Грамматикалық категория,түрлері, сөз таптарына қатысы

Тілдегі негізгі грамматикалық ұ ғ ымның бірі- грамматикалық категория. грамматикалық категория деген ұ ғ ым, бір жағ ынан, ә рі грамматикалық мағ ынамен байланысты, ә рі екінші жағ ынан, олардың жалпы жиынтығ ынан кү рделі де жү йелі болып келеді. Грамматикалық категорияғ, ең алдымен, грамматикалық мағ ынамен жә не грамматикалық формамен тікелей байланысты.Грамматикалық мағ ына немесе грамматикалық форма болмағ ан жерде грамматикалық категорияның болуы мү мкін емес.Екіншіден грамматикалық категорияның болуы грамматикалық мағ ына мен граматикалық форманың ө зара бірлігімен, тұ тастығ ымен, сә йкестігімен, яғ ни олар арасындағ ы диалектикалық сә йкестікпен, ондағ ы жү йелілікпен байланысты.яғ ни кез келген грамматикалық мағ ына немесе қ айсібір грамматикалық форма нрамматикалық категория қ ұ рай бермейді.Белгілі бір грамматикалық мағ ыналар бірлігі, белгілі грамматикалық топ қ ұ райтын сө здерге тә н болып, солардың парадигмалық тү рлену жү йесі болу арқ ылы грамматикалық категория қ ұ райды. Ү шіншіден, грамматикалық категория сипатына жету ү шін грамматикалық мағ ыналар жинтығ ы, бір жағ ынан, ө зара бір тектес бірің ғ ай сипаттағ ы, екінші жағ ынан, бір біріне қ арама қ айшы мә ндегі мағ ыналар болу керек, Яғ ни, Грамматикалық категория-- ө з ішінде бір біріне қ арама қ айшы қ асиетте бола алатын бірнеше тектес, мә ндес грамматикалық мағ ынаның жиынтығ ы, бірлігі.Сол бірлік пен ө з ішіндегі қ арама қ айшылық арқ ылы жә не соның ә рқ айсысын білдіретін ә р тү рлі тә сілдер арқ ылы немесе соғ ан тә н арнайы грамматикалық формалар жү йесі я тү рлену парадигмасы арқ ылы грамматикалық категорияның мә ні, сипаты, шегі байқ алып, айқ ындалады.

Грамматикалық категория деген ұ ғ ымғ а грамматикалық мағ ыналар жиынтығ ының белгілі грамматикалық формалар жү йесі сияқ ты арнайы грамматикалық тә сілдер арқ ылы берілуі жатады.Демек, грамматикалық категория ұ ғ ымы негізінен алғ анда кез келген грамматикалық мағ ынамен емес, оның категориялық грамматикалық мағ ыына тү рімен байланысты.

Грамматикалық категория болудың алғ ы шарттары: 1) бірнеше, кемінде екі грамматикалық мағ ына болу керек. 2) Ол мағ ыналар бір бірімен тектес, ың ғ айлас, мә ндес болу керек, ә р тектес мағ ыналар грамматикалық мағ ына қ ұ рай алмайды. 3) Ол грамматикалық мағ ыналар қ ашанда тектес, ың ғ айлас болсада, мысалы, тә уелдік мағ ына, екінші жағ ынан, бір біріне қ арама қ айшы болып, мысалы, сол тә уелділіктегі жақ сияқ ты, яғ ни 1- жақ 2-жақ қ а, я 3-жақ қ а қ айшы, 2- жақ 1- жақ қ а, я 3- жақ қ а қ айшы келуі 4) сө йтіп барып, ә рі тектес, ә рі ың ғ айлас, ә рі бір біріне қ арама қ айшы мағ ыналардың бірлігі, тұ тастығ ы болуы. 5) сол тектес мағ ына да қ айшы мағ ынада бө лек бө лек белгілі грамматикалық формалар арқ ылы берілуі 6) олардың белгілі парадигмалық жү йе қ ұ рауы арқ ылы мағ ыналық тұ лғ алық сә йкестік бір жиынтық болуы, осындай талаптар мен шарттарғ а сә йкес келетін тілдік қ ұ былыс ө ана грамматикалық категория болып таныла алады.

Тү рлері: Грамматикалық категориялар белгілі грамматикалық топтағ ы сө здердің тұ лғ алану, тү рлену жү йесімен, соғ ан лайық олардың грамматикалық мә німен, сө йлеу процесінде ол сө здердің атқ аратын қ ызметімен, басқ а сө здермен қ арым қ атынысымен байланысты болғ андық тан да, грамматикалық категорияларды тілдік дең гейге қ атысты шартты тү рде морфологиялық категория жә не синтаксистік категория деп бө луге де болады.Сондай ақ морфологиялық категорияларды сө з тү рлендіру мә нді м.к жә не топтау, жіктеу мә нді м.к.

Грамматикалық немесе морфологиялық категориялар сө з таптарына қ арай топталып жіктеледі.Бұ ның ө зі грамматикалық (морфологиялық) категория сол сө з табының грамматикалық ерекшелігі, тү рлену жү йесінің сипаты екендігін кө рсетеді.Тіліміздегі сө з таптарының барлығ ында бірдей грамматикалық категория бола бермейді.Кейбір сө з табында мысалы, сан есім, есімдік, ү стеу т.б. грамматикалық категория атымен болмауы мү мкін, ө йткені бұ лар белгілі парадигмалық, тұ лғ алық тү рлері жоқ сө здер болып келеді.Ал грамматикалық категориялары бар сө з таптары- зат есім, сын есім, етістік. Олар зат есімнің сан мө лшер категориясы,, тә уелдік категориясы, сапалық сын есімнің шырай категориясы, етістіктің салт сабақ тық категориясы, етіс категориясы, болымсыз ет.категориясы, рай, шақ категориясы, жіктік категориясы.

Морфологиялық сипаты жағ ынан грамматикалық категориялардың бір тобын тү бір семантикасына қ андай да болсын ә сер ететін тү рлерін лексика- грамматикалық категория деп атап, екінші тобын, яғ ни тү бір семантикасына ешбір ә сер етпей, ө згертпей, тек оғ ан қ осымша мә н ү стейтін тү рлерін таза грамматикалық категория деп бө ліп кө рсетудің негізі бар.

Н.Оралбай: грамматикадағ ы негізгі мә селеге грамматикалық категория жатады. Грамматикалық категория деп біртектес жү йелі грамматикалық мағ ыналардан тұ ратын жә не оларды білдіретін арнайы грамматикалық кө рсеткіштері бар тілдік қ ұ былыс аталады.

Грамматикалық категориялар морфология жә не синтаксис деп бө лінеді. Морф.қ категория грамматикалық мағ ына мен грамматикалық мағ ынаны білдіретін тілдік бірліктерден, кө рсеткіштерден қ ұ ралып, сө йлемдегі сө здерді бір бірірмен байланыстырады. Грамматикалық категорияның мағ ыналары бір бірімен байланыста талданады. Жә не ол мағ ыналары білдіртін кө рсеткіштер де бір бірімен салыстырлы талданады, зерттеледі, оқ ытылады. Ө йткені грамматикалық категория- біртектес грамматикалық мағ ыналардың жә не олардың кө рсеткіштеріның жиынтығ ы. Грамматикалық категория екі жақ ты тілдік қ ұ былыс саналады. Олар: мағ ына жә не тілдік кө рсеткіш. Мағ ына жағ ынан алғ анда ә р категория біртектес бірнеше грамматикалық мағ ынаны білдіреді. Грамматикалық категория біртектес бір бірімен байланысты бірнеше мағ ынаны қ амтиды. Мыс: қ имылдың ө ту сипаты категориясы қ имылдың жасалу сипатын білдіреді.

Грамматикалық категориялардың мағ ыналық қ ұ рамы ә ртү рлі. Ең мағ ыналық қ ұ рамы аз категориялар екі мағ ыналық қ ұ рамынан тұ рады.Оларғ а зат есімнің сандық категориясы мен етістіктің болымддылық, болымсыздық категориясы жатады.

А.Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі»

Грамматикалық категория тікелей сө йлемдегі сө здерге жә не сө з тіркестеріне тә н жалпы грамматикалық мағ ынамен байланысты болады. Жалпы грам.қ категориялар ішінара морф.қ категориялар жә не синтаксистік кат.р болып бө лінеді. Морф.қ категориялар деп жеке сө здердің ө згерілуі арқ ылы туатын жалпы грам.қ мағ ыналарды айтамыз. Мыс: Қ ұ лпыртып ә н алайық тү рден тү рге.

Сө йлемдегі сө здер ө зара бір бірімен қ арым қ атынасқ а тү судің нә тижесінде ә ртү рлі морф.қ ө згерістерге ұ шырап та оғ ан ұ шарамай ақ ә рт.рлі синтаксистік тілдер арқ ылы да байланысады. Грамм.қ категория сө здің негізгі мағ ынасына тек жанамалай ілесіп қ ана я жарып қ ана отырмайды. Ол екеуі бірмен бірі іштей ұ ласып, ө зара бір біріне ық палдарын тигізіп тығ ыз қ арым қ атынасқ а тү седі. Сол себептен де бір сө здің бойынан брнеше категориялар табуғ а болады.