Азақ граматикасы», Н Оралбай, Ысқақов, кітаптарынан алынған.

Сө з табы - жалпы лексика грамматикалық сипаттары мен белгілері бә ріне бірдей ортақ болып келетін сө здердің тобын айтамыз. Сө з табының мазмұ ны осындағ ы лексика грамматикалық деген қ ос сө з арқ ылы айтылғ ан екі компоненттің бірлігінен қ ұ ралады. Тілдегі сө здерді топтастыру мә селесі тіл білімі ғ ылымында алғ ашқ ы граматикадан басталғ ан. Аристотельдің тсө здерді есім жә не етістік деп бө дгені белгілі. Содан бері ғ ылым дамып ә р тілдің грамматикаларында сө здердің топтарын нақ тылап барғ ан сайын анық талып келеді. 1914 жылы баспадан шық қ ан А байтұ рсыновтың Тіл қ ұ рал атты оқ улығ ында атауыш сө здер, шылау сө здер деп екі топқ а бө лген. Атауыш сө здерге: зат есім, сын есім, сан есімдік деген бес сө з табын жатқ ызғ ан. Ал шылау сө здерге: ү стеу, демеу, жалғ аулық, одағ ай сө здерді жатқ ызғ ан. Ал 1915ж басылымында сө з таптары туралы пікіріне біраз ө згерістер енгізген.сө здерді бұ рынғ ыдай екі ү лкен топқ а бө лмеген. Сө здерді 9 топқ а бө лген: зат есім, сан есім, сын есім, есімдік, етістік, ү стеу, демеу, жалғ аулық тар, одағ ай. Қ.Жұ банов тілдегі сө здерді басқ аша таптастырып. Ғ алым сө з атаулыны мү шелі, мү шесіз деп екі топқ а бө ліп, мү шелі сө здерді тү бір жә не шылау деп бө леді, мү шесіз сө здерге одағ айды жатқ ызады. Ал тү бір сө здерді зат есім, сын есім, сан есім, мезгіл мекен есім қ азіргі ү стеу, орынбасар қ азіргі есімдік, етістік. Демек бұ л алты сө з табына шылау мен одағ айды қ осқ анда ғ алым 8 сө з табын танығ ан. Мұ нда тө мендегі ерекшелікті санамағ анда кейін грамматикалардан орын алғ ан жаң алық шылаудын ә р тү ріне жеке сө з табы деп санамай, олардын басын қ осып бір сө з табы деп санап оны шылау деп атауы. Бұ л пікір ғ ылымда орын алып ә бден қ алыптасты. Бірақ Қ. Жұ банов қ олданғ ан мезгіл мекен, орынбасар есім деген ү стеу, есімдік терминдері мағ ынасындағ ы терминдер ғ ылымнан орын ала алмады.

Сонымен бұ л кезең дерден соң мына сө з таптары танылды: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, ү стеу, шылау, одағ ай.

Бұ л сө з таптарын А Байтұ рсынов белгілеген, тек Байтұ рсынов екі сө з табы деген жалғ аулық пен демеулікті Қ Жұ банов қ осып, шылау атағ ына ғ ылымда ә бден орнық ты. Бұ л сегіз сө з табы қ азақ тілі грамматикаларында 1952ж дейін ө згеріссіз қ олданылып келді. 1952ж А Ысқ ақ ов оғ ан еліктеуіш сө зді қ осты. 2002жылғ а дейін 9 сө з табы танылып келді. Олар: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, ү стеу, еліктеуіш, шылау, одағ ай. Қ азақ тілінде барлық сө здер семантикалық жә не морфологиялық жағ ынан ү ш топқ а бө лінеді: атауыш сө здер, кө мекші сө здер, одағ ай сө здер.

Атауыш сө здер - лексикалық мағ ынасы бар сө здер. Олар сө йлемдегі негізгі ойды білдіреді, сө йлем мү шесі болады, олардың кө бінің тү рлену жү йесі грамматикалық категориялары бар сө йлемде категорияларының кө рсеткіштерін қ абылдап, белгілі грамматикалық тұ лғ аларды қ олданады.атауыш сө здер ішінде грамматикалық категориялары жоқ тары да кездеседі, бірақ олардың бә рі лексикалық мағ ынасы бар сө здер.атауыш сө здердің белгілері мынадай:

1. Атауыш сө здердің бә рі лексикалық мағ ыналы сө здер; зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, ү стеу, еліктеуіш сө здер.

2. Атауыш сө здер лексикалық мағ ыналы сө здер болғ андық тан олар сө йлемдегі ойды білдіру ү шін сө йлемді қ ұ рауғ а қ атысады.

3. атауыш сө здер сө йлемді қ ұ раушы негізгі сө здер болғ андық тан олар сө йлем мү шесі болады. 4. Атауыш сө здерсіз ойды жеикізу мү кін емес 5. Бұ л топтағ ы сө здердің мағ ыналарының бә рі шындық ө мірді суреттеуге қ атысты. Оны ә р сө з табының мағ ынасынан кө руге болады. 6. Атауыш сө здер сө йлемнен тыс та қ олданылады мә селен тү рлі сө здіктерде қ олданылады, атауыш сө здерді жеке атағ анда да мағ ынасы тү сінікті болады.

Міне бұ л белгілер атауыш сө здерге жататын жеті сө з табының бә ріне қ атысты. Бұ л осы сө з таптарының ұ қ састық белгілері бә рінің бір топ болуына негіз болуына негіз болғ ан белгілер.қ алғ ан сө здердің тобында бұ л белгілер жоқ.

Кө мекші сө здер- грамматикалық дамуы нә тижесінде лексикалық мағ ынасынан айрылып, грамматикалық қ ызметке кө шкен. Олар сө йлем мү шесі қ ызметін атқ армайды. Дербес сө зден бө лек жазылғ ан мен, кө мекші сө здер лексикалық мағ ынасы болмағ андық тан, сө йлем мү шесі қ ызметін атқ армайды. Кө мекші сө здер толық мағ ыналы сө здерге тіркесіп, оларғ а тү рлі мағ ына қ осады. Грамматикалық қ ызметі жағ ынан кө мекші сө здер дербес сө здің қ ұ рамына кіріп, ондағ ы басқ а грамматикалық кө рсеткіштермен бірге, сө зге тү рлі грамматикалық тұ лғ аларғ а кө шіреді, кейде туынды сө з жасайды. Мысалы: карабанов кенет мырс етіп, столдың астына қ арады да, балалардың қ атты кү ліп отырғ анын кө рді. Осы сө йлемде ү ш сө з бар. Олар ү ш тү рлі кө мекші сө здер ү шеуі ү ш тү рлі қ ызмет атқ арады. Олардың біріншісі ет кө мекші етістігі. Ол мырс деген еліктеуіш сө зге тіркесіп оғ ан қ имыл мағ насын қ осып сө зжасамды қ ызметін атқ арғ ан. Бұ л сө йлемде мырс етіп бір сө з сө йлем мү шесі оның мағ насын мырсылдады деген туынды тү бір етістікпен салыстыруғ а болады бірақ ол сө здің жасалуы осы сө йлемге қ атысты деуге болмайды ол сө йлемге дайын тү рінде кірген дербес сө з.

Қ азақ тілінде кө мекші сө здердін мынадай тү рлері бар: кө мекші есім, кө мекші етістік, септеулік шылау, кү шейткіш кө мекшілер кү шейткіш буындар. Бұ л кө мекшілер сө з табына қ атысына қ арай екіге бө лінеді: біріншісі белгілі сө з табына қ астысты кө мекшілер, екіншісі сө з табына қ атысы жоқ кө мекшілер. Белгілі сө з тасбына қ атысты кө мекшілер мыналар: кө мекші есімдер, кө мекші етістіктер, септетулік шылаулар, кү шейткіш кө мекшілер мен кү шейткіш буын кө мекшілер. Сө з табына тікелей қ атысы жоқ кө мекшілерге: жалғ аулық, демеулік, шылаулар жатады. Беалгілі сө з табына қ атысты кө мекшілер деп белгілі сө з табының қ ұ рамына кіретін сол сө з табтарының граматикалық категорияларының бірінің кө рсеткіші саналатын кө мекшіл. Мысалы: ол ү йдің сыртында отыр деген сө йлемдегі ү йдің сыртына сө зі қ айда деген сұ рақ қ а жауап беріп сө йлемнің бір мү шесі қ ызметін яғ ни бір сө з қ ызметін атқ арады.

Ал кө мекші етістіктердің сө з табын сақ тағ аны ғ ылымда белгілі ол еш уақ ытта дау туғ ызғ ан емес. Ол етістіктің шақ мадальдық рай категорияларының қ имылдың ө ту сипаты категориясының мағ ыналарын білдіретін кө рсеткіштер қ ызметін атқ арып сө йлемде етістіктерді ол категориялардың аналитикалық тұ лғ аларына тү сіретіні ғ ылымда белгілі.

Кө мекші сө здердің келесі тү рі кү шейткіш кө мекшілер мен кү шейткіш буын кө мекшілер бұ рын оқ улық тарда кө мекшілер тобында аталмай келді. бірақ сын есімнің шырай категориясының тү рлерін жасайтын кө рсеткіштер ретінде олар ә бден танылғ ан. Сын есімнің асырмалы шырайы ө те тіпті ең тіптен орасан керемет сияқ ты кү шейткіш ү стеулері арқ ылы жасалады.

Кү шейткіш буын кө мекшілер де сын есімге ғ ана қ атысты. Олар сын есімнің кү шейтпелі шырайын жасайтын грамматикалық кө рсеткіштер қ ызметін атқ арады.тек сын есіммен қ олданылуына байланысты сын есімге қ атысты кө мекшілер саналады.

Жеке сө з табы қ ұ рамына байлаулы емес ә р тү рлі сө з табына тіркесе беретін кө мекшілер жалғ аулық, демеулік, шылаулар. Олардың қ айсысы болмасын сө йлемде дербес сө зге тіркесіп қ ана ө з қ ызметін атқ арады жеке қ олданылмайды.сондық тан олар кө мекшілер қ атарына жатады.

Одағ айлар сө здердің ешбір тобына ұ қ самайтын ерекше сө здер.одағ ай сө здер сө йлем мү шесі қ ызметін атқ армайды. Сө йлемде айтылатын ойды білдіруге қ атыспайды грамматикалық категориялар кө рсеткіштерін қ абылдамайды, грамматикалық мағ ына білдіруге де қ атыспайды, сө йлем мү шесі бола алмайды. Одағ айлар адамның кө ң іл кү йін ә р тү рлі сезіміне байланысты дыбыстық ишараттарды білдіреді де сө йлемнен тыс тұ рады. Мысалы: қ ап жең іліп қ алды –ау.

Ғ ылымда сө здерді сө з таптарына таптастыруда тірек негізгі болатын ү ш ұ станым қ алыптасқ ан. Олар: сө з табының ортақ семантикалық мағ ынасы, сө здердің морфологиялық, грамматикалық белгілері, сө здердің синтаксистік қ ызметі.

Семантикалық ұ станым барлық сө з табына қ атысты. Мысалы: зат есім сө з табының ортақ жалпы мағ ынасы бү кіл осы бір сө з табына жататын сө здердің бә рінен абстрпкцияланып алғ ан жалпы грамматикалык мағ ына, сын есім сө здердің семантикалық ұ станымы сындық белгіні білдіру, сондық тан сындық белгіні білдіретін сө здер ғ ана жатады. Сан есім сө здердің семантмкалық ұ станымы сандық ұ ғ ым, етістік сө з табының семантикалық ұ станымы қ имыл ұ ғ ымы, ү стеудің семантикалық ұ станымы қ имылдың белгісін білдіру, есімдіктің семантикалық ұ станымы олардың басқ а сө здердің орнына қ олданылу қ абілеті. сө з таптарына таптастыруда семантикалық ұ станымы негізгі қ ызмет атқ арады.

Сө здердің морфологиялық грамматикалық белгілері де негізгі ұ станымдардың бірі. Морфология тілдегі сө здердің тү лену жү йесін зерртейтін ғ ылым.ал сө здер сө йлемде тілде қ алыптасып қ алғ ан заң дылық тар бойынша тү рленеді. Мысалы: тарап кеткен балаларынды баурың а, ақ қ олың мен тарта аларсың сен тілім. Осы ө лең жолдарында тү рленіп қ олданылғ ан сө здер тарап кеткен, тарта аларсың, жә не балаларың ды, баурың а, қ олың мен, тілім деген екі топтан тұ рады. Бірінші топтағ ы тү рленіп тұ рғ ан қ осымшалар: -п, -кен-, а, -ар, -сың. Екінші топтағ ы тү рленіп тұ рғ ан қ осымшалар: - ың, -ды, -ың, -а, -ың -, мен, -ім

сө здерді таптастыруда сө здердің тобының тү рленуіне кө ң іл бө лінеді. сө здерді таптастыруда ә р топтағ ы сө здердің ө зіне тә н грамматикалық ерекшелігі грамматикалық қ ұ былысы, грамматикалық сипаты есепке алынады. Сө здерді таптастыруда сө з таптарының грамматикалық сипаты негізгі қ ызмет атқ аратын ұ станымдардың бірі.

Сө здерді таптастыруда сө з таптарының негізгі синтаксистік қ ызметі ескеріледі. Мә селен: зат есім сө здердің бастауыш, толық тауыш, қ ызметін атқ аруы, сын есім, сан есім, сө здердің анық тауыш, ү стеудің пысық тауыш, етістіктің баяндауыш қ ызметін атқ аруы сө здерді таптастырғ анда есепке алынады. Алайда тілде ә р тү рлі синтаксистік қ ызмет атқ аратын да сө з табы бар, ол есімдік. Есімдік табиғ атында ә р тү рлі сө з табының ә р тү рлі сө здердің орнына қ олданылатын сө з табы. Есімдік қ ай сө з табың сө зінің орнына қ олданса сол сө здің синтаксистік қ ызметін атқ арады. Мысалы: асан ауылы бұ л ауыл, жақ сы адам осы адам қ андай адам.т.б

Сө здердің морфологиялық, грамматикалық белгілері де негізгі ұ станымдардың бірі яғ ни екінші ұ станым болып саналады.сө зде

Осы кө рсетілген принцптер негізінде қ азіргі кезде 2002 ж шық қ ан Қ азақ грамматикасы кітабында бұ рыннан танылып келе жатқ ан 9 сө з табына модель сө здер қ осылып 10 сө з табы берілген. зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, ү стеу, еліктеу сө здер, шылау, одағ ай, модаль сө здер. Атауыш сө здерден басқ а кө мекші сө здердің бір тү рі шылау, одағ ай, модаль сө здер жеке жеке сө з табы болып қ аралады., ө йткені олардың жеке лексикалық мағ ыналары болмаса да ө зі қ атысты сө зге я сө йлемге қ осымша грамматикалық мә н ү стейді немесе мә нер ү стейді.