Грамматикалық мағына, берілу жолдары мен тәсілдері, түрлері.

(Н.Оралбаева). Грамматикалық мағ ына сө здің лексикалық мағ ынасымен бірге оғ ан қ осыла жү ріп, байланысты ойды білдіруде қ ызмет атқ арады. Сө здің лексикалық мағ ынасы мен грамматикалық мағ ынасының айырмашылық тары бар. Сө здің лексикалық мағ ынасы тү бір сө здер арқ ылы беріледі. Мысалы, қ ағ аз, кү н, ай, кө зде, жү зік, он бес, т.б. Мысалы, қ ағ аз+дар сө зіндегі кө птік мағ ына кө птік жалғ ау арқ ылы берілген. (Жарық) кү нді (кө рдім) дегенде кө ру қ имылының нысаны мағ ынасын табыс септік жалғ ауы білдірген. Айғ а ұ шты десек, бағ ыт мағ ынасын барыс септік жалғ ауы білдірген. Бұ л мысалдардан шығ атын қ орытынды: грамматикалық мағ ына сө йлемде лексикалық мағ ынаның ү стіне қ осылады, грамматикалық мағ ына лексикалық мағ ынасыз ө здігінен жеке тұ рып қ олданылмайды, лексикалық мағ ына нақ ты, шындық ө мірге қ атысты, ал грамматикалық мағ ына абстракты, дерексіз. Жалпы грамматикалық мағ ына- сө йлемдегі сө з атаулының қ ұ рамында ү немі болатын, басқ а грамматикалық мағ ыналармен бірге жарыса, қ абаттаса жү ретін, қ олданылу аясы кең мағ ына. Грамматикалық мағ ынаның берілу жолдары:

І. Қ осымша арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі;

ІІ. Кө мекші бірліктер арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі;

І. Грамматикалық мағ ынаның қ осымша арқ ылы берілуі. Қ азақ тілінде грамматикалық мағ ынаны білдіретін қ осымшалар мыналар: 1) жалғ ау; 2) нө лдік қ осымша; 3) грамматикалық жұ рнақ;

1.Жалғ аулар 4 тү рлі: 1) кө птік жалғ ау (кітаптар, адамдар, мектептер, т.б.);

2) тә уелдік жалғ аулар (менің, сенің, біздің, т.б.);

3) септік жалғ ау (халық тың, елмен, адамды, т.б.);

4) жіктік жалғ ау (мен, сен, ол, біз, т.б.);

2. Нө лдік қ осымша арқ ылы берілуі. Тілдегі сө зді тү рлендіру парадигмаларының ішінде грамматикалық мағ ынасы бар, бірақ кө рсеткіші жоқ яғ ни парадигманың дыбыстық қ ұ рамнан тұ ратын кө рсеткіші жоқ мү шелері бар. Мысалы, атау септіктің, жіктік жалғ ау парадигмасының 3 жағ ы, сондай-ақ бұ йрық райдың жіктік жалғ ауының 2-жақ жекеше тү рінің нақ ты қ осымшалары жоқ. Бірақ қ осымшалары жоқ болса да, сол қ осымшаның жоқ тығ ы олардың атау септік, 3-жақ, 2-жақ екенін білдіреді. Олар ешқ ашан шатастырылмайды. Жалпы тіл білімінде мағ ына бар жерде оны білдіретін кө рсеткіш бар деп саналады да, жоғ арыдағ ыдай жағ дайда мағ ынаны кө рсеткіштің жоқ тығ ын байқ ататын нө лдік жалғ ау білдіреді деп санайды. Мысалы, Хакім сө з таба алмай қ алды. Бө лме іші тар. Бейімбет екеуміз Аманкелдінің туғ ан еліне, Торғ ай, Батпанқ ырағ а жү ріп кеттік. Осы мысалдардағ ы сө з табыс септіктің нө лдік жалғ ауымен, бө лме ілік септіктің нө лдік жалғ ауымен қ олданылғ ан. Соң ғ ы сө йлемдегі Торғ ай сө зі барыс септіктің нө лдік жалғ ауымен қ олданылғ ан. Демек, нө лдік жалғ ауы- грамматикалық жү йеден кең орын алатын, ә р тү рлі грамматикалық мағ ынаны білдіретін тілдік бірлік.

3. Жұ рнақ тар арқ ылы берілуі. Тілде грамматикалық мағ ынаны білдіретін грамматикалық жұ рнақ тар бар. Ол жұ рнақ тар сө з таптары тұ рғ ысынан келгенде, етістіктерге қ атысты. Етістіктің болымсыздық мағ ынасын білдіретін –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, осы шақ мағ ынасы –а, -е, -й, -ды, -ді, -ты, -ті, -ғ ан, -ген, -қ ан, -кен, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек, -ар, -ер, -р, -у, т.б. жұ рнақ тардың жалғ ануы арқ ылы жасалады.

ІІ. Кө мекшілер арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі. Кө мекшілер- тілдің дамуында лексикалық мағ ынасынан айрылып, грамматикалық мағ ынағ а кө шкен тілдік бірліктер. Олар алуан тү рлі грамматикалық мағ ынаны білдіретін болып қ алыптасқ ан. Оларғ а:

1)шылау (жә не, да, дейін, -ақ);

2) кө мекші есімдер (іші, сырты, асты, ү сті);

3) кө мекші етістіктер (еді, екен);

4) модаль сө здер (мү мкін, бә лкім, келсе деймін, кетеді білем);

5) кү шейткіш кө мекшілер (ө те қ алың, тым биік, ең жең іл);

6) кү шейткіш буындар (ұ п-ұ зын, қ ап-қ ара); (Н.Оралбаева)

(Қ азақ грамматикасы) Тілдегі ә рбір сө здің нақ ты лексикалық мағ ынасымен бірге жалпы грамматикалық мағ ынасы да болады. Сө здің лексикалық мағ ынасы- нақ ты, ұ ғ ымдық мағ ына, яғ ни бір сө зден екінші сө зді айыратын реестрлік сө здік мағ ынасы болса, грамматикалық мағ ынасы- сө здің тым жалпы мағ ынасы, сол сө здің лексикалық мағ ынасының жалпылануы немесе оғ ан ә р тү рлі тұ лғ алар ү стелу арқ ылы тү рленуінің нә тижесінде немесе басқ а сө здермен ә р алуан қ арым-қ атынасқ а тү су салдарынан пайда болатын жә не сө здерді бір-бірінен бө лмей, керісінше, белгілі бір грамматикалық топтарғ а ортақ қ асиеттер арқ ылы біріктіретін жалпы мағ ыналар болып табылады. Грамматикалық мағ ына сайып келгенде, сө здің лексикалық мағ ынасымен тікелей байланысты болады. Бірақ грамматикалық мағ ыналардың ө зі біркелкі емес. Тікелей лексикалық мағ ынадан туатын да, сө здің тү рлену жү йесі негізінде тұ лғ алануынан да пайда болатын мағ ыналар бар. Туғ анда дү ние есігін ашады ө лең, Ө лең мен жер қ ойнына кірер денең (Абай) деген сө йлемді талдап кө рейік. Сө йлемде қ олданылғ ан ә рбір сө з бір-бір лексикалық мағ ынасы жә не бірнешеден грамматикалық мағ ынаны білдіріп тұ р: 1. туғ анда лексикалық мағ ынасы- нақ ты туу қ имылы; грамматикалық мағ ыналары- 1)жалпы қ имылды білдіруі; 2)салттылық мә н; 3) ө ткен шақ тық мә н; 4)бір қ имылдың мезгілін білдіруі; 2. дү ние, лексикалық мағ ынасы- ә лем мағ ынасындағ ы дерексіз зат; грамматикалық мағ ыналары: 1)жалпы абстракт зат атауы; 2) қ атыстық -меншіктілік мә н; 3. есігін, лексикалық мағ ынасы- ү йдің бір бө лігі болып табылатын есік нақ ты заттың ауыспалы мағ ынада қ олданылуы; грамматикалық мағ ыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2)екінші бір затқ а тә уелді, соның бө лшегі болуы; 3)ол тә уелділік 3-жақ қ а да қ атысты; 4) тура обьектіні білдіру; 4. Ашады, лексикалық мағ ынасы- ауыс мағ ынадағ ы ашу қ имылы; грамматикалық мағ ыналары: 1)жалпы қ имылды білдіру; 2) ол қ имылдың сабақ ты болуы; 3) ауыспалы осы шақ мә нін білдіру; 4) 3-жақ тағ ы субъектінің қ имылы; 5. ө лең, лексикалық мағ ынасы- нақ ты ө лең деген зат атауы; грамматикалық мағ ыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) ашу қ имылының грамматикалық субъектісі болуы;

Грамматикалық мағ ына атаулыны жасалу тә сіліне, сө здің грамматикалық сипатын айқ ындаудағ ы мә ніне қ арай жалпы грамматикалық мағ ына, категориялық грамматикалық мағ ына жә не қ атыстық грамматикалық мағ ына деп бө луге болады. Грамматикалық мағ ына, ең алдымен, сө йлеу процесінде лексикалық мағ ынадан туындайтын, яғ ни лексикалық мағ ынаның жалпылануы арқ ылы сө здік ұ ғ ымның жалпылық абстрактылық сипатқ а ие болуы арқ ылы грамматикалық мағ ына пайда болады. Жалпы сө йлеу процесінен тыс грамматикалық мағ ына болмайды. Одан ә рмен сө йлеу процесінде сө здің басқ а сө здермен қ арым-қ атынасқ а тү суі арқ ылы да, тү рлі грамматикалық формалар ү стелуі арқ ылы да, дауыс ырғ ағ ы, орын тә ртібі, ішкі флексия, т.б. арқ ылы да грамматикалық мағ ына ү стеле береді. Грамматикалық мағ ынаның тү рлері оның берілу жолдарына байланысты жә не соғ ан сай олардың грамматикалық немесе лексика-грамматикалық, қ ызметтік, т.б. сипаттары айқ ындалады.

Лексикалық мағ ынаның жалпылануы арқ ылы пайда болатын грамматикалық мағ ынаны жалпы грамматикалық мағ ына деп бө луге болады. Жалпы граматикалық мағ ына грамматикалық формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракциялануы, жалпылана тү суі арқ ылы қ алыптасады да, сол арқ ылы 1)сө здердің семантикалық жақ ындығ ы; 2) ортақ тығ ы пайда болып, 3)грамматикалық топтар қ ұ ралады. Жалпы грамматикалық мағ ынаның ә рі қ арай шектеле, ұ сақ тай тү суі нә тижесінде ү лкен грамматикалық топтарынан ө з ішінде кіші топтар да бө лініп шығ ып отырады. Жалпы грамматикалық мағ ына сө з таптарының семантикалық сипаты болып табылады. Сө здерді топтастырудың семантикалық деп аталатын принципі сө здердің осы жалпы грамматикалық мағ ынасына негізделеді. Тіліміздегі грамматикалық формаларғ а сө зге ү стелетін қ осымшалар, сондай-ақ префикстер мен жү йелі тү рдегі ішкі флексия, суплетивтік тә сіл жатады. Қ азақ тілінде грамматикалық форма арқ ылы берілетін мағ ынаны категориялық грамматикалық мағ ына деп атау қ ажет.Категориялық грамматикалық мағ ына, ең алдымен, белгілі грамматикалық формалар арқ ылы беріледі де, екіншіден, сол арқ ылы белгілі грамматикалық топтағ ы сө здердің тү рлену жү йесі болып табылады, ү шіншіден, соның нә тижесінде сол топтағ ы сө здердің грамматикалық немесе лексика-грамматикалық категориясын қ ұ рауғ а негіз болады. Мысалы, тә уелділік немесе белгілі шақ тұ лғ алары (есімше, кө семше, қ алып етістіктері, т.б.)арқ ылы беріліп, зат есімнің немесе етістіктің тә уелдік немесе шақ категориясын жасауғ а негіз болады. Сө йтіп, категориялық грамматикалық мағ ына белгілі грамматикалық сө здер тобының тү рлену жү йесін, парадигмалық сипатын, соның нә тижесінде ол топтардың грамматикалық, лексика-грамматикалық категориялар шең берін, мә нін айқ ындайды да, сө здерді таптастырудың морфологиялық принципіне негіз болады.

Грамматикалық мағ ына сө йлеу процесінде сө здің басқ а сө здермен тіркесіп, байланысқ а тү суі, негізгі сө зге кө мекші сө здің тіркесуі арқ ылы, орын тә ртібі, интонация, т.б. аналитикалық, қ атыстық тә сілдер арқ ылы да беріле береді. Оны қ атыстық грамматикалық мағ ына деп атау қ ажет. Қ ГМ сө здердің сө йлемде атқ аратын қ ызметтерімен байланысты жә не кө біне контекстік болып келеді де, сө здерді таптастыруда сө здердің синтаксистік қ ызметі принципіне негіз болады. Сонымен бірге грамматикалық мағ ынаның бұ л ү ш тү рі, бір жағ ынан, грамматикалық мағ ынаның грамматикалық форма деген ұ ғ ыммен байланыстылығ ын жә не грамматикалық категория деген ұ ғ ымының мә нін, шең берін айқ ындауғ а негіз болатынын категориялық мағ ына кө рсетсе, екінші жағ ынан, кейде тек ол морфология саласымен шектеліп қ оймай, синтаксиске де еніп кететінін қ атыстық грамматикалық мағ ына кө рсетіп, морфология мен синтаксистің арасын жымдастыра тү суге себін тигізеді. Ү шінші жағ ынан, жалпы грамматикалық мағ ына жекелеген сө з топтарының семантикалық сипатын айқ ындайды.

Грамматикалық мағ ынаның берілу тә сілдері. Грамматикалық мағ ынаны білдірудің ең бірінші тә сілі- семантикалық тә сіл. Ол- сө здің лексикалық мағ ынасының абстракцияланып, жалпылануы арқ ылы іске асады. Сө йтіп, жалпы грамматикалық мағ ына пайда болады. Екінші- синтетикалық тә сіл. Синтетикалық тә сіл арқ ылы берілуінің бірнеше жолы бар: қ осымша қ осылу жолы, яғ ни грамматикалық тұ лғ алардың ү стелуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі; префикс қ осылу жолы, яғ ни сө зге префикс қ осылу арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі; ішкі флексия жолы, яғ ни сө здің ішкі кейбір дыбыстарының ө згеруі, алмасуы, қ осылуы арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі немесе бір тұ лғ а арқ ылы бірнеше грамматикалық мағ ынаның берілуі; екпін арқ ылы, яғ ни екпіннің ө згеруі мен грамматикалық мағ ынаның берілуі; супплетивті жол, яғ ни грамматикалық мағ ынаның жеке-жеке сө здер арқ ылы берілуі. Ү шінші- аналитикалық тә сіл. Аналитикалық тә сілдің бірнеше тү рі, жолы бар. Олар: негізгі сө здердің тіркесуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі (мысалы, алтын сағ ат, темір кү рек, ағ аш ү й, шә кірт бала сияқ ты тіркестерде алғ ашқ ы зат атауы алтын, темір, ағ аш, шә кірт екінші зат атауын білдіретін сө здермен тіркесу арқ ылы заттық мағ ынада емес, қ атыстық -сындық мә нде қ олданылғ ан), негізгі сө з бен кө мекші сө здің тіркесуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, сө здердің қ осарлануы арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, сө здердің орын тә ртібі арқ ылы, дауыс ырғ ағ ы, интонация арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі.

№24- Амалдың ө ту сипаты категориясы

(Қ азақ грамматикасы). Ә детте амал-ә рекет ешқ ашан біркелкі орындалмайды. Қ имыл-ә рекеттің шапшаң не баяу, шұ ғ ыл не созылың қ ы, тың ғ ылық ты не босаң, біркелкі немесе ү здік-создық, т.б.тү рлері кездеседі. Сондық тан тіліміздегі етістіктер ө зінен-ө зі тұ рып мұ ндай мә н-мағ ынаны бере алмайды. Ондай ә рекет қ озғ алысты етістіктің грамматикалық формалары ғ ана аң ғ арта алады. Негізінен бұ ғ ан аналитикалық формалар қ ызмет етеді. Себебі аналитикалық формалардың бойында амалдың жү зеге асуын сипаттайтын грамматикалық мағ ыналар болады. Мысалы, айт етістігі айта бастады, айта жө нелді, айта қ ойды, айта тұ р, айта бер, айта қ ал дегенде тү рлі форманттар жалғ анып, айту амалының сан тү рлі ө ту сипатын байқ атып тұ р. (Қ азақ грамматикасы)

(Н.Оралбаева). Ө мірде қ имыл тү рлі тә сілмен жасалады, тілде қ имылдың тү рліше жасалуы тү рлі тә сілдер арқ ылы білдіріледі. Мысалы, Жалт қ арап еді, есінен тана жаздады. Дегенмен, Нү рке шыдап бақ ты. Хадиша бұ л сезімді мақ ұ л кө ріп, жабыса кетті. Осы мысалдардағ ы етістіктердегі қ имылдардың жасалуы біріне-бірі ұ қ самайды, ә рқ айсысы ә р тү рлі жасалғ ан. Мә селен, есінен тана жаздады дегенде, қ имылдың жасалуғ а барып жасалмай қ алғ анын білдіреді, шыдап бақ ты дегенде қ имылды жасауғ а бар ынтасын салғ анын, ө те тырысқ анын білдірген, жабыса кетті дегенде қ имылдың оң ай, тез жасалғ анын білдірген.

Қ имылдың жасалуындағ ы осындай алуан тү рлі ерекшеліктерді дә лме-дә л кө рсететін қ азақ тілінің грамматикалық қ ұ рылысындағ ы арнайы категория қ имылдың, яғ ни амалдың ө ту сипаты категориясы деп аталады. Оның қ алыптасқ ан кө рсеткіштері бар. Қ имылдың ө ту сипаты категориясы- кө п мағ ыналы категория. Ө йткені, қ имылдың жасалу тә сілі ә р тү рлі, қ имылдың жасалу тә сілі осы категорияның мазмұ ны болғ андық тан, категория- кө п мағ ыналы. Бір етістікпен категорияның бірнеше кө рсеткішінің қ олданылуы осы категорияның ерекшелігіне жатады.

Қ имылдың ө ту сипаты категориясы кө п мағ ыналы болғ андық тан, оның кө рсеткіштері де кө п, олар: 1) қ осымшалар, яғ ни грамматикалық жұ рнақ тар; 2) аналитикалық форманттар;

І. Қ имылдың ө ту сипаты категориясын жасайтын жұ рнақ тар:

1) –ла, -ле, -да, де, -та, -те жұ рнағ ы тү бір етістікке жалғ анып, оғ ан қ айталану мә нін қ осады. Мысалы, бү ркеле, сипала, ү йкеле, т.б.

2) –қ ыла, -кіле, (-ғ ыла, -гіле) жұ рнағ ы қ имылдың қ айталануын білдіреді. Мысалы: шапқ ыла, тепкіле, тү рткіле, т.б.

3) –мала, -меле жұ рнағ ы да қ имылдың қ айталана созылуын білдіреді.: қ азбала, бастырмала, итермеле, т.б.

4) –ғ ышта, -гіште: барғ ышта, бө лгіште, келгіште.

5) –ың қ ыра, -ің кіре жұ рнағ ы қ имылдың жалғ аса тү суін білдіреді: алың қ ыра, сұ раң қ ыра, созың қ ыра, т.б.

6) –ымсыра, -імсіре жұ рнағ ы қ имылдың жетімсіз, ә лсіз екенін білдіреді: жыламсыра, кү лімсіре, ө лімсіре, т.б.

7) –сы, -сі жұ рнағ ы жасалынғ ан қ имылды жасалғ ан боп кө рінуді білдіреді: білгенсі, жазғ ансы, ұ ялғ ансып отыр, т.б.

ІІ. Бұ л категорияның ең кө п кө рсеткіші- аналитикалық форманттар. Қ имылдың ө ту сипаты категориясы негізінен аналитикалық форманттар арқ ылы жасалады. Мысалы, Сө йтіп жү рген кү ндердің бірінде Имақ Тоқ панов келе қ алды. Мә кеш қ олдарын қ ағ ып жіберді деген мысалдарда –а қ ал, -п жібер форманттары тез жасалғ ан қ имылды білдіреді.

Қ имылдың ө ту сипаты категориясының мағ ынасы ү лкен екі топқ а бө лінеді: 1) қ имылдың жасалу тә сілі; 2) қ имылдың жасалу сатысы мағ ыналары.

Қ имылдың ө ту сипаты категориясының негізгі мағ ыналарының бірі- қ имылдың қ алай жасалғ анын сипаттау. Қ имылдың жасалу тә сілі 8 тү рлі:

1) Қ имылдың тездік тә сілі (-а кет, -п кет, -п қ оя берді, -п кеп тү сті);

2) Созылың қ ы қ имыл тә сілі (-ла, -ле, -мала, -меле, -қ ыла, -кіле);

3) Жасандылық тә сілі (-ғ ан бол- ұ ялғ ан бол, білген бол);

4) Жетімсіз қ имыл тә сілі (-а жазда, -а жаздап барып);

5) Қ имылдың бағ ыт-мақ сат тә сілі (айтып берді, кө шіп алдым);

6) Қ имылдың ынта тә сілі (шыдап бақ ты, тілеп бақ ты);

7) Қ имылдың немқ ұ райды тә сілі (айта сал, бере сал, кө ре сал);

8) Қ имылдың бейімділік тә сілі (ұ йық тайын деп жатыр, ашылайын деп тұ р);

Қ имылдың даму сатысы деп оның басталуынан аяқ талуына дейінгі қ алып болып саналады. Ү ш сатысы бар. 1-сатысы –а баста, -а жө нел, -п сала бер, -п жү ре бер, -п қ оя бер аналитикалық форманттары арқ ылы жасалады. 2-сатысы –п келе жат, -п бара жат, -п келе, -п жат, -п тұ р, -п жү р, -п отыр аналитикалық форманттары арқ ылы жасалады. 3-сатысы аяқ талу кезең ін білдіреді: -п бол, -п шық, -й қ ой, -п қ ал аналитикалық форманттары арқ ылы жасалады.