Азақстанның тәрбиелеу колонияларының тарихи-құқықтық негіздері.

Кең естік мемлекетте 17-і жастан 21 жасқ а дейінгі адамдарды ұ стауғ а арналғ ан бірінші реформатори 1918 жылы желтоқ сан айында Мә скеу қ аласында ашылғ ан болатын. Бұ ғ ан анық талмағ ан ү кіммен кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар келіп тү скен, тә рбиеленушінің одан арғ ы тағ дырын осы мекеменің басқ армасы алқ алы тү рде шешкен.

Алайда, педагогикалық кадрлар мен қ аражаттың болмауы себептерінен біздің елімізде реформаторилер дамымағ ан. Реформаторилердің орнына 1921 жылы Ресейдің кейбір аймақ тарында ең бек ету ү йлері қ ұ рыла бастағ ан, онда тә рбиеленушілер қ ұ рылғ ан оқ у-ө ндірістік шеберханаларда ең бек етуге жә не жалпы білім беретін мектепте білім алуғ а тиіс болатын. Ең бек ету ү йлерінде реформаторилерге қ арағ анда тә рбиеленушілерді ү кім бойынша жаза мерзімі біткенше ұ стауғ а тиіс болатын, ал қ ажет болғ ан жағ дайда тү зелгенше, бірақ тә рбиеленушілер 20-жасқ а жеткенше ғ ана ұ стағ ан.

Ал Қ азақ станғ а келетін болсақ, бұ нда кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар ү шін Ө лкелік реформатор 1925 жылы 7-мамырда қ ұ рылғ ан болатын. Одан кейін бірінші РСФСР-дің 1924 жылғ ы ЕТК жариялануына байланысты бұ л Ө лкелік реформаторий екі бө лімнен тұ ратын «ең бек ету ү йі» болып қ айта аталғ ан.

Атап ө ту керек, РСФСР-дің 1924 жылғ ы ЕТК 175-бабында кә мелеттік жасқ а толмағ андарды ең бек ү йлеріне орналастырудың мақ саты кө рсетілген болатын: «оларды ең бектің білікті тү ріне ү йрету, жалпы жә не кә сіби білім беру арқ ылы олардың ақ ыл-ой танымын кең ейту жә не олардан ө з алдына дербес жә не ө зінің қ ұ қ ы мен міндетін сезінуші азамат жасау, оларғ а дене шынық тыру тә рбиесін беру».

Ең бек ү йлерінде кә мелеттік жасқ а толмағ андарды екі категорияғ а бө лу қ арастырылғ ан: қ ұ қ ық бұ зушы-рецидивистік белгісі барлар жә не қ алғ ан кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар. Оларды жұ мыс уақ ытында болсын, мектептегі сабақ уақ ытында болсын жеке-жеке ұ стауғ а тиіс болатын.

РСФСР-дің ЕТК 187-бабына сә йкес жазасын ө теп болғ ан соң тү зелу жолына тү спеген тә рбиеленушілерге қ атысты ең бекпен тү зеу ү йі директорының педагогикалық кең еспен бірлесе отырып сотқ а оларды ең бек ү йінде 20-жасқ а толғ анша қ алдыру ү шін мерзімін ұ зарту туралы ұ сыныс жасауына болатын, егер тек бұ ндай кә мелеттік жасқ а толмағ ан жұ мысшы-шаруа жастарынан шық қ ан қ ұ қ ық бұ зушылар ү шін ең бек ү йінде ұ стауғ а жатпайтын болса.

Мұ рағ аттық материалдарды зерттеп білу барысында жоғ арыда аталғ ан Ө лкелік ең бек ү йі Қ азалы қ аласына кө шірілгендігін білеміз. Кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан бұ л ең бек ү йі 100 орынғ а есептелген жә не республикалық бюджеттен қ аржыландырылғ ан.

Осылайша, ХХ ғ асырдың 20-жылдары біздің елімізде жастарғ а арналғ ан американдық реформаторилердің тә жірибесі бойынша кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар ү шін реформаторилер мен ең бек ү йлерін қ ұ руғ а талпыныс жасалғ ан болатын. Алайда, белгілі бір заң намалық базаны ә зірлеуге қ армастан практикада объективті себептерге байланысты олар одан ә рі дамымады.

Бұ дан кейін кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушыларды ұ стау ү шін ең бек ү йлерін қ ұ руғ а талпыныс болғ ан. Алайда, 20-жылдары объективті себептердің салдарынан (кү ш пен қ аражаттың, кадрлардың жә не т.б. болмауы) бұ л мекемелер де одан ә рі жалғ асын таппағ ан. Осығ ан байланысты РСФСР-де бар жоғ ы бірнеше шағ ын ең бек ү йлері қ ұ рылғ ан болатын, ал Қ А КСР толығ у лимиті 100 адамдық жалғ ыз ғ ана ең бек ү йі ашылғ ан еді.

1931 жылдан бастап кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар ү шін кең естік тү зеу мекемелерін қ ұ ру бойынша жаң а реформа басталды. Жаң а реформаның қ ажеттілігі сонда, 1931 жылдың 1-қ аң тарынан бастап Қ азақ станның барлық қ амауда ұ стау орындары, оның ішінде кә мелеттік жасқ а толмағ андарды ұ стауғ а арналғ ан Ө лкелік ең бек ү йлері ө з шығ ынын ө зі ақ тау қ ағ идаіне кө шуге тиіс болатын. Алайда, шағ ын оның ү стіне материалдық ресурстармен қ амтамасыз етілмеген Ө лкелік ең бек ү йлері тиімсіз болып шық қ ан. Осығ ан байланысты бұ ндай ең бек ү йлері 1931 жылдың шілде айының соң ында жойылғ ан болатын. Оның орнынан Ә улиеата ең бекпен тү зеу колониясының жанынан кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар ү шін бө лім қ ұ рылғ ан.

Осылайша, ө з шығ ынын ө зі ақ тауғ а кө шумен байланысты кә мелеттік жасқ а толмағ андар ү шін тү зеу мекемесінің жаң а типін қ ұ рудың аса кү шті қ ажеттілігі туындағ ан, оның жұ мыс істеуінің басты шарты ө зін-ө зі қ амтамасыз ету мен ө зін-ө зі қ аржыландыруғ а деген мү мкіншілігі болып табылғ ан.

РСФСР-дің 1933 жылғ ы Ең бекпен тү зеу кодексінде бас бостандығ ынан айырылғ ан кә мелеттік жасқ а толмағ андар ү шін мекемелерді қ ұ ру қ арастырылғ ан болатын (индустиральды жә не ауыл шаруашылығ ы типіндегі ФЗУ мектептері).

Осығ ан байланысты Қ азақ станда ФЗУ мектептерін қ ұ ру мә селесіне кө п кө ң іл бө лінген болатын. Бірақ қ аражаттың аздығ ынан, материалдық -ө ндірістік базаның нашарлығ ынан жә не білікті мамандардың болмауы салдарынан индустриальды жә не ауыл шаруашылығ ы типіндегі ФЗУ мектептері Қ азақ стан аумағ ында дами қ оймады.

КСРО ХКК жә не БКП (б) ОК 1935 жылғ ы 31-мамырдағ ы «Балалардың панасыздығ ын жә не қ адағ алаусыздығ ын жою туралы» Қ аулысында кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан мекемелердің жаң а типі: изоляторлар, ең бек колониялары жә не қ абылдау-бө лу орындары кө рсетілгендігін айту қ ажет.

Кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан ең бек колониясының қ ызметі КСРО ІІХК 1935 жылғ ы 29-шілдеде ә зірлеген жә не қ абылдағ ан «Кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан ең бек колониясы туралы Ережемен» реттелінген. Ол екі жыл бойында іске жарағ ан. Одан кейін 1937 жылғ ы 20-тамыздағ ы №329 бұ йрық пен жаң а «ІІХК ең бек колониясы туралы Ереже» бекітілген болатын.

1937 жылғ ы Ереженің 1-бабында ІІХК ең бек колонияларының міндеті кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушыларды, панасыздарды жә не қ адағ алаусыз қ алғ андарды ең бек режимі жағ дайында оларғ а ең бек дағ дысын сің іру ү шін, кә сіпке оқ ыту жә не қ оғ амғ а адал жә не социалистік отанғ а берілген азаматтарды қ айтару ү шін тә рбиелеу болып табылады деп жазылғ ан.

Аталғ ан Ереженің 3-бабына сә йкес ең бек колонияларына жіберуге жататындар:

1) 12 жастан 16 жасқ а дейінгі қ амауда ұ стау орындарындағ ы сотталғ ан қ ұ қ ық бұ зушылар;

2) 14 жастан 16 жасқ а дейінгі қ абылдау-бө лу орындарындағ ы ә леуметтік «қ араусыз қ алғ ан панасыздар мен қ адағ алаусыз қ алғ андар».

Осы Ереженің 6-бабына сә йкес тә рбиеленушілер тамақ қ а жә не оларғ а берілген киім-кешекке деген шығ ынды ө теуге міндетті болғ ан. Ө теу тә рбиеленушілердің тапқ ан ең бекақ ысынан ұ стап қ алу арқ ылы жү ргізілген. Ұ стап қ алудың мө лшері ә рбір колонияда тә рбиеленушілердің тапқ ан табысына байланысты анық талғ ан жә не олар қ олына тапқ ан ақ ысының кем дегенде жиырма пайызын алғ андай есеп бойынша жү ргізілген. Ә рбір колонияда ішкі кү н тә ртібі ережесін колония директоры тағ айындағ ан.

Осы Ереже бойынша 12 жастан 16 жасқ а дейінгі тә рбиеленушілер ү шін кү ніне 4 сағ ат жұ мыс, ал 16 жастан 18 жасқ а дейінгілер ү шін кү ніне 6 сағ ат жұ мыс тағ айындалғ ан. Оқ ушылар ү шін ең бекті тө леу уақ ыт бойынша, ал қ алғ андары ү шін прогрессивті-келісімді болғ ан.

Ең бек колониясының қ ұ рылымы тө мендегідей бө лімді қ амтығ ан: оқ у-тә рбие, ө ндірістік-жоспарлы, ә кімшілік-шаруашылық, қ аржылық.

Ең бек колониясында тә рбиеленушілер орташа алғ анда 100 адамнан тұ ратын топ болып бө лінген. Ә рбір топқ а тұ рақ ты жұ мыс істеу ү шін бір ағ а тә рбиеші жә не оның кө мекшісі тағ айындалғ ан.

Бұ дан басқ а, ең бек колониясында оқ у-тә рбие бө лімінің басшылығ ымен тә рбиеленушілер қ атарынан тө мендегідей комиссия қ ұ рылғ ан: қ ақ тығ ыстық, ө ндірістік, мә дени-кө пшілік, тамақ тандыру, шаруашылық, санитарлық, мектеп, дене шынық тыру.

Атап ө ту керек, Ереженің 37-бабына сә йкес келесі жазалау шаралары қ арастырылғ ан: ескерту жасау, сө гіс, қ осымша жұ мысқ а уақ ытша ауыстыру, ө зіндік қ ызмет кө рсету бойынша кезектен тыс наряд тағ айындау, келтірілген материалдық нұ қ сан ү шін ақ шалай ұ стап қ алу, қ олғ а ақ ша беруді шектеу, изоляторғ а жабу, жабық колонияғ а немесе қ амауда ұ стау орнына жіберу арқ ылы ең бек колониясынан шығ ару.

Ең бек колониясынан басқ а КСРО-да кә мелеттік жасқ а толмағ ан сотталғ андарғ а арналғ ан ең бек колониясы қ ұ рылғ ан болатын. Олардың қ ызметі КСРО ІІХК жекелеген Ережесімен реттелген, оның ішінде 1956 жылғ а дейін бұ л Ереже 5 рет жаң ғ ыртылғ ан болатын.

Қ азақ станда ең бек колониясы Қ арағ анды қ аласында қ ұ рылғ ан, сол сияқ ты 1935 жылдың маусым айында Талғ ар ең бек колониясы қ ұ рылғ ан болатын. Алайда ө ндірістік-шаруашылық жағ ынан алғ анда Қ азақ станның бұ л ең бек колониялары тиімсіз болғ ан. Сондық тан бұ л шығ ынды, пайдасыз ең бек колониялары жойылғ ан болатын. Ал оның тә рбиеленушілері басқ а аймақ тағ ы кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушыларғ а арналғ ан ең бек колонияларына жіберілді.

Ұ лы Отан соғ ысының басында Қ азақ стан аумағ ында кә мелеттік жасқ а толмағ андар ү шін жаң адан тө рт ең бек колониясы қ ұ рылғ ан болатын, оның ішінде ү шеуі Алма-Аты қ аласында жә не біреуі Жамбыл қ аласында болғ ан.

1943 жылдың қ ыркү йек айында екі Алма-Аты ең бек колониясы біреу болып біріктірілген. Бұ л колонияда ө ндірістік цех болғ ан: киім тігу, аяқ киім жө ндеу, ағ аш ө німдерін жасау, ойыншық жасау жә не тү рлі ө нім шығ ару. Екінші Алма-Аты балалар ең бек колониясында да ағ аш ө ң деу бойынша ірі цех болғ ан, онда оқ -дә рілер ү шін арнайы орамалар дайындалғ ан. Ал Жамбыл балалар ең бек колониясында аяқ киім, мақ та фуфайкалар, шалбар жә не т.б. тігетін ө ндірістік цех жұ мыс істеген.

Бұ л ең бек колониялары соғ ыстан кейінгі кезде де жұ мыс істеген, онда кә мелеттік жасқ а толмағ андардың айтарлық тай мө лшері ұ сталғ ан. Пенитенциарлық кө зқ арас тұ рғ ысынан алғ анда кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан ең бек колониялары оларды тү зетпеген. Керісінше, олардың бойында криминалдық қ ылық тар қ алыптасқ ан, олар жаң а жат ә рекеттер мен қ ылмыстар жасағ ан.

Келесі уақ ытта «ең бекпен тә рбиелеу колониясы» деген атпен аталғ ан кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушыларғ а арналғ ан ең бек колониялары олардың архитектурасының жә не орналасқ ан жері оншалық ты ө згермей ХХ ғ асырдың 60-80 жылдары жұ мыс істеуін жалғ астыра берген. Бұ л туралы мысалы, КСРО ЖКП 1968 жылғ ы 3-маусымдағ ы жарлығ ымен бекітілген «Кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан ең бек колониясы туралы Ереже» дә лел болады. Осы Ережемен қ оғ амдық ө зін-ө зі басқ арудың жаң а формасы (тә рбиеленушілер кең есі, отряд кең есі, бө лім кең есі) енгізілген болатын, сондай-ақ отряд қ ұ рылымы, шартты-жедел босату тә ртібі, кә мелеттік жасқ а толмағ андардың ең бегін тө леу, тә рбиелеу процесіне жұ ртшылық тың қ атысуы, сол сияқ ты кә мелеттік жасқ а толмағ андар ісі бойынша комиссия қ ызметі анық талғ ан.

Бұ ғ ан қ оса атап ө ту қ ажет, Қ азақ КСР ЕТК 1971 жылы бекіткеннен кейін ең бек колониялары «ең бекпен тә рбиелеу колониясы» деген жаң а атау алғ ан. Қ азақ КСР 1971 жылғ ы ЕТК нормасына сә йкес тә рбиелеу-ең бек колониялары жалпы режимдегі жә не кү шейтілген режимдегі колония болып бө лінген.

Жалпы режимдегі ең бекпен тә рбиелеу колониясы тө мендегілерге арналғ ан:

1) ауыр болып табылмайтын қ ылмыс ү шін бас бостандығ ынан айыруғ а бірінші рет сотталғ ан еркек жынысты кә мелеттік жасқ а толмағ андардың жазасын ө теуі ү шін;

2) ауыр қ ылмыс ү шін ү ш жылдан артық емес мерзімге бірінші рет сотталғ ан еркек жынысты ү шін;

3) кә мелеттік жасқ а толмағ ан ә йел жынысты барлық сотталғ андар ү шін.

Жалпы режимдегі ең бекпен тә рбиелеу колонияларында сотталғ андарды кә дімгі тұ ратын баспанада ұ стау ұ йғ арылғ ан. Оларғ а азық -тү лік жә не кү нделікті қ ажеттілікке керекті заттарды сатып алуғ а айына жеті сомғ а дейін ақ ша ұ стауғ а, жылына алты посылка немесе сә лемдеме алуғ а, жылына кө п дегенде екі бандероль алуғ а, хатты шектеусіз жіберуге рұ қ сат етілген, сондай-ақ бір жыл ішінде алты қ ысқ а мерзімді кездесуге қ ұ қ ы болғ ан.

Сотталғ андардың жақ сы ө зін ө зі ұ стауы жә не ең бекке жә не оқ уғ а адал қ арым-қ атынасы кезінде жаза мерзімінің тө рттен бірін ө теген болса ұ стау жағ дайы жақ сартылғ ан, яғ ни оларғ а айына ү ш сом ақ шаны қ осымша ұ стауғ а рұ қ сат етілген, сол сияқ ты жылына алты қ ысқ а мерзімді кездесуге қ ұ қ ы болғ ан.

Кү шейтілген режимдегі ең бекпен тә рбиелеу колониясы тө мендегілерге арналғ ан:

- бас бостандығ ынан айыру тү рінде бұ рын жазасын ө теген еркек жынысты кә мелеттік жасқ а толмағ андардың жазасын ө теуі ү шін;

- ауыр қ ылмыс ү шін ү ш жылдан жоғ ары мерзімге бас бостандығ ынан айырылғ ан сотталғ андар ү шін;

- жалпы режимдегі ең бекпен тә рбиелеу колониясынан ауыстырылғ андар ү шін.

Сотталғ андарды кә дімгі баспаналарда ұ стау ұ йғ арылғ ан жә не оларғ а айына бес сомғ а дейін ақ ша ұ стауына рұ қ сат етілген, бір жыл ішінде тө рт қ ысқ а мерзімді кездесу алуына, жылына бес посылка немесе беріп жіберу алуына болатын, сондай-ақ жылына кө п дегенде екі бандероль алуына жә не хатты оның санына шектеусіз жіберуіне болатын.

Ө зін ө зі жақ сы ұ стауы жә не ең бекке жә не оқ уғ а адал қ арым-қ атынасы кезінде жаза мерзімінің ү штен бірін ө теген жағ дайда сотталғ андар жақ сы ұ стау жағ дайына кө шірілген. Бұ ндай жағ дайда оларғ а айына екі сом ақ шаны қ осымша ұ стауғ а жә не бір жыл ішінде екі қ ысқ а мерзімді кездесуге рұ қ сат берілген.

Кө ріп отырғ анымыздай, тү зеу мекемелеріндегі сотталғ андарды ұ стау жағ дайы 30-50 жылдардағ ы ең бек колонияларындағ ы ұ стау жағ дайымен салыстырғ анда, 20-жалдардағ ы ең бек ү йлері туралы айтпағ анның ө зінде одан ә рі нақ тылана жә не қ атаң бола тү скен.

Ең бекпен тә рбиелеу колонияларының санына қ атысты, 60-80 жылдары Қ азақ стан территориясында мынандай ең бекпен тә рбиелеу колониялары жұ мыс істеген: Алма-Аты, Ақ тө бе, Ө скемен жә не Петропавловск.

70-80 жылдары ү лкен ө ндірістік база Қ азақ станның барлық тө рт ең бекпен тә рбиелеу колониясында болғ ан. Мысалы, Петропавловск ЕТК ағ аш ө ң деуші станоктар, Алма-Аты ЕТК – электордвигателдер мен желдеткіштер, Ақ тө бе ЕТК - ә р алуан электр бө лшектерін, Ө скемен ЕТК – бақ ша тележкаларын жә не т.б. шығ арғ ан.

Осы жылдар ішінде Қ азақ станның ең бекпен тә рбиелеу колонияларында мектептер жә не кә сіби-техникалық училищелер қ ұ рылғ ан, онда тә рбиеленушілер оларғ а бостандық та қ ажетті белгілі бір мамандық тарды алып шық қ ан. Тә рбиеленушілермен саяси-тә рбиелеу жә не мә дени-кө пшілік жұ мыстар жү ргізілген. Жергілікті кә сіпорындардың жұ мысшы ұ жымдары тарапынан шефтік жұ мыстар жү зеге асырылғ ан.

Осымен қ атар, біздің ойымызша тә рбиелеу-ең бек колонияларының тә рбиеленушілерді тү зеу саласындағ ы жұ мысының тиімділігі тө менгі дең гейде болып қ ала берген. Тә рбиеленушілер жазасын ө теп шық қ аннан кейін ә р тү рлі қ ылмыстар бойынша ересектер колониясына жиі тү сіп отырғ ан.

Бұ л тарау бойынша қ орытынды жасай отырып, тә рбиелеу колонияларының қ алыптасуы мен дамуын шартты тү рде тө рт кезең ге бө луге болады:

1-ші кезең, 1917 жылдың қ азан айы ХХ ғ асырдың 20-жылдарының соң ы: Батыс Еуропа елдері мен АҚ Ш пенитенциарлық жү йесі тә жірибесі негізінде кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушылар ү шін тә рбиелеу мекемелері қ ызметін реттеуші нормативтік актілерді ә зірлеу жә не қ абылдаумен, бұ л актілердің іс жү зінде іске аспауымен сипатталады. Кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ ұ қ ық бұ зушыларғ а арналғ ан тә рбиелеу мекемелері, оның ішінде ең бек ү йлері одан ә рі ө зінің жалғ асын таппағ ан.

2-ші кезең, ХХ ғ асырдың 1930 жылдарының басынан бастап 1960 жылдың басына дейін. Кә мелеттік жасқ а толмағ андарғ а арналғ ан ең бек колониясының қ алыптасуы мен дамуы. Ө з шығ ынын ө зі ақ тау қ ағ идаі негізінде жұ мыс істеген ең бек колониялары ө ндіріс қ ажетіне қ арай қ ұ рылғ ан. Пенитенциарлық кө зқ арас тұ рғ ысынан алғ анда ең бек колониялары қ ылмыскерлерді тү зеу ү шін жарамсыз болып табылғ ан. Оларды қ ұ рудың негізінде кә мелеттік жасқ а толмағ ан қ амаудағ ылардың ең бегін тиімді пайдалану идеясы жатқ ан болатын.

3-ші кезең, 1960 жылдың басынан бастап 1991 жылғ а дейін. Ең бекпен тә рбиелеу колонияларының қ алыптасуы мен дамуы. Бұ л жабық типтегі ең бекпен тә рбиелеу колониялары ө ндіріс сұ рауы бойынша қ ұ рылғ ан болатын. Олар да ең бекпен тү зеу колониялары сияқ ты ө з шығ ынын ө зі ақ тау қ ағ идаі негізінде жұ мыс істеген. Пенитенциарлық кө зқ арас тұ рғ ысынан алғ анда тә рбиелеу-ең бек колониялары қ ылмыскерлерді тү зеу ү шін жарамсыз болып табылғ ан.

4-ші кезең, 1991 жылдан қ азіргі уақ ытқ а дейін. Қ азақ стан Республикасының тә рбиелеу колониялары жү йесінің қ алыптасуы мен дамуы. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан территориясында тө рт тә рбиелеу колониясы жұ мыс істейді. Олардың қ ұ қ ық тық негіздері мен ерекшеліктері Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының Ерекше бө лімде оқ ытылады.