Азақстанның түзеу колонияларының тарихи-құқықтық негіздері.

Ең бек колонияларын (қ азіргі колония-қ оныстар сияқ ты ашық мекемелер) салу Қ азан революциясынан кейін басталғ ан еді. Артынан Ең бек колониялары (ауыл шаруашылық, қ ол ө нер, фабрикалық) РСФСР-дің 1924 жылғ ы Ең бекпен тү зеу кодексінің нормасында бекітілген болатын.

РСФСР-дің ЕТК 150-бабында Ең бек колониялары қ атаң оқ шаулаусыз бес жылдан кө п емес мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а ү кім шығ арылғ андар ү шін қ ұ рылады жә не онда бірінші рет немесе байқ аусызда немесе ауыр материалдық жағ дай салдарынан қ ылмыс жасағ ан ең бекші адамдар қ амауда отырғ ан.

Ең бек колонияларында ұ стаудың жең ілдетілген режимі қ арастырылғ ан. Онда қ амаудағ ылар колония аумағ ы бойынша еркін жү ріп тұ рғ ан, оларды қ адағ алаусыз ә р тү рлі тапсырмамен колониядан тыс жерге жібере беретін, ал кездесу оларғ а РСФСР ЕТК 154-бабында кө рсетілгендей тікелей берілетін болғ ан.

1924 жылғ ы ЕТК кө рсетілген ең бек колоиялары ХХ ғ асырдың 20-жылдары Қ азақ стан аумағ ында дами қ оймағ ан. Мұ рағ аттық деректер бойынша Қ азақ стан аумағ ында ең бек колонияларының болғ андығ ы туралы мә ліметті таппадық.

Атап ө терлік нә рсе, РСФСР 1933 жылғ ы ЕТК бойынша бас бостандығ ынан айыру орындарының негізгі тү рі болып тө мендегідей типтерге бө лінген ең бекпен тү зеу колониялары саналғ ан:

- ең бек етуші элементтердің қ атарынан сотталғ андарды ұ стау ү шін – фабрикалық -зауыттық жә не ауыл шаруашылығ ы колониялары;

- таптық жауласқ ан элементтер мен ауыр қ ылмыстар жасағ ан адамдар ү шін – жаппай жұ мыс істеу колониялары;

- ұ стау режимін қ асақ ана бұ зушыларды оқ шаулауғ а арналғ ан – айыптық колониялар.

Ұ стау режимі мә селесі бойынша атап ө терлік бір нә рсе, айыппұ л колонияларында сотталғ андарды камера бойынша ұ стау қ арастырылғ ан. Кү н сайын кем дегенде бір сағ ат серуенге шығ ару қ арастырылғ ан болатын.

Қ азақ стан аумағ ында 1933 жылдан бастап ө неркә сіптік, ауыл шаруашылығ ы колониялары жә не жаппай жұ мыс колониялары қ ұ рыла бастады. Олардың орналасқ ан жерлерін біз Б қ осымшасында кө рсетеміз.

Кө ріп отырғ анымыздай жаппай жұ мыс істеу ең бекпен тү зеу колониялары контрагенттік жұ мыс негізінде қ ұ рылғ ан, сондық тан олардың толығ у лимиті нақ ты ө ндірістің жұ мыс кү шіне деген қ ажеттілігіне байланысты болғ ан. Бір жерде жаппай жұ мыс істеу ең бекпен тү зеу колониясы ашылып жатса, басқ а жерлерде жұ мыстың аяқ талуына байланысты жабылып жатты. Деректер кө рсетіп отырғ андай, біз қ арастырып отырғ ан кезең де жаппай жұ мыс істеу колонияларының лимиті мө лшермен алғ анда 100-ден 800 адамғ а дейін ө згеріп отырғ ан.

Жазасын ө теу режиміне қ атысты айтатын болсақ, сотталғ андар колония аумағ ында болсын, сол сияқ ты ө ндірістік объектілердің аумағ ында еркін жү ріп, тұ ратын болғ ан. 1933 жылғ ы Ең бекпен тү зеу кодексінің нормасына сә йкес сотталғ андарды белгілі бір категорияғ а бө лу болмағ ан. Мысалы, жаппай жұ мыс істеу ЕТК таптық -дұ шпандық элементтер қ атарынан шық қ ан адамдар ү шін, сол сияқ ты аса ауыр қ ылмыс жасағ ан ең бекшілер ортасынан шық қ ан сотталғ андарғ а да арналғ ан болатын. Алайда, мұ рағ ат материалдары кө рсеткендей бұ ндай адамдар, ә детте ең бекпен тү зеу лагерлеріне жіберілетін.

Ұ лы Отан соғ ысының басталуымен ЕТМ барлық бө лімшелері жә не барлық жеке қ ұ рамы ә скери жағ дайғ а ауыстырылғ ан. Сотталғ андардың айтарлық тай бө лігі мен қ ызметкерлердің жеке қ ұ рамы Қ ызыл Армия қ атарына шақ ырылып, майданғ а жіберілген. Республиканың ең бек колониялары ә скери ө німдерді шығ ара бастағ ан: ә скери киім-кешектерден, пима, ботинкадан бастап, ет, картоп, кө кө ніс ө ндірумен аяқ тай отырып жә не екінші жағ ынан ауыл шаруашылығ ы ө німдерін қ оса алғ анда.

Қ азақ КСР ІІХК ең бекпен тү зеу мекемесінің жә не ең бек қ оныстарының бө лімі 1942 жылдың қ аң тар айында Қ азақ КСР ІІХК ең бекпен тү зеу лагерлері мен колонияларының басқ армасы (ЕТЛКБ) болып қ айта қ ұ рылғ ан. Соң ғ ысының қ ұ рамында ө ндірістік бө лім жә не ө сімдік шаруашылығ ы, мал шаруашылығ ы, ветеринария қ ұ рылғ ан болатын.

Сол 1942 жылы Қ азақ станда тағ ы да 22 жаппай жұ мыс істейтін колония ұ йымдастырылғ ан болатын. Одан кейінгі уақ ытта олардың саны кө бейе тү сті, 1944 жылы 32 жетті.

1953 жылғ ы рақ ымшылдық тан кейін сотталғ андардың санының кезекті азаюы болды. Осығ ан байланысты, 32 колониядан бар жоғ ы 14 қ алдырылғ ан болатын, оның ішінде 4 ө неркә сіптік, 3 ауыл шаруашылығ ы, 5 контрагенттік колония жә не 4 мү гедектерге арналғ ан қ алдырылды.

1961 жылы КСРО коммунистерінің жаң а партиялық бағ дарламасына сә йкес елімізде коммунизм орнату басталды. Осы кезде сотталғ андардың ең бегін тиімді пайдалану ү шін 1960-80 жылдары КСРО-да жабық типтегі ең бекпен тү зеу колониялары жү йесі қ ұ рылды. Олардың қ ызметі басында КОКП ОК жә не КСРО Министрлер Кең есінің 1961 жылғ ы 3-сә уірдегі «КСРО ІІМ ең бекпен тү зеу мекемелерінің қ ызметін жақ сарту бойынша шаралары туралы» қ аулысымен бекітілген «КСРО ІІМ ең бекпен тү зеу мекемелері мен тү рмелері туралы Ережемен» реттелінді.

Бұ л Ережеде режим тү рлері бойынша сотталғ андарды жеке-жеке орналастыру кө зделген болатын: жалпы, кү шейтілген, қ атаң жә не айырық ша. Жалпы режимде ауыр емес қ ылмыс ү шін тек бірінші рет ғ ана сотталғ андарды ұ стау, кү шейтілгенде – бірінші рет ауыр қ ылмыс ү шін сотталғ андарды, қ атаң да – екі жә не одан да кө п рет сотталғ андарды, айырық ша режимде – аса қ ауіпті рецидивистерді жә не ө лім жазасы ретіндегі жазалау ө мір бақ и бас бостандығ ынан айырумен алмастырылғ ан адамдарды ұ стау қ арастырылғ ан. Ә йелдер мен кә мелетке толмағ ан сотталғ андар ү шін ұ стау режимінің екі тү рі тағ айындалғ ан болатын.

Атап ө терлік нә рсе, осы уақ ытта қ ұ рылғ ан ең бекпен тү зеу колониялары ө здерінің ө ндірістік мү мкіншіліктеріне орай ө здерінде 1800-2000 адам кө лемінде сотталғ андарды тұ рақ ты санын ұ стап тұ руғ а мү мкіндіктері болғ ан. Осығ ан байланысты жалпы, кү шейтілген, қ атаң жә не айырық ша режимдегі колонияларда сотталғ андардың тү рлі категориясын ың ғ айластырып ұ стаудың мү мкіндігі пайда болғ ан.

Осылайша, ең бекпен тү зеу колонияларының ө ндірістік саласын ұ йымдастырудың ерекшелігі КСРО ІІМ ең бекпен тү зеу мекемелері мен тү рмелері туралы жоғ арыда аталғ ан Ережені ұ стауғ а тікелей ық пал еткендігін айтуғ а болады.

Бұ дан кейінгі уақ ытта ең бекпен тү зеу колониялары ең бекпен тү зеу мекемесінің негізгі тү рі ретінде Қ азақ КСР 1971 жылғ ы ЕТК нормасында заң намалық тұ рғ ыдан бекітілген болатын.

Қ азақ КСР ЕТК 12-бабына сә йкес бас бостандығ ынан айыру тү рінде жазаны орындаушы ең бекпен тү зеу мекемелері болып табылатындар: ең бекпен тү зеу колониялары, тү рмелер, ең бекпен тә рбиелеу колониялары.

Ө з кезегінде ең бекпен тү зеу колониялары келесі режимдерге бө лінген: жалпы режимдегі колониялар, кү шейтілген режимдегі, қ атаң режимдегі, ерекше режимдегі, сол сияқ ты абайсызда қ ылмыс жасағ ан адамдарғ а арналғ ан колония-қ оныстар.

Жалпы режимдегі ең бекпен тү зеу колониялары тө мендегідей сотталғ андардың жазасын ө теуі ү шін арналғ ан болатын:

- ауыр болып табылмайтын қ ылмыс ү шін бірінші рет бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андар;

- ауыр қ ылмыс ү шін ү ш жылдан кө п емес мерзімге бірінші рет сотталғ андар;

- аса қ ауіпті рецидивист болып танылмайтын бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан ә йелдер жә не ө лім жазасы тү ріндегі жазалау кешірім жасау немесе рақ ымшылдық тә ртібінде бас бостандығ ынан айырумен алмастырылғ ан ә йелдер.

ЕТК 24-бабына сә йкес кү шейтілген режимдегі ең бекпен тү зеу колониясы ауыр қ ылмыс ү шін ү ш жылдан жоғ ары мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а бірінші рет сотталғ андарғ а (еркектерге) арналғ ан.

Қ атаң режимдегі ең бекпен тү зеу колониялары тө мендегідей сотталғ андардың жазасын ө теуі ү шін арналғ ан болатын:

- аса қ ауіпті мемлекеттік қ ылмыстар ү шін бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андар (еркектер);

- бас бостандығ ынан айыру тү рінде бұ рын жазасын ө тегендер;

- аса қ ауіпті мемлекеттік қ ылмыстар ү шін бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ ан ә йелдер;

- аса қ ауіпті рецидивист деп танылғ ан ә йелдер;

- ө лім жазасы тү ріндегі жаза кешірім жасау немесе рақ ымшылдық тә ртібінде бас бостандығ ынан айырумен алмастырылғ ан ә йелдер.

Ұ стау жағ дайы, посылка, сә лемдеме, бандерол алу ең бекпен тү зеу колониясының режимінің тү ріне байланысты болады. Мысалы, жалпы режимде азық -тү лік жә не алғ ашқ ы қ ажеттілік заттарын сатып алу ү шін айына жеті сомғ а дейін сумманы ұ стауғ а, ү ш қ ысқ а мерзімді жә не екі ұ зақ кездесуге, жылына екеуден артық емес бандерол алуғ а жә не хатты шектеусіз олардың саны бойынша жіберуге рұ қ сат етіледі. Мерзімнің жартысын ө тегеннен кейін сотталғ анғ а сол сияқ ты бір жыл ішінде ү ш посылка немесе сә лемдеме алуғ а рұ қ сат беріледі.

Жақ сы қ ылығ ы жә не ең бекке шын ниетімен қ арағ анда жаза мерзімінің жартысынан кө бін ө теген кезде ұ стау жағ дайы жақ сартылуы мү мкін, яғ ни айына тө рт сом кө лемінде қ осымша ақ ша жұ мсауғ а рұ қ сат етіледі, сол сияқ ты бір жыл ішінде бір ұ зақ кездесу, ал жақ ын туыстары болмағ ан жағ дайда – бір қ ысқ а мерзімді кездесу алуына рұ қ сат беріледі.

Кү шейтілген режимде айына алты сомғ а дейін сумманы жұ мсауғ а, екі қ ысқ а мерзімді жә не екі ұ зақ кездесу, жылына екеуден артық емес бандерол жә не айына ү шеуден кө п емес хат жіберуге рұ қ сат беріледі. Мерзімнің жартысын ө тегеннен кейін сотталғ анғ а сол сияқ ты бір жыл ішінде екі посылка немесе сә лемдеме алуына рұ қ сат етілген.

Жақ сартылғ ан ұ стау жағ дайына ауыстырылғ ан кезде жаза мерзімінің кем дегенде жартысын ө теген соң сотталғ анғ а айына ү ш сом мө лшерінде қ осымша ақ ша жұ мсауғ а, сол сияқ ты бір жыл ішінде бір ұ зақ кездесу, ал жақ ын туысқ аны болмағ ан жағ дайда – бір қ ысқ а мерзімді кездесу алуына рұ қ сат етілген.

Қ атаң режимде айына бес сомғ а дейін ақ ша ұ стауғ а, екі қ ысқ а мерзімді жә не бір ұ зақ кездесуге, жылына екеуден артық емес бандерол алуғ а жә не айына екі хаттан кө п емес жіберуге рұ қ сат етілген. Жаза мерзімнің жартысын ө теген соң сотталғ анғ а сол сияқ ты бір жыл ішінде бір посылка немесе сә лемдеме алуғ а рұ қ сат етілген.

Жаза мерзімінің кем дегенде жартысын ө тегеннен кейін жақ сартылғ ан ұ стау жағ дайына ауыстырылғ ан кезде сотталғ анғ а айына екі сом мө лшерінде қ осымша ақ ша жұ мсауғ а, сол сияқ ты бір жыл ішінде бір ұ зақ кездесу, ал жақ ын туысқ аны болмағ ан жағ дайда – бір қ ысқ а мерзімді кездесу алуғ а рұ қ сат етіледі.

Айырық ша режимдегі колониялар ЕТК 26-бабына сә йкес аса қ ауіпті рецидивистердің жә не ө лім жазасы тү ріндегі жазалау кешірім жасау немесе рақ ымшылдық тә ртібінде бас бостандығ ынан айырумен алмастырылғ ан адамдарғ а арналғ ан болатын. Бұ нда сотталғ андарды қ атаң оқ шаулау жағ дайында камера типіндегі баспанада ұ стау қ арастырылғ ан. Олар айына тө рт сомғ а дейін мө лшердегі ақ шаны жұ мсай алатын, бір жыл ішінде бір қ ысқ а мерзімді жә не бір ұ зақ кездесу алуғ а қ ұ қ ы болатын, жылына екеуден артық емес бандерол алуына жә не айына бір хат жібере алатын. Жаза мерзімінің жартысын ө тегеннен кейін оларғ а бір жыл ішінде бір посылка немесе сә лемдеме алуына рұ қ сат беріледі.

Жаза мерзімінің кем дегенде жартысын ө тегеннен кейін сотталғ андар жақ сартылғ ан ұ стау жағ дайына кө шуіне болатын, яғ ни айына бір сом мө лшерінде ақ шаны қ осымша жұ мсауғ а рұ қ сат етілген. Сол сияқ ты бір жыл ішінде бір ұ зақ кездесу беруге болатын.

Абайсыздық та қ ылмыс жасағ ан адамдарғ а деген колония-қ оныстар абайсызда жасағ ан қ ылмысы ү шін бес жылдан кө п емес мерзімге бірінше рет бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андарғ а арналғ ан болатын.

Сол сияқ ты тү зелу жолына берік тү скен адамдарғ а арналғ ан, сонымен қ атар осы колонияларғ а жалпы, кү шейтілген жә не қ атаң режимдегі колониялардан ауыстырылғ ан сотталғ андар ү шін колония-қ оныстар да бар.

Колония-қ оныстарда жең ілдетілген режим қ арастырылғ ан. Бұ нда ЕТК 27-бабына сә йкес сотталғ андар кү зетсіз, бірақ қ адағ алауда болғ ан. Олар таң ертең гілік тұ рудан кешкі жатуғ а дейін еркін жү ріп, тұ ру қ ұ қ ына ие болғ ан. Колония ә кімшілігінің рұ қ сатымен колония-қ оныс территориясынан тыс жерде қ адағ алаусыз жү ріп тұ рғ ан, жағ ымды азаматтық ү лгідегі киім киюіне, ө зімен бірге ақ ша, қ ұ нды заттар алып жү руіне болатын, хат жіберуіне жә не бандерол, посылка, сә лемдеме алуына, шектеусіз кездесу алуына болатын. Колония ә кімшілігінің рұ қ сатымен тұ рмыс жағ дайы болғ ан кезде сотталғ андар колонияда ө здерінің жанұ ясымен бірге тұ руына, тұ ратын ү й сатып алуына жә не колония территориясында жеке меншік шаруашылығ ын иемденуіне болады.

Қ азақ КСР 1971 жылғ ы ЕТК нормасына талдау жасау кө рсеткендей, ең бекпен тү зеу колонияларында сталиндік лагерлерден айырмашылығ ы сонда сотталғ андар ө мірінің барлық жағ ына ү йлеріне жіберетін хаттың санынан бастап, посылка арқ ылы алатын азық -тү ліктің тү ріне дейін реттеу енгізілген болатын. Жазалау жү йесі де қ атал бола тү скен. Камералық типтегі баспанағ а (тү рмелік режим) ауыстыру жә не ең бекпен тү зеу мекемесінің жұ мысына іріткі салғ аны ү шін қ ылмыстық жауапкершілік заң дастырылғ ан болатын.

Сонымен, ең бекпен тү зеу колонияларында қ атаң режимі жә не жазалаудың қ атаң жү йесін енгізілді. Олай болса, біз 60-80 жылдары ең бекпен тү зеу колонияларында заң ның ө зі сотталғ андарғ а психологиялық ә сер ету қ ұ ралы ретінде пайдаланғ андығ ы туралы айта аламыз.

Ең бекпен тү зеу колонияларының ө ндірістік бағ ыттылығ ы олардың архитектурасына ә сер тигізді. Ә детте ең бекпен тү зеу колониясының сыртында екі қ абатты штабы, ал колонияның ө зі екі зонағ а: ө ндірістік жә не сотталғ андар тұ ратын болып бө лінген.

Қ азақ станның ең бекпен тү зеу колонияларының ө ндірістік зонасында ә детте, бірнеше ірі цехтардан тұ ратын зауыт жә не жұ мыс істейтін сотталғ андар ү шін асхана болғ ан. Сотталғ андар тұ ратын зонада, ә детте мектеп, кә сіптік техникалық училище, кітапхана, колония бастығ ының кезекші кө мекшісінің баспанасы, ларек, клуб жә не санитарлық бө лім болғ ан. Тұ ратын зонаның қ алғ ан бө лігі бірнеше локальдық учаскеге темір тор арқ ылы бө лінген, онда бірнеше барактар болғ ан, олардың ә рқ айсында ә детте, жалпы саны 120-150 сотталғ андардан тұ ратын екі-тө рт отряд орналастырылғ ан.

Ең бекпен тү зеу колонияларының қ ұ рылымына саяси бө лім, арнайы бө лім, бухгалтерия, ең бек жә не ең бекақ ы тө леу бө лімі (ОТиЗ), жедел-режимдік бө лім, ө ндірістік бө лім енген. Барлық бө лімдер мен қ ызметтердің бастық тары тікелей колония бастығ ына бағ ынғ ан.

Саяси бө лімді колония бастығ ының саяси-тә рбие жұ мысы бойынша орынбасары басқ арғ ан. Оғ ан барлық отряд бастық тары тікелей бағ ынғ ан.

Ең бекпен тү зеу колонияларының орналасу орыны мен саны сталиндік лагерлер сияқ ты экономикалық жағ ынан пайдалы болуы мен ө ндірістік жағ ынан мақ сатқ а сай болуына байланысты болғ ан. Сондық тан Қ азақ станда ең бекпен тү зеу колонияларының басым кө пшілігі республиканың ө ндірістік аймақ тарында салынды, мысалы, Шығ ыс Қ азақ стан, Павлодар жә не Қ арағ анды облыстарында.

Егер ең бекпен тү зеу колонияларының саны туралы айтатын болсақ, ол біртіндеп кө бейіп отырғ ан. 80-жылдардың ортасында бұ л жақ та 71 ең бекпен тү зеу колониясы, 4 ауыл шаруашылық колония-қ онысы, 4 емдеу жұ мыс профилакториясы жұ мыс істеген. Қ азақ станның ең бекпен тү зеу колонияларында 1984 жылдың басында 100 мың нан аса сотталғ андар отырғ ан.

Соныменен ең бекпен тү зеу колонияларының қ алыптасуы мен дамуын шартты тү рде тө рт кезең ге бө луге болады.

1-ші кезең – ХХ ғ асырдың 1917 жылдың қ азан айы – 20 жылдың соң ы, Бұ л кезде Батыс Еуропа елдері мен АҚ Ш-тың пенитенциарлық жү йесі тә жірибесі негізіндегі ашық типтегі ең бек колонияларының қ ызметін реттеуші нормативтік актілер қ абылданды. Бірақ Қ ақ ақ стан аумағ ында ең бекпен тү зеу колониялары объективті себептерге байланысты қ ұ рылмады.

2-ші кезең – ХХ ғ асырдың 30-жылдарынан бастап 60-жылдардың басына дейін. Бұ л кезең де ө неркә сіптік, ауыл шаруашылығ ы колонияларының жә не жаппай жұ мысқ а салу колонияларының қ ұ рылғ ан болатын. Ө з шығ ынын ө зі ө теу қ ағ идаі негізінде жұ мыс істеген бұ ндай шағ ын колониялар ө ндіріс қ ажетіне қ арай қ ұ рылғ ан, яғ ни жұ мыс аяқ талғ аннан кейін оларды ә детте жойып отырғ ан жә не жұ мыс кү ші қ ажет болғ ан басқ а жерлерде жаң адан ашқ ан.

Пенитенциарлық кө зқ арас тұ рғ ысынан алғ анда ең бек колониялары қ ылмыскерлерді тү зеу ү шін жарамсыз болып табылғ ан. Оларды қ ұ рудың негізінде ү ш жылғ а дейін бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андардың ең бегін тиімді пайдалану идеясы жатқ ан жә не ең бекпен тү зеу лагерлерінің қ осалқ ы орыны болып табылғ ан.

3-ші кезең – 60 жылдардан бастап – 1991 жылғ а дейінгі кезең. Жалпы, кү шейтілген, қ атаң жә не айырық ша режимдегі ең бекпен тү зеу колониялары жү йесінің қ алыптасуымен жә не дамуымен сипатталады. Бұ ндай жабық типтегі ең бекпен тү зеу колониялары кең ес мемлекеті ү шін экономикалық жағ ынан пайдалы болғ ан.

Ең бекпен тү зеу колониялары ең бекпен тү зеу лагерлері сияқ ты ө з шығ ынын ө зі ө теу қ ағ идаі негізінде жұ мыс істеген. Сондық тан мемлекет ү немі олардың санын жә не бас бостандығ ынан айыру тү рінде жазасын ө теуші сотталғ андардың санын ү немі арттырып отырғ ан. Пенитенциарлық кө зқ арас тұ рғ ысынан алғ анда ең бекпен тү зеу колониялары қ ылмыскерлерді тү зеу ү шін жарамсыз болғ ан. Керісінше оларда криминальдық субмә дениет жә не криминальдық ә лемнің «философиясы» дамығ ан.

4-ші кезең – 1991 жылдан бастап бү гінгі кү нге дейін. Қ Р-ның тү зеу колониялары жү йесінің дамуымен аталғ ан. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан территориясында тү зеу колония-қ оныстары, жалпы, қ атаң жә не айырық ша режимдегі тү зеу колониялары жұ мыс істейді. Қ азіргі жағ дайда Қ азақ станның тү зеу колониялары мемлекеттік бюджеттен қ аржыландырылады.