IX-XV ғасырлардағы Орта Азия мен Таяу Шығыс елдеріндегі математика.

Ежелгі гректердін де, сол сияқ ты ертедегі шығ ыс елдерінің мә дениеті мен ғ ылымының мұ рагерлері біздің заманымыздың VII—VIII ғ асырларында араб халифатында біріктірілген Шығ ыс елдері болды. Олар жаппай кейінгі кезге дейін араб оқ ымыстылары санатына косылып келді. Грек, Сирия, ү нді тілдеріндегі қ олжазбаларды мол алдырып, оларды мұ қ ият аудару жұ мысын қ ызу жү ргізеді. Кѳ п ұ замай ү нді астрономдарының жә не Гиппократ, Платон, Аристотель, Евклид, Архимед, Менелай, Аполлоний, Герон, Диофант сияқ ты грек ғ ылымының кернекті ѳ кілдерінің ең бектері араб тіліне аударылып, шұ ғ ыл зерттеле бастайды. Осылай ғ ылым тарихында ү лкен мә ні болғ ан Бағ дат мектебі қ ұ рылады. Бағ датқ а жан-жақ тан асқ ан білімпаз оқ ымыстылар шақ ыртылып, топтастырылады. ^ Біз Бағ дат обсерваториясы мен «Даналық ү йінің» ғ ылыми лсұ мыстарының басты ұ йтқ ысы Орта Азия мен Қ азақ станнан шық қ ан ғ алымдар болғ анын ү лкен мақ танышпен айтамыз. Олардын ішінде Мухаммед ә л-Хорезми (Хорезмнен шық қ ан), Ахмед ә л-Ферғ ани (Ферғ анадан шық қ ан), Ғ аббас ә л-Жауһ ари (Отырар маң ындағ ы Гауһ ар мекенінен шық қ ан), Ахмед ә л-Мервази (Мервтен шық қ ан) жә не басқ алар. Бұ лардан жү з жылдай шамасы еткенде мұ нда Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Отырардан ғ ылым-білім қ уып ұ лы ойшыл, энциклопедист ғ ұ лама Ә бунасыр ә л-Фараби келіп, Бағ дат мектебінде ұ зақ уақ ыт жемісті жұ мыс жү ргізеді, ұ стаздық етеді. Бағ дат математиктері мен астрономдары IX ғ асырдың бас кезінде-ақ (827 ж.) жер меридианын қ айта ѳ лшеу сияқ ты қ иын да ғ ылыми практикалық жұ мысты жү ргізу дә режесіне кетеріледі. Араб ғ ылымының алғ ашқ ы қ арлығ ашы, Бағ дат математикалық, астрономиялық мектебінің негізін салушы Мухаммед ә л-Хорезми, (толық аты-жѳ ні Мухаммед ибн Муса ә л-Хорезми) Орта Азиядағ ы Хорезм қ аласында, туып-ѳ скен (қ азіргі Ѳ збек ССР, Хорезм облысы). Мұ ндағ ы «Ибн» сѳ зі арабша баласы дегенді білдіреді, ә л- Хорезми VIII ғ асырдың 80-жылдары туғ ан деп шамала- нады. IX ғ асырдың бас кезінде оны обсерваторияғ а басшылық етуге халиф-ә л-Мамун Бағ датқ а шақ ыртып алады, «Даналық ү йінде» ғ ылыми педагогикалық қ ызмет атқ арады. Жер меридианының градус ұ зындығ ын ѳ лшеу жұ мысына қ атысады. Мұ хаммед ә л-Хорезми женіндегі ең соң ғ ы дереқ 847 жылы Халиф ә л-Васидтің ѳ ліміне байланысты келтіріледі. Мұ хаммед эл-Хорезмнін, дү ниежү зілік ғ ылым тарихында, ә сіресе математикада кѳ рнекті орын алатынын ғ ылым тарихшылары бір ауыздан мойындайды. Араб ғ ылымының, мә дениетінің ү лкен білгірі ағ ылшын оқ ымыстысы Сартон езінің «Ғ ылым тарихында кіріспе» деп аталатын ү лкен ең бегінде Хорезмиді «Ѳ з заманының асқ ан ұ лы математигі, барлық жағ дайды еске ала қ арастырғ анда, барша заманның ең ұ лы математиктерінің бірі» деп бағ алайды. Ә л-Хорезми математика жә не астрономия салалары бойынша бірсыпыра қ ұ нды ең бектер қ алдырғ ан. Олардың ішінде ең бастысы «Қ итаб ә л-Мұ хтасар фи Хисаб — ә л-джебр вә л-мукабала» («Ә л-жебр жә не ә л-мукабала тә сілімен есептеудің қ ысқ аша кітабы»). Бұ л — математика тарихында алгебра мә селесіне арналғ ан ең тұ ң ғ ыш шығ арма, бұ ғ ан дейін алгебралық мағ лұ маттар арифметикалық ең бектерде баяндалатын. Сондық тан да ә л-Хорезмиді кейде «алгебра атасы» деп те атайды. Кітап атауындағ ы «ә л-жебр» сезі кейін Европада бұ р- маланып «алгебра» терминіне айналып кеткен. Ғ алымның ез ныспысы алгоризм (латын атауынша) деген сез «алгоритм» деген сезге — қ азіргі ғ ылымда кең танымал терминге айналғ ан. Мұ хаммед ә л-Хорезмидің математика тарихында ү лкен мә ні болғ ан арифметикалық трактаты «Ү нді есебі» («Хисаб хинди») деп аталады. Бұ л кітаптың араб тіліндегі тү пнұ сқ асы сақ талмай, бізге XIV ғ асырдағ ы латынша аудармасы ғ ана жеткен. Бұ л ең бек Таяу Шығ ыс пен Европада кең таралғ ан санаудың ың ғ айсыз гректік алфавит жү йесі мен рим нѳ мірлеуінің орнына санаудың ү нділер жасағ ан ондық позиң иялық нсү йесінің келуіне ең басты себепші болды. Ә л-Хорезмидің алгебралық жә не арифметикалық шығ армаларының мазмұ ны жә не оның математика тарихындағ ы орны женінде сез алда. Бұ л жерде айта- тын бір нә рсе: бұ л трактаттар ғ ылыми терең мазмұ нды болумен қ атар, баяндау стилі женінде ете жең іл кѳ пші- лікке тү сінікті тілмен жазылғ ан. Шығ ыстың бір математигі ә л-Хорезми туралы «Ол математика сияқ ты ғ ылымның сиқ ырлы пердесін жұ лып тастады» деп жазады. Бұ л оның педагогикалык методикалык, яғ ни ұ стаздық қ асиетін, шеберлігін дә ріптейді. Ә л-Хорезми ғ ылымның кѳ п саласында қ алам тартқ ан дарынды оқ ымысты. Бағ дат обсерваториясында ұ зақ уақ ыт жү ргізген бақ ылаулары мен есептеулері негізінде ол ү нділердің ескі астрономиялық кестелерін талдай отырып, «Астрономиялық кесте» қ ұ растырады. Мұ нда синустардын, сондай-ақ тангенстердің кестелері де бар. Бұ л ең бек те кейін латын тіліне аударылып, Европада бірнеше ғ асыр кә деге жарайды. 1878 жылы Қ аирде ә л-Хорезмидің «Кітаб сурет ә л-арз»—«Жер кескіні туралы кітабы» табылды. Бұ л ең бек негізінен — Птолемейдің «География» атты ең бегінің ѳ ң делген тү рі. Ә л-Хорез- миден ә л-Фараби арасында жә не одан кейін де Бағ дат мектебінен кѳ птеген оқ ымыстылар шық қ ан. Бұ лардың арасында атақ ты математиктер Сабит иби Корра, ағ айынды Бану Мусалар кернекті алгебрашы Ә бу Кә мил «арабтардың бірінші философы» ә л-Кинди, бесаспап математик Ә бу-л-Вафа тағ ы басқ алар бар. Бағ датты 1258 жылы қ анқ ұ йлы Шың ғ ысханның немересі — Қ улағ у хан басып алғ аннан кейін ондағ ы ғ ылыми мектеп пен обсерватория ѳ з жұ мысын тоқ татады. Бағ даттан кейінгі Таяу Шығ ыс пен Орта Азия елдеріндегі эр кезде ғ ылыми орталық тар болғ ан: Каир, Марағ а, Бухара, Самарқ ан т. б. қ алаларында. Мысалы, X ғ асырдың аяғ ында Каирда ашылғ ан ғ алымдар ү йі (Дар ал-хикма) 200 жылдай ѳ мір сү рген. Арабтар басып алғ ан Испания жеріндегі Кордова мемлекетінде де X ғ асырдан бастап мә дени-ғ ылыми ошақ тар ұ йымдастырып, оларда математика саласында тиісті зерттеулер жү ргізілген.