Лекциялар конспектілері 8 страница

Қ ылмыстық қ ұ қ ық тың бірден-бір қ айнар кө зі 16.07.1997 жылғ ы Қ Р Қ ылмыстық кодексі (бұ дан кейін Қ Р Қ К)болып табылады.

Қ ылмыстық қ ұ қ ық жү йесі жалпы жә не ерекше бө лімдерден тұ рады. Қ ылмыстық қ ұ қ ық тың жалпы бө лімі – қ ылмыстық заң наманың міндеттерін, оның қ ағ идаларын, қ ылмыстық жауапкершілік негіздерін, кінә жә не оның нысандары жайлы сұ рақ тарды анық тайды. Ерекше бө лім қ ылмыстың нақ ты тү рлері мен жаза тү рлері мен мө лшерлерін анық тайды.

Қ ылмыс - жазалау қ атерiмен тыйым салынғ ан айыпты қ оғ амдық қ ауiптi ә рекет (iс-ә рекет немесе ә рекетсiздiк) деп танылады. Қ ылмыс белгілері болып мыналар табылады: қ оғ амдық қ ауіптілік, қ ұ қ ық қ а қ арсылық, кінә лілік жә не жазаланатындық.

Қ оғ амдық қ ауіптілік дә режесі мен сипатына байланысты барлық қ ылмыстар аса ауыр емес, орташа ауырлық тағ ы, ауыр жә не ерекше ауыр қ ылмыстарғ а жіктеледі.

Қ ылмыс қ ұ рамы – қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетті нақ ты қ ылмыс ретінде анық тайтын, заң мен бекітілген белгілерінің жиынтығ ы.Ол белгілерге мыналар жатады:

Қ ылмыс объектісі –елеулі зиян немесе ондай зиян келтіруге қ ауіп туғ ыза отырып, қ ылмыс қ ол сұ ғ атын, қ ылмыстық заң мен қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастар. Теорияда жалпы, тектік жә не тікелей объектілер бө ліп кө рсетіледі.

Объективтік жағ ы - ә рекеттің ө зі (іс-ә рекет немесе ә рекетсіздік) тұ лғ аның саналы белсенді немесе енжарлы мінез-қ ұ лқ ы, сыртқ ы сипаттамасы. Ә рекеттің қ оғ амдық қ ауіптілік салдары жә не ә рекет пен туғ ан салдардың арасындағ ы себептілік байланыс. Кейбір жағ дайларда сонымен қ атар, қ ылмыс жасалу орны, уақ ыты, тә сілі, жағ дайы, қ ұ ралы сияқ ты мә н-жайлар болады.

Субъект – қ ылмыстық заң мен қ арастырылғ ан қ оғ амдық қ ауіпті ә рекетті жасағ ан жә не қ ылмыстық жауапкершілікті орындай алатын, ақ ыл – есі дұ рыс жеке тұ лғ а. Жалпы тә ртіп бойынша қ ылмыстық жауапкершілік 16 жастан бастап туындайды. Бірақ заң кейбір қ ылмыстар ү шін (Қ Р Қ К 15 бап 2 тарм.) 14 жастан бастап жауакершілікке тартуды қ арастырғ ан. Субъект қ ылмыстық жауапкершілікке тартылу жасына жетумен қ атар, ақ ыл-есі дұ рыс болуы керек, қ ылмыс жасау кезінде ө зінің жасағ ан ә рекеттеріне есеп беріп жә не оны басшылық қ а алу. Қ ылмыстың субъективтік жағ ы – тұ лғ аның ө зі жасағ ан қ ылмыс пен осы ә рекеттің нә тижесінде туындағ ан салдарғ а психикалық қ атынасы. Бұ л қ асақ ана не болмаса абайсыздық нысанындағ ы тұ лғ аның кінә сі. Қ асақ аналылық тікелей жә не жанама болып бө лінеді. Абайсыздық, қ ылмыстық менмендік пен қ ылмыстық немқ ұ райдылық қ а бө лінеді. Сонымен қ атар, қ ылмыстың себепбі, мақ саты жә не тұ лғ аның қ ылмыс жасау кезіндегі эмоционалдық жай-кү йі субъективтік жақ тың қ ажетті белгілері болуы мү мкін.

Жаза - соттың ү кiмi бойынша тағ айындалатын мемлекеттiк мә жбү рлеу шарасы, қ ылмыс жасауғ а кiнә лi деп танылғ ан адамғ а қ олданылатын жә не ол адамды қ ұ қ ық тары мен бостандық тарынан қ ылмыстық заң мен кө зделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады. Мемлекеттік мә жбү рлеу шарасы ретінде жаза ә леуметтiк ә дiлеттiлiктi қ алпына келтiру, сондай-ақ сотталғ ан адамды тү зеу жә не сотталғ ан адамның да, басқ а адамдардың да жаң а қ ылмыстар жасауынан сақ тандыру мақ сатында қ олданылады. Қ ылмыстық заң қ ылмыстық жауаптылық тан жә не жазалаудан босататын бірқ атар мә н жайларды қ арастырады. Олар қ ажетті қ орғ аныс; қ ол сұ ғ ушылық жасағ ан тұ лғ аны ұ стау кезінде зиян келтіру; аса қ ажеттілік; орынды тә уекел ету; кү штеп немесе психикалық мә жбү рлеу; бұ йрық ты немес ө кімді орындау.

Жазалардың жү йесі – қ ылмыс жасағ ан кінә лі тұ лғ ағ а тағ айындалатын, ауырлық дә режесіне қ арай орналастырылғ ан, жаза тү рлерінің, соттар ү шін толық жә не міндетті тізбесі.

Қ Р Қ ылмыстық кодексі жазаның негізгі жә не қ осымша тү рлерін қ арастырғ ан. Негізгі жаза тү рлеріне мыналар жатады: айыппұ л; белгілі бір лауазымды атқ ару немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан; қ оғ амдық жұ мыстарғ а тарту; тү зеу жұ мыстары; ә скери қ ызметі бойынша; бас бостандығ ын шектеу; қ амау; тә ртіптік ә скери бө лімде ұ стау; бас бостандығ ынан айыру; ө лім жазасы. Қ осымша жазалар: арнаулы, ә скери қ ұ рметті атағ ынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дә режесінен, біліктілік сыныбынан жә не мемлекеттік наградаларынан айыру; мү лкін тә ркілеу. Айыппұ л жә не белгілі бір лауазымды атқ ару немесе белгілі бір қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ынан айыру негізгі жаза ретінде, сонымен қ атар қ осымша жаза ретінде де қ олданылады.

Жаза тағ айындау кезінде қ ылмыстың сипаты мен қ оғ амдық қ ауіптілік дә режесі, айыпталушының жеке басы, жауаптылық пен жазаны жең ілдететін жә не ауырлататын мә н – жайлар, сонымен қ атар тұ лғ аның тү зелуіне оның отбасы мен қ амқ орындағ ы тұ лғ алардың жағ дайының ә сер етуі.

Қ Р Қ К жазаны жең ілдететін жә не ауырлататын мә н-жайлар тізбесі кө рсетілген. Жең ілдететін мә н – жайларғ а мә н-жайлардың кездейсоқ тоғ ысуы салдарынан алғ аш рет кiшiгiрiм ауырлық тағ ы қ ылмыс жасау; айыпкердiң кә мелетке толмауы; жү ктiлiк; айыпкердiң жас балалары болуы; қ ылмыс жасағ аннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық жә не ө зге де кө мек кө рсету; кү штеп немесе психикалық мә жбү рлеу салдарынан не материалдық, қ ызметтiк немесе ө зге де тә уелдiлiгi себептi қ ылмыс жасау жатады (жә не Қ Р Қ К 56 б. сә йкес т.б.). Бұ л кө рсетілген мә н – жайлардың тізбесі толық емес, ө йткені сот жасалғ ан ә рекеттің ө зге де жең ілдететін мә н – жайларын ескере алады.

Ауырлататын мә н – жайларғ а мыналар жатады: қ ылмыстарды ә лденеше рет жасау, қ ылмыстардың қ айталануы; қ ылмыс арқ ылы ауыр зардаптар келтiру; адамдар тобының, алдын ала сө з байласқ ан адамдар тобының, ұ йымдасқ ан топтың немесе қ ылмыстық қ ауымдастық тың (қ ылмыстық ұ йымның) қ ұ рамында қ ылмыс жасау; қ ылмыс жасағ анда айрық ша белсендi рө л атқ ару; айыпкер ү шiн психикасы бұ зылуының ауыр тү рiнен зардап шегетiнi алдын ала белгiлi адамдарды не қ ылмыстық жауаптылық жасына толмағ ан адамдарды қ ылмыс жасауғ а тарту; ұ лттық, нә сiлдiк жә не дiни ө шпендiлiк немесе араздық себебi бойынша, басқ а адамдардың заң ды iс-ә рекетi ү шiн кектенушiлiктен, сондай-ақ басқ а қ ылмысты жасыру немесе оны жасауды оң айлату мақ сатында қ ылмыс жасау; алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқ ылық елiту жағ дайында қ ылмыс жасау (Қ Р Қ К 54 б. сә йкес т.б.). Мә н – жайлар тізбесі толық тай қ амтылғ ан.

Қ ылмыстық қ ұ қ ық та қ асақ ана қ ылмыс жасау сатылары туралы сұ рақ қ арастырылғ ан, оғ ан сә йкес кезкелген қ асақ ана қ ылмысты бірнеше саты арқ ылы жү зеге асыратын қ ұ былыс ретінде қ арастыру ұ сынылғ ан. Кінә лінің ә рекетін кезкелген сатысында алдын алу оның қ ылмыстық жауапкершілігі туралы сұ рақ ты қ оюғ а мү мкіндік береді. Егер тұ лғ а бастағ ан қ ылмысын ө з еркі бойынша соң ына дейін жеткізбесе қ ылмыстық қ ұ қ ық та оны қ ылмысты жасаудан ө з еркімен бас тарту деп аталады.Қ асақ ана қ ылмыс жасаудың мынадай сатыларын бө ліп кө рсетеді: қ ылмысқ а дайындалу; қ ылмыс жасауғ а оқ талу; аяқ талғ ан қ ылмыс.

Қ азіргі кезең де сыбайлас жемқ орлық пен кү рес Қ азақ станның қ ауіпсіздігін нығ айтудың басты мә селесі болып табылады. Қ азақ стандық заң намада сыбайлас жемқ орлық тү сінігі берілген, мемлекеттiк мiндеттердi атқ аратын адамдардың, сондай-ақ соларғ а тең естiрiлген адамдардың лауазымдық ө кiлеттiгiн жә не соғ ан байланысты мү мкiндiктерiн пайдалана отырып не мү лiктiк пайда алу ү шiн олардың ө з ө кiлеттiктерiн ө згеше пайдалануы, жеке ө зi немесе делдалдар арқ ылы заң да кө зделмеген мү лiктiк игiлiктер мен артық шылық тар алуы, сол сияқ ты бұ л адамдарғ а жеке жә не заң ды тұ лғ алардың аталғ ан игiлiктер мен артық шылық тарды қ ұ қ ық қ а қ арсы беруi арқ ылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқ орлық деп ұ ғ ынылады.

02.07.1998 ж. қ абылданғ ан «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» Қ Р Заң ының мақ саты азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ауғ а, сыбайлас жемқ орлық кө рiнiстерiнен туындайтын қ ауiп-қ атерден Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауiпсiздiгiн қ амтамасыз етуге, сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алу, анық тау, олардың жолын кесу жә не ашу, олардың зардаптарын жою жә не кiнә лiлердi жауапқ а тарту арқ ылы мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiк мiндеттердi атқ аратын лауазымды жә не басқ а да адамдардың, сондай-ақ оларғ а тең естiрiлген адамдардың тиiмдi қ ызметiн қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан.

Сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық субъектілері:

1) барлық лауазымды адамдар, Парламенттiң жә не мә слихаттардың депутаттары, судьялар;

2) Қ азақ стан Республикасының мемлекеттiк қ ызмет туралы заң дарына сә йкес барлық мемлекеттiк қ ызметшiлер жатады.

3) мемлекеттiк мiндеттердi атқ аруғ а уә кiлеттi тұ лғ алар (жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарына сайланғ ан адамдар; заң да белгiленген тә ртiппен Қ азақ стан Республикасының Президенттiгiне, Қ азақ стан Республикасының Парламентi мен мә слихаттардың депутаттығ ына кандидаттар ретiнде тiркелген азаматтар, сондай-ақ жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару сайланбалы органдарының мү шелері; жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарында тұ рақ ты немесе уақ ытша жұ мыс iстейтiн, ең бегiне ақ ы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттiк бюджет қ аражатынан тө ленетiн қ ызметшiлер; мемлекеттiк ұ йымдарда жә не жарғ ылық капиталында мемлекеттiң ү лесi кемiнде отыз бес процент болатын ұ йымдарда басқ ару мiндеттерiн атқ аратын адамдар)

4) лауазымды жә не мемлекеттiк мiндет атқ аруғ а уә кiлеттi ө зге де адамдарды немесе оларғ а тең естiрiлген адамдарды сатып алуды жү зеге acыpушы, сол сияқ ты оларғ а заң ғ а қ айшы мү ліктік игiліктер мен артық шылық тар беретiн жеке жә не заң ды тұ лғ алар да жатады.

Аталғ ан заң ның 5-бабына сә йкес сыбайлас жемқ орлық пен кү рес мынадай қ ағ идалар негізінде жү зеге асырылады: барлық адамдардың заң мен сот алдында тең дiгi; мемлекеттiк органдардың қ ызметiн анық қ ұ қ ық тық регламенттеудi, мұ ндай қ ызметтiң заң дылығ ы мен жариялылығ ын, оғ ан мемлекеттiк жә не қ оғ амдық бақ ылауды қ амтамасыз ету; мемлекеттiк аппараттың қ ұ рылымдарын, кадр жұ мысын жеке жә не заң ды тұ лғ алар қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерiн қ озғ айтын мә селелердi шешу рә сiмдерiн жетiлдiру; жеке жә не заң ды тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерiн, сондай-ақ мемлекеттiң ә леуметтiк-экономикалық, саяси-қ ұ қ ық тық ұ йымдық -басқ ару жү йелерiн қ орғ аудың басымдығ ы; лауазымды адамдар мен мемлекеттiк мiндеттердi атқ аруғ а уә кiлдiк берiлген басқ а да адамдардың, сондай-ақ соларғ а тең естiрiлген адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын шектеуге жол берiлуiн тану; жеке жә не заң ды тұ лғ алардың бұ зылғ ан қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерiн қ алпына келтiру, сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық тың зиянды зардаптарын жою жә не олардың алдын алу жә не т.б.

Ұ сынылатын ә дебиеттер

1. Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексі

2. Жү нісов Б.Ж. Қ Р қ ылмыстық қ ұ қ ығ ы: Жалпы бө лім. Қ арағ анды, 1998.

3. Қ айыржанов Е.И. Қ ылмыстық қ ұ қ ық. Жалпы бө лім. Алматы: ДОИВА – Братство, 1995.

4. Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық кодексіне тү сініктеме. – Алматы: Баспа, 2000.