Зат есімнің септік категориясы, септеу түрлері

Қ азақ тілі грамматикасының негізін қ алыптастырғ ан ғ алым Ахмет Байтұ рсынұ лы «Тіл тағ лымы» ең бегінде сө здерді атауыш жә не шылау сө здер деп бө ліп, зат есімді атауыш сө здердің ішінде қ арастырады.Сө здердің кейбіреуі нә рсенің ө зін атайды. Кім? Не? Деген сұ рақ қ а жауап береді десе, ғ алым Қ.Жұ банов «Есім-(мағ ынаша) заттың ө зін не тұ рғ ылық ты белгісін кө рсетеді, морфологияда кө птеледі, септеледі, тә уелденеді, жіктеледі; синтаксисте сө йлем мү шелерінің қ айсысы да бола алады» дейді. Ал ғ алым Н.Оралбай з.е-жалпы грамматикалық мағ ынасы бойынша заттық ұ ғ ымды білдіретін сө здерден тұ ратын, олардың сандылық, тә уелдік, септік категориялары бар, баяндауыш қ ызметінде жақ категориясының кө рсеткіштерімен тү рленетін сө з табы дейді. Ғ алым қ азақ тілінде септік категориясының екі тү рін кө рсетеді: 1) синтетикалық септік 2)аналитикалық септік. Олардың жасалу жолы мен мағ ынасында ө згешелік бар. Септік категориясы-зат есім сө здерді сө йлемдегі басқ а сө здермен байланыстыру қ ызметін атқ аратын категория. Септік категориясының қ ызметі синтаксиспен байланысты саналады. Олай болса септік к. Сө йлемдегі сө здерді байланыстыру қ ызметін атқ аратын, зат пен заттың, зат пен қ имыл-ә рекеттің қ арым –қ атынасын білдіретін, синтаксиске қ ызмет ететін кат-я.7септіктен тұ рады: 1)атау 2)ілік 3) барыс 4)табыс 5)жатыс 6)шығ ыс 7)кө мектес. Септік жалғ аулары с.кат-ң грамматикалық бірліктері.Сө здің септік кат-ң жалғ аулары арқ ылы тү рленуін синтетикалық парадигмасы дейді. Тү бір сө здің септелуін – жай септелу, тә уелденген сө здің септелуі- тә уелді септелу деп аталады.Септіктердің ә рқ айсысының ө зіндік мағ ынасы бар, ол мағ ынаны білдіретін кө рсеткіштері бар. С.к. кө п мағ ыналық қ ұ рамнан тұ рады, кейде бір септіктің ө зі бірнеше мағ ынаны білдіруі жиі кездесетін қ ұ былыс.

1) субъектілік мағ ына -септік қ имылды кім жасағ анын білдіреді: балық жү зедісамолет ұ шады

2) нысан(объект) мағ ынасы -септік қ имылғ а тү скен затты, қ имылдың қ ай затқ а бағ ытталғ анын білдіреді: жемісті жина, кітапты оқ ы

3) пысық тауыштық мағ ына -қ имылдың жасалатын орнын, мезгілін, себебін, қ алай жасалатынын білд-ді: бө лмеде отыр, кө шеден ө тті

С.к. мағ ынасының тек септік жалғ аулары арқ ылы берілуі синтетикалық септік деп аталады.

Атау с. Бұ л септіктің жалғ ауы жоқ.А.септіктегі сө з нө лдік формада болады, сө йлемнің бастауышы қ ызметін атқ арады.

Ілік с. Грамматикалық белгісі-меншікті заттың иесін білдіру.(Сә кеннің ү йі, Абайдың ө лең і). Септіктің бұ л тү рі тә уелдік категориясымен тығ ыз байл. Ол тә у-к жалғ аулы сө збен ә рдайым синтаксистік бірлікте айтылады.З.е ілік жалғ ауында келгенде тә уелдік жалғ аулы сө збен тіркессе тиянақ тылық ты білдіреді жә не ылғ и 3-жақ та тұ рады. І.с нө лдік тұ лғ ада да қ олданылады: ауыл баласы, мә дениет ү йі.

Барыс с. Заттың, қ имылдың кімге, неге бағ ытталғ анын, яғ ни қ имылын, қ имылдың аяқ талар жерін, мекенін, мақ сатын, мезгілін, сандық белгінің қ атысты затын білд-ді. Барыс с.нө лдік формада қ олд, ө те сирек.

Табыс с. Қ имылғ а тү сетін затты, яғ ни қ имылдың нысанын білд.Мыс: ө лең ді айт, биді биле. Осы мағ ынасына сә йкес ол сабақ ты етістікпен тіркеседі, сө йлемнің тура толық тауышы болады.

Жатыс с. Істің қ имылдың жасалу орнын, мезгілін, мекенін, кө лемін білд.Сө йлемнің мекен, мезгіл толық тауыш қ ызм атқ арады.

Шығ ыс с. Қ имылдың қ айдан басталғ анын, яғ ни шық қ ан орнын, себебін, мезгілін, мө лшерін білд.Нө лдік формада сирек қ олданылады, бірың ғ ай мү шеге қ атысты болады.

Кө мектес с. Тілде кеш қ алыптасқ ан септік, мағ ыналық қ ұ рамы кү рделі.Кө птен аталып жү рген мағ ынасы-қ ұ ралын білдіру.Сонымен қ атар: қ имылдың тә сілін; ортақ тық мағ ынаны; қ имылдың мекенін; мезгілін де білдіреді. Бірың ғ ай мү шелерде нө лдік формада қ олд. К. С жалғ ауы мезгіл мағ ыналы сө зге жалғ анғ анда ол сө здер ү стеулік мә нге ие болады. Есім сө здерден тыс етістіктің есімше тұ лғ асына жалғ анып, қ арсылық мә нін білдіреді: Ол сені кө ргенмен, мені кө рген жоқ.

Аналитикалық септікте ә р септіктің негізгі мағ ынасы сақ талады да, ол мағ ынаның ү стіне қ осымша мағ ына ү стеледі. Кө мекші есім мен септеулік шылау кө рсеткіштері септік категориясының мағ ынасын кең ейтіп, нақ тылай тү седі.