында ми(86%), содан соң бү йрек(83%), бұ лшық еттер мен бауырда 70%. Майдағ ы судың мө лшері 30%, ал сү йекте 22%.

Судың организмдегі рө лі оның тү ріне байланысты. Сұ йық ұ лпалар мен клетка ішіндегі су жақ сы еріткіш. Ал, адам ө мірі қ осындылардың қ ұ рамындағ ы сусыз мү мкін емес. Белоктардың, майлардың, кө мірсулардың қ ұ рамында су болады. Нә рестенің дене салмағ ының 75% -су. Оның ұ лпаларының клеткасындағ ы судың мө лшері -80%. Мектеп жасына дейінгі балаларда ө су, даму қ арқ ыны жоғ ары болғ андық тан, денесіндегі судың мө лшері де кө п. 1 жасқ а дейінгі сә би тә улігіне 800мл, 2-4 жаста -950мл, 5-6 жаста -1200мл су ішуі керек.

Тақ ырып: Қ анның жас ерекшеліктері

Жоспар: Қ ан топтары, қ анның ұ юы, қ ан қ ұ ю жә не иммунитет

Иммунитет жә не оның тү рлері

Кілт сө здер: қ ан, иммунитет, эритроцит, тромбоцит, лейкоцит

Қ анның пішінді элементеріне эритроциттер, лейкоциттер мен тромбоциттер жатады. Бұ лардың ішіндегі ең кө бі эритроциттер, яғ ни қ анның қ ызыл клеткалары. Олардың саны адамның жынысына байланысты: ер адамда 1 мкл қ анда 4, 5-5 млн., ә йелде 4-4, 5 млн. Қ анның қ ызыл клеткалары ядросыз. Эритроциттердің пішіні екі жағ ы ойың қ ы келетін линза іспетті болады. Мұ ндай пішін клетканың бетінің ауданын ү лкейтіп, тасымалдау қ ызметін атқ аруын жең ілдетеді, ә сіресе оттегін ө кпеден дененің кү ллі клеткаларына жә не ұ лпаларына жә не ұ лпаларына тасуғ а ың ғ айлы етеді. Бұ л қ ызметі эритроциттердің қ ұ рамындағ ы белок заты гемоглабиннің қ атысуымен орындалады. Гемоглобин кү рделі зат. Ол гемм деп аталады, қ ұ рамында екі валентті темірі бар бояулы заттан жә не глобин белогынан тұ рады. Гемоглабин ө кпе қ уысында оттегімен оң ай қ осылып, оксигемоглобинге айналады. Оксигемоглобин организмнің ұ лпаларына қ анмен тасылады да, ұ лпаларғ а келгенде оң ай ыдырайды, нә тижесінде глобин мен О₂ пайда болады.. Гемоглабиннің қ ан плазмасына шығ уына гемолиз деп атайды. Гемолиздің ә серінен қ анның тұ тқ ырлығ ы айтарлық тай кү шейеді де, қ ан жү ісін қ иындатады.

Лейкоциттер - ядросы бар қ ан клеткалары. Ересек адамның 1 мкл қ анында 6-8 мың лейкоциттер болады. Баланың иммундық қ абілеті (ауруғ а қ арсы тұ ру, қ орғ ану қ абілеті) лейкоциттерге байланысты. Лейкоциттер бала организмінің жұ қ палы, яғ ни инфекциялық ауруларғ а қ арсы тұ руын қ амтамасыз етеді. Қ ан клеткаларының бұ л маң ызды қ ызметін Нобель сыйлығ ының лауреаты орыс ғ алымы И.И.Мечников ашқ ан. Лейкоциттердің бірнеше тү рлері бар: а) дә нді лейкоциттер немесе гранулоциттер; ә) дә нсіз лейкоциттер, яғ ни агранулоциттер; б) моноциттер.

Гранулоциттердің 3 тү рі бар: нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер. Ал агранулоциттерге лимфоциттер жатады

Тромбоциттер. Қ анның қ ұ рамындағ ы ү шінші пішінді элементтер- тромбоциттер немесе қ ан пластинкалары. Олар сопақ ша немесе диаметрі 2-5 мкм дө ң гелектеу пішінді келеді. Тромбоциттердің жалпы саны 1 мкл 300 мың нан 400 мың ғ а дейін. Тромбоцитьер сү йек кемігінде п.б. Олардың ө сіп жетілу мерзімі 7-8 кү н, ал қ ан айналымында 5-11 кү ндей болады. Тромбоциттердің саны тамақ ішкеннен кейін, ауыр дене жұ мысымен шұ ғ ылданғ анда, ә йел екеіқ абат болғ анда кө бейеді. Оның мө лшерінің тә уліктік ө згерісі де бар: кү ндіз кө бірек, тү нде азырақ болады.

Тромбоциттердің қ ызметі кө п. Оларда ферментер де ө ндіріледі, фагоцитарлық қ абілеті бар, ұ сақ қ ан тамырларының ө ткізгіштік қ асиетіне де ә сер етеді

Қ анның ұ юы. Тромбоциттердің басты қ ызметі – қ анның ұ юына қ атысуы. Қ ан тамырлары жарақ аттанғ агнда ә детте жараның бетін тромб деп аталатын қ ойылғ ан қ ан тү йіршігі тез жабады. Біраздан соң ло тығ ыздалып, жараны бекітеді. Қ анның ұ юы кү рделі ферментативті қ ұ былыс. Оны шамамен 3 кезең ге бө луге болады: 1- қ анда жә не ұ лпада тромбопластиннің пайда болуы; 2- тромбопластиннің тромбинге айналуы; 3-тромбиннің ә серінен плазмадағ ы фибриноген белогының ерімейтін фибрин жіпшелеріне айналып, жараның бетіне тор қ ұ руы. Осы торғ а эритроциттер мен лейкоциттер тұ рып қ алады да тромб пайда болады.

Организмдегі қ ан қ орлары. Кө кбауыр денедегі қ анның қ оры.Тыныштық кезінде кө к бауыр қ анғ а толып, аумағ ы ү лкейеді. Бұ лшық еттер жұ мыс істей бастағ анда қ ан кө кбауырдан жұ мыс істеп жатқ ан бұ лшық еттерге тасымалданады. Кө кбауыр тимус безімен жә не лимфа тү йіндерімен бірге лимфациттердін ө ніп, ө сіп, дамуына қ атысады. Мұ нда лимфациттер кө птеп жиналады. Олар кө кбауырдан лимфа айналымының қ ұ йылып, одан тағ ы да қ айтып келеді. Кө кбауырдын қ ыртысында Т- лимфоциттер, ішкі ұ лпасында В- лимфоциттер орналасады.

Қ анның қ ұ рамындағ ы эритроциттерде екі тү рлі агглютиноген деп аталғ ан зат бар: А жә не В агглютиногендер. Қ анның плазмасында бұ лармен кездескенде қ анды ұ йытып тастайтын альфа жә не бетта агглютининдер болады. Егер агглютиноген А агглютинин беттамен кездессе, қ анның эротрциттері бір-біріне жабысы, бұ зылып қ ан ұ йылып қ алады да, оттегін денеге таситын эротроциттер қ ызметін атқ ара алмай, адам ө ліп кету қ ауіпінде болды. Бұ л заттардың бір-біріне қ осылыс жасау мү мкіндігі 4 тү рлі, соғ ан байланысты адамдапрдың қ анын 4 тлопқ а бө ліп АВО жү йесін деп атағ ан:

1. Эротроциттерінде агглютиногендер жоқ, бірақ плазмасында екі агглютининдері (альфа, бетта) де бар кісілер.Мұ ндай адамдар 40%, олар І-топқ а жатады;

2. Қ анның эротрциттерінде агглютинген А, плазмасында агглютинин бетта адамдар 39%, олар ІІ-топқ а жатады;

3. Эротроциттерінде агглютиноген В, плазмасында агглютинин альфа бар кісілер 15% ІІІ-топқ а жатады;

4. Эротроциттерінде агглютиноген А жә не В бар, плазмасында агглютининдер жоқ кісілер 6%, олар ІV-топқ а жатады.

АВО жү йесінен басқ а тү рлі адамдар топтарында кездесетін қ анның қ орғ аныс жү йелері бар екені анық талады. Соның ішінде алғ аш рет макака-резус маймылдарының қ анын табылғ ан резус-фактор деп аталғ ан заттың маң ызы кү шті. Бұ л зат адамдардың 85%-ында бар, ал 15%-ында жоқ.

Иммунитет жә не оның тү рлері. Иммунитет (лат. иммунитас-бірдең еден бос болу) адамның жұ қ палы ауруларғ а қ арсы тұ ру қ абілеті. Бұ л – адам организмінің ө те кү рделі, кө птеген морфологиялық жә не физиологиялық қ асиеттерге байланысты қ алпы. Қ анның қ ұ рамында қ орғ ану қ ызметін атқ аратын басқ а да маң ызды заттар бар. Бұ ларғ а антиденелер мен антитоксиндер жатады. Антиденелер қ анда болатын белок заттары-иммундық глобулиндер денеге кірген басқ а бө тен заттардың ә серінен п.б. Ол заттарғ а бактериялар, вирустар, басқ а текті белокты заттар жатады. Оларды антигендер деп атайды (грек. Анти-қ арсы+генос-тек). Антитоксиндер-уланғ ан кезде организмде пайда болатын усыздандырушы заттар(грек.анти.+лат. токсинум- у, улы зат). Антиденелер, антитоксиндер мен антигендер-ө те ө згеше ү йлесімді заттар, яғ ни ә р антигеннің немесе токсиннің ө зіне ғ ана ү йлесетін антиденелері мен антитоксиндері болады. Денеге бө тен заттар, айталық шешек вирустары енісімен организм сол вирустарғ а қ арсы антидене тү зеді. Олар вирустармен кү ресіп, организмді қ айталап аурудан сақ тап қ алады.

Иммунитет табиғ и жә не жасанды болып бө лінеді. Табиғ и ммунитет адам ауырғ анда пайда болады. Жасанды имунитет ауырғ ан адамның немесе жануардың қ анын алынғ ан дайын антиденелерді немесе ә лсізденедірілген антигендерді егу арқ ылы жасалынады.

Иммунитеті жалпы жә не жергілікті деп те бө леді. Бү кіл организмнің қ арсы тұ ру қ абілеті жалпы иммунитетке, ал жеке бір ұ лпалардың немесе мү шелердің қ абілеті жергілікті иммунитетке жатады. Иммунитет екі тетікке байланысты: денедегі кейбір клеткалардың фагоциарлық қ абілеті мен антиденлердің ө ндірілуі. Дегенмен, иммунитет ө те кү рделі, бү кіл организм жү йелері қ атысатын жә не бір-бірімен байланысты болатын қ абілет.

Тақ ырып: Жү ректің қ ұ рылысы мен қ ызметі

Жоспар: Жү ректің қ ызметі мен оның жас ерекшеліктері

Қ антамырлардағ ы қ анның қ ысымы, оның жас ерекшелігі

Лимфа жү йесінің маң ызы, қ ызметі жә не қ ұ рамы

Кілт сө здер: жү рек, тамыр, лимфа

Жү рек еті ырғ ақ ты жиырылады: жү рек қ уыстары кезекпен жиырылып босайды содан соң толық демалыста болады. Жү рек етінің жиырылуын систола, босауын диастола, демалуын пауза деп атайды. Жү ректің бір рет жиырылып жә не босап, демалуын жү рек циклы деп атайды. Орта есеппен аланда ересек адамның жү регі 1 минутта 70-75 рет жиырылады, яғ ни бү кіл цикл 0, 8с. Жү ректің бір циклы 3 кезең нен тұ рады: а) жү рекшенің систоласы 0, 1 с. ә) қ арыншаның систоласы 0, 3 с. б) жалпы пауза 0, 4 с. Жү ректің жиырылуы кезінде шамамен 60-80 мл қ ан жү ректің сол жақ қ арыншасынан қ олқ а тамырына айдалады. Мұ ны қ анның систолалық кө лемі дейді, ал ә р қ арыншаның 1 минутта ө зінен ө ткізетін қ анның мө лшерін қ анның минуттық кө лемі деп атайды. Жү рек еті тез жиырылады, оның жү рекшелері мен қ арыншаларының арасындагы жә не қ олқ а тамырының кіре берісіндегі қ ақ пақ шалары да тез ашылып, жабылады. Сол жақ қ арыншадан қ ан қ олқ а тамырына айдалан кезде ол кең ейеді, бірқ тамыр қ абырғ асының серпімділігіне байланысты қ айтадан тез жиырылады. Сондық тан артерия тамырларының бойымен босау жә не жиырылу толқ ындары жайылады. Мұ ны пульс дейді. Адамның денсаулығ ына, дене жағ дайына, жасына сай оның пульсі ө згереді.

Қ антамырлардағ ы қ анның қ ысымы, оның жас ерекшелігі. Тірі организмде қ ан тамырларының қ уысы болмайды, олар қ анғ а толы болады немесе жиырылып тұ рады. Қ ан капиллярларында қ ан болмауы мү мкін, бірақ онда қ ыс орын болмайды. Ү лкен қ ан айналыс жолының тамырларында қ анның қ озғ алуы ү шін ү лкен қ ысым болуы тиіс. Қ арыншадан қ ан қ олқ ағ а айдалғ ан сә тте қ олқ адағ ы қ ысым шамамен сынап бағ анасымен 150 мм-ге тең болады, ал иық артериясындағ ы ең жоғ арғ ы қ ысым 120 мм болады. Жү ректен айдалғ ан қ ан алыстағ ан сайын, қ ан тамырлары тарамдалып, қ анның қ ысымы азаяды: капиллярларда с.б. 40 мм-ге тең. Ал ұ сақ вена тамырларында қ анның қ ысымы небары 10-4 мм. Сондық тан адам дем алғ анда вена тамырлары созылады да ондағ ы қ ысым с.б. 5 мм-ден тө мендейді, сө йтіп веналарда қ ан сорылады. Вена тамырларында қ анның қ айта қ айтуына тамырлардың бойындағ ы қ ақ пақ шалар кедергі жасайды. Қ ан қ ысымы жү рек еті босағ ан кезде тө мен болады, шамамен с.б. 70-80 мм. Қ анның қ ысымы жү ректің жағ дайын білдіреді. Адамның қ ан қ ысымы с.б. 110-120/70-80 мм. Сынап бағ анасымен 110-120 мм қ олқ ағ а қ ан айдалғ андағ ы иық артериясында қ ысым. Мұ ны систолалық, немесе жоғ ары, немесе максимальды қ ысым деп атайды. Қ анның ситолалық қ ысымы негізінде жү ректің, ал диастолалық қ ысымы қ ан тамырларының жағ дайын білдіреді. Жү ректегі электор қ ұ былыстары. Жү ректің қ ызметі кезінде қ озғ ыш ұ лпа ретінде электорлық белсенділік байқ алады. Жү ректің қ ызметінің электрлік белсенділігі электракардиограф деген аспаппен жазып алады. Электрокардиограф қ озу ө рісіне ө те сезімтал аспап. Жү рек еттерінің жұ мысы кезінде пайда болатын қ озуын жазып алғ ан сызбаны электрокардиорамма (ЭКГ) деп атайды.

Жү рек қ ан тамырлар жү йесінің қ ызметінің реттелуі. Жү ректің қ ызметі кезеген жә не симпатикалық қ ос жү йке мен реттеледі. Кезеген жү йкесі сопақ ша мида басталып, жү рекке жетеді де, оның қ ызметін тежейді. Симпатикалық жү йке симпатикалық мойын тү йінінен шығ ып жү ректің еттерін нервтендіреді, оның жиырылуын жә не соғ уын тездетеді. Симпатикалық жү йкенің тамыр тарылатын талшығ ының ә серінен қ ан тамырлары тарылады.

Жү ректің жұ мысы жә не қ ан тамырларының қ алпы дененің, оның мү шелерінің, ұ лпаларының оттегімен жә не қ оректік заттармен қ амтамасыз етілуіне байланысты. Жү рек қ ан тамырлар жү йесінің организм ө мір сү ретін ортасына бейімделуі бір-бірімен байланысты қ ызмет атқ аратын жү йкелік жә не гуморальдық жолмен реттеледі. Жү йкелік реттеу оларғ а орталық жү йке жү йесінен орталық тан тепкіш талшық тар арқ ылы келеді. Сезгіш талшық тардың ұ шын тітіркендіру арқ ылы жү ректің жиырылуын рефлекторлы тү рде азайтып немесе кө бейтуге болады.

Жү рек пен қ антамырларының қ ызметінің гуморальдық реттелуі. Жү рек пен қ ан тамырларының қ ызметіне қ анның қ ұ рамындағ ы химиялық заттардың концентрация айырмашылығ ы ә сер етеді. Мысалы, адреналин жү ректің жұ мысын кү шейтеді жә не жү рек соғ уын жиілетеді, қ ан тамырларын тарылтады. Ал ацетилхолин, керісінше, қ ан тамырларын кең ейтіп, жү ректің соғ ын баяулатып, қ ызмктін тө мендетеді. Жү ректің қ ызметіне тұ здар да ә сер етеді: калий иондарының кө беюі жү ректің жұ мысын басады, ал кальций жү рек қ ызметін кү шейтеді.

Лимфа жү йесінің маң ызы, қ ызметі жә не қ ұ рамы. Лимфа жү йесі (лат. лимфа – таза су, ылғ ал) лимфа сұ йығ ынан лимфа тамырларынан жә не лимфа тү йіндерінен тұ рады. Лимфаның жалпы мө лшері 2 л, ол қ ұ рамы жағ ынан қ анғ а ұ қ сас бірақ эритроциттері болмайды, лейкоциттері, ә сіресе лимфоциттері кө п, белоктары не бары 3-4% қ ана. Лимфаның қ ұ рамында кө птеген гормондар, пептидтер мен зат алмасуынан пайда болғ ан органикалық жә не бейорганикалық заттар болды, ә сіресе дә рі заттары алдымен лимфағ а ө теді. Лимфаның тү сі бозғ ылт, бірақ тамақ ішкеннен кейін сарғ ыштау болады, себебі ішек қ абырғ аларынын капиллярларынан май мен липопротеидтер лимфоғ а ө теді де, лимфаның қ ұ рамындағ ы лимфоциттер веналық капиллярларғ а ауысады.

Лимфа айналысы бір жағ ы тұ йық ө те ұ сақ тамырлар- лимфа капиллярларынан басталады. Олардың қ абырғ алары клеткааралығ ынан ұ лпаның артық мө лшерлі сұ йық тығ ын сорып алады. Лимфа капиллярлары ірілеу лимфа тамырларына айналады. Олардың ішкі қ абырғ аларында қ ақ пақ ша бар. Қ ақ пақ шалар бір ғ ана бағ ытта ашылып, лимфаның жү рекке қ арай ағ уына мү мкіндік тудырады. Жү рекке жақ ындағ анда кө кірек немесе негізгі жә не жоғ арғ ы лимфа ө зектері арқ ылы жиналғ ан лимфа бұ ғ ана венасы арқ ылы жү рекке қ ұ йылады. Лимфа жү йесі зат алмасуына қ атысудан басқ а организмнің иммундық жү йесінің қ ызметіне қ атысады. Оның ерекше биологиялық «сү згіші» - лимфа тү йіндері болады.

Лимфа тү йіндерінен ө ткенде лимфа сұ йығ ындағ ы микробтар жә не басқ а зиянды заттар тазартылады, содан соң оның тамыр ө зектері қ айта бірігіп лимфаның негізгі кө кірек ө зегіне қ ұ яды.

Лимфаның қ озғ алуына, тамырларының бойымен жү рекке қ арай бағ ытталып, ағ уына, дененің бұ лшық еттерінің жиырылуы жә не демі сыртқ а шығ арғ ан кездегі кеуде қ уысындағ ы қ ысымның тө мендеуі себеп болады. Бұ ғ ан қ оса, лимфа тамырларының бойындағ ы лимфагиондардың еттерінің ә лсін-ә лсін жиырылып босауы да себеп болады.

Тақ ырып: Тыныс алу мү шелерінің жас ерекшеліктері

Жоспар: Тыныс алу жү йесінің маң ызы.

Тыныс алу мү шелерінің қ ызметіне сыртқ ы ортаның ә сері жә не гигиеналық талаптар

Кілт сө здер: тыныс алу, мұ рын, кө мей, кең ірдек

Тыныс алу жү йесінің маң ызы.Адам организмі ө зін қ оршағ ан сыртқ ы ортамен қ атты, сұ йық жө не газ тү ріндегі заттармен алмаспай ө мір сү ре алмайды. Адам ү немі сыртқ ы ортадан қ оректік заттарды, суды жә не оттегін алады. Адам организмінде қ орекгік заттардың қ оры болады, сондық тан 25-30 тә улік аштық ты ө лместен кө тере алады. Сусыз адам бірнеше апта ө мір сү ре алады, ал оттегінсіз бірнеше минө ттің ішінде ө ліп қ алады. Тыныс алу мү шелері оттегі мен кө мір қ ышқ ыл газын таситын негізгі міндеттерінен басқ а да қ ызмет атқ арады.

Тыныс мү шелері мұ рыннан басталады Тыныс жоддары екіге бө лінеді: а) дем алғ анда жә не дем шығ арғ анда ауаның жылжитын қ уыстары; ө) ауа мен қ анның арасында газдардың алмасатын орыны - ө кпе альвеолалары (лат.альвеолус — ойма қ уыс, науа).

Тыныс алуғ а қ атысатын мү шелер тыныс алу жү йесін қ ұ рады. Бү л жү йенің мү шелерін екіге бө леді: тыныс жолдары жө не басты тыныс алу мү шесі - ө кпе.

Ауа сырттан ө кпеге жө не ө кпеден сыртқ а қ озғ алатын қ уыстар - тыныс жолдарына мұ рын қ уысы, кө мей, кең ірдек, жө не бронхылар жатады. Дегенмен, тыныс жолдарының қ ызметі ауаны ө ткізу ғ ана емес. Мұ рын қ уысында, кө мейде, кең ірдекте жө не бронхыларда дем алғ анда ішке кіретін ауа шаң нан, микробтардан тазартылып, тыныс жолдары мен ө кпе қ уысының шырышты қ абаты кеуіп қ алмау ү шін ылғ алдандырылып, ө кпені суық ауаның есерінен сақ тау ү шін жылытылады.

Ауа танау арқ ылы мұ рын қ уысына кіреді. Мұ рын қ уысы кең сірік шеміршегі арқ ылы оң жө не сол жақ бө ліктерге бө лініп, жұ п танау тесіктері арқ ылы сыртқ а ашылады да ішкі жағ ы хоан тесігі арқ ылы жұ тқ ыншақ пен қ осылады. Мұ рын қ уысы шырышты қ абатпен қ апталғ ан. Сонымен қ атар, мұ рын қ уысында иіс рецепторлары орналасқ ан, жұ тқ ыншақ - ас қ орыту жү йесінің мү шесі, ал кө мей — сө йлеу мү шесі.

Тыныс алу жү йесінің маң ызды бө лігі - ө к п е. Бұ л бронхылардың ұ сақ тармақ тарының қ уыстарынан жасалғ ан альвеолалар мен серпімді дә некер ұ лпалардан тұ ратын жұ п мү ше. Альвеолалар немесе ө кпе қ уыстары ө те ұ сақ, шар тө різді домалақ, оларды микроскоп арқ ылы ғ ана кө руге болады. Олардың қ абырғ алары жұ қ а, кептеген қ ан тамырларының капиллярларымен қ оршалғ ан. Ө кпе альвеолаларының жалпы ауданы 200 м².

Тыныс алу жү йесінің қ ұ рылысы мен қ ызметі адамның жасына, жынысына жә не жеке басының ерекшелігіне байланысты.

Жаң а туғ ан сә бидің ө кпесінің ұ лпасы нашар дамығ ан, бірақ қ ан тамырларына ө те бай болады. Алғ ашқ ы 3 айлық ө мірінде жә не жыныстық жетілу шағ ында ө кпе қ арқ ынды ө седі.

Тыныс алудың нервтік жә не гуморальдық реттелуі. Тыныс алу мү шелерінің қ ызметінің реттелуі ә р дережедегі реттеу жолдарымен іске асады.

Тө менгі дә режелі тыныс орталығ ы сопақ ша мида орналасқ ан. Ол бір-бірімен тығ ыз байланыстағ ы дем алу мен дем шығ аруғ а жауапты екі бө лімнен тү рады.

Тыныс орталығ ының нейрондарының қ озғ ыштығ ы кө мір қ ышқ ыл газьшың концещрациясына байланысты, яғ ни гуморальдық реттеу жолы. Оның андағ ы концентрациясы артқ анда тыныс орталығ ының нейрондарының қ озғ ыштығ ы кү шейеді де, тыныс мү шелерінің қ ызметіне қ озғ ау салады. Кө мір қ ышқ ыл газэшың тыныс орталығ ьша ө сері екі тү рлі жолмен іске асады:

а) нейрондарды қ оректең діретія қ анның қ ұ рамының тікелей ә сері;

б) рефлекторлы жолмен кө мірқ ышқ ыл газының арнайы хеморецепторларғ а ә сері.

Тыныс алудың дамуына дене ең бегінің ә сері жә не гигиеналык талаптар. Тыныс алу мү шелерінің бө рінің физиологиялық кө рсеткіштеріне дене ең бегі мен спорт ә сер етеді. Мысалы: Ө юіенің тіршілік сыйымдылығ ы; штангистерде - 4 л, футболистерде - 4, 2 л, боксерлерде -4, 8л, қ айық шыларда - 5, 5 л. Тыныс алу жиілігі: спортсмендерде минө тіне - 6-8 рет, ал жаттық пағ ан адамдарда -14-20 рет. Спортпен шұ ғ ылданатын адамдардың тынысы терең болады, бұ л организмнің ү немді қ ызмет етуінің белгісі. Мысалы, терең дем шыгарғ анда олардың сыртқ а айдалғ ан ауасының қ ұ рамындағ ы кемір қ ыпіқ ыл газы 2 есе кө п болады. Мұ ндай терең дем алу жү рекке " массаж" жасайды да, оның қ оректенуін жвне физиологиялық қ алпын жақ сартады. Тыныс алу мү шелерін жаттық тыру, шынық тыру балалар мен жастардың тыныс мү шелері арқ ылы пайда болатын ауруларғ а қ арсы тұ ру қ абілетін арттырады. Олай болса, дене шынық тыру мен спорт денсаулық ты сақ тауғ а қ ажетті жағ дайлардың бірі.

Баланың дұ рыс отыра білуі де маң ызды. Бү кірейіп, кеудесін ү стелдің немесе партаның шетіне тақ ап отырғ анда кеудеге қ ысым жасалып, тыныс алу мү шелерінің қ ызметін тө мендетеді, жү рек қ ан-тамырлардьщ ө суіне кедергі болу арқ ылы баланың бойының ө суіне бө гет жасайды. Салқ ын тию, тыныс мү шелерінің аурулары бала организмің ің барлық мү шелерінің ө сіп дамуьша, қ ызмет етуіне жағ ымсыз ә сер ететінін естен вдығ армағ ан жө н.