Ылмыстық-атқару құқық қатынастары.

Қ ылмыстық жазаны атқ ару негіздемесі соттың заң ды кү шіне енген ү кімі немесе қ аулысы, сондай-ақ, рақ ымшылық немесе кешірім жасау актісі болып табылады.

Ү кімнің заң ды кү шіне енуімен жә не осы ү кімнің атқ арыла бастағ ан кү нінен бастап мемлекеттің арнайы мекемелері мен органдарының жазаны орындауғ а қ ұ қ ық тары пайда болады. Сотталғ ан адам ө з кезегінде қ ұ қ ық тық шектеуге кө нуге міндетті жә не тү зеу шараларын қ олдануды басынан ө ткеруі тиіс. Сө йтіп, екі жақ тың арасында белгілі бір қ ұ қ ық қ атынасы пайда болады.

Қ ылмыстық жазаны атқ аруда туындайтын қ ұ қ ық тық қ атынастардың ә р алуан тү рлері болады:

- қ ылмыстық -атқ ару қ атынастары, яғ ни арнайы қ ұ қ ық пен міндеттерді жү зеге асыру саласында жазаны атқ арумен байланысты туындайтын қ атынастар;

- мемлекеттік-қ ұ қ ық тық (конституциялық) қ атынастар, яғ ни сотталғ андардың ең бекке, демалысқ а, ар-ұ ждан бостандығ ының еркіндігіне, білімге байланысты қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру саласындағ ы қ атынастар;

- ә кімшілік-қ ұ қ ық тық қ атынастар, яғ ни жазаны атқ арушы басқ арма мекемелері мен органдары саласындағ ы қ атынастар;

- ең бектік қ атынастар, яғ ни ең бекті қ орғ ау, техника қ ауіпсіздігі, ө неркә сіп санитариясы саласындағ ы қ атынастар;

- азаматтық -қ ұ қ ық қ атынастар, яғ ни азаматтық -қ ұ қ ық келісімді жасаудағ ы меншіктік қ ұ қ ық ты жү зеге асыру саласындағ ы қ атынастар;

- азаматтық -іс жү ргізу қ атынастары, яғ ни қ ұ қ ық пен міндеттерді жекелей немесе азаматтық іс жү ргізу ө кілдерінің қ атысуымен жү зеге асыру саласындағ ы қ атынастар;

- неке жә не отбасы қ атынастар, яғ ни сотталғ андың некеге отыруы, некені бұ зу, балаларды тә рбиелеу қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін жү зеге асырудағ ы қ атынастар;

- қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық қ атынастар, яғ ни қ ылмыс жасауғ а байланысты қ ұ қ ық тар мен міндеттерді орындауғ а байланысты қ атынастар;

- қ ылмыстық іс жү ргізу қ атынастары, яғ ни жазаны ө теуден мерзімінен бұ рын босату, ұ стау жағ дайларын ө згерту қ ұ қ ығ ы мен мемлекет міндеттерін атқ аруғ а байланысты қ атынастар.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастары дегеніміз қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық нормаларымен реттелген. мемлекеттің тиісті органдары мен сотталғ андардың жазаны атқ ару немесе ө ткеру кезінде пайда болатын қ оғ амдық қ атынастары.

Кез келген қ ұ қ ық қ атынасы белгілі бір бө лімдерден (элементтерден) тұ рады. Қ ылмысты-атқ ару қ ұ қ ық қ атынастары қ ұ рамына мынадай элементтер кіреді: субъектілер мен басқ ада қ ұ қ ық қ атынастарғ а қ атысушылар; қ ұ қ ық тық қ атынастың мазмұ ны, қ ұ қ ық қ атынастары объектілері, заң фактілері (ақ иқ аттары).

Қ ұ қ ық қ атынастарының субъектілері болып қ ылмыстық -атқ ару заң намасы нормаларында бекітілген қ ұ қ ық тары мен міндеттері бар заң ды ұ йымдар мен жеке адамдар саналады. Мысалы, сот, қ ылмыстық -атқ ару инспекциясы, қ ылмыстық -атқ ару жү йесінің тү зеу мекемелері, бақ ылау комиссиялары, лауазымды адамдар, сотталғ андар, олардың жақ ын- туыстары.

Айта кетерлік мә селе, қ ұ қ ық қ атынастарының субъектілерінен қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушыларды ажытата білуіміз керек.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынасына қ атысушы дегеніміз – қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық тық қ атынастарының субъектілері мен оның қ ұ қ ық тары мен міндеттерін жү зеге асыру ү шін қ ажетті шарт болып табылатын жә не заң ның белгілі бір талабына байланысты қ ажетті іс-ә рекеттер жасайтын тұ лғ а. Мысалы, прокурор бас бостандығ ынан айырылғ ан сотталғ анғ а кездесуге келген тұ лғ а.

Қ ылмыстык-атқ ару қ ұ қ ық қ атынастарының объектісі дегеніміз қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болуғ а негіз болғ ан қ ұ бьлыстар мен бұ йымдар.

Қ ұ қ ық тық қ атынастың мазмұ ны дегеніміз қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық нормаларында бекітілген субъектінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері жә не субъектілердің жү ріс-тұ рысы.

Заң ды фактілер дегеніміз қ ұ қ ық нормасымен қ арастырылғ ан қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастарын тудыратын, ө згертетін немесе тоқ тататын нақ ты іс-ә рекеттер немесе жағ дайлар.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастары осы қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы нормаларының тү рлеріне қ арай топтастырылады. Егер де мә селе міндеттерді орындау, тікелей қ оғ амдық қ атынастарда қ ұ қ ық ты пайдалану жә не тыйым салуды бұ збауда болса, онда ол материалдық нормалар болғ аны. Олардың негізінде пайда болғ ан қ ұ қ ық тық қ атынастар материалдық қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастары болып саналады. Ал тә ртіп туралы сө з болғ анда онда олар процессуалдық нормалар болғ аны. Олардың негізінде процессуалдық қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынасы пайда болады, олар материалдық қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастарына жол кө рсетеді. Басқ аша айтқ анда, қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының процессуалдық нормалары осы сала қ ұ қ ығ ының материалдық нормаларын қ озғ алысқ а келтіреді.

Сонымен, Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық қ атынастары дегеніміз қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ық нормаларымен реттелген мемлекеттің арнайы мекемелері мен органдары жә не сотталғ андардың арасында жазаны атқ ару немесе ө ткеру кезінде пайда болатын қ оғ амдык қ атынастар.

Қ ылмысты-атқ ару қ ұ қ ық қ атынастары қ ұ рамына: субъектілер мен басқ а да қ ұ қ ық қ атынастарғ а қ атысушылар; қ ұ қ ық тық қ атынастың мазмұ ны, қ ұ кық қ атынастары объектілері жә не заң фактілері (ақ иқ аттары) кіреді.