Еңбек даулары, оны құқықтық реттеу.

Ең бек даулдары- ең бек жағ дайларын белгілеу, ең бек шартын жасау, ең бек заң дары нормаларын қ олдану мә селелері бойынша ең бек қ ұ қ ығ ы субъектілерінің арасындағ ы келіспеушіліктер туғ ызатын даулар. Жеке ең бек дауларын келiсiм комиссиялары жә не (немесе) соттар қ арайды. Жеке ең бек дауларын ең бек дауы тараптарының ө тiнiшi бойынша келiсiм комиссиясы қ арайды. Ең бек шартының тараптары жеке ең бек дауын шешу ү шiн ө з қ алауы бойынша тiкелей сотқ а жү гiне алады. (ЕК 170-бап).Келiсу комиссиясы тепе-тең дiк негiзiнде жұ мыс берушiнiң жә не қ ызметкерлердiң ө кiлдерiнiң бiрдей санынан қ ұ рылады. Келiсу комиссиясының сандық қ ұ рамы, оның жұ мыс iстеу тә ртiбi жә не келiсiм комиссиясы ө кiлеттiгiнiң мерзiмi жұ мыс берушi мен қ ызметкерлердiң арасындағ ы келiсiм бойынша қ ызметкерлердiң жалпы жиналысында (конференциясында) белгiленедi (ЕК171-бап). Комиссия арыз берушінің ө тнішін ү ш кү н мерзім ішінде қ арап шешім қ абылдайды. Шешім қ абылданғ аннан бастап ү ш кү н ішінде орындалуы керек. Ең бек дауларын сотта қ арау Қ Р заң дарынмен белгіленеді. Ұ жымдық келiссө здер жү ргiзу жә не ұ жымдық шарттың жобасын ә зiрлеу ү шiн тараптар тепе-тең негiзде комиссия қ ұ рады. Комиссия мү шелерiнiң саны, оның жеке қ ұ рамы, жобаны ә зiрлеу жә не ұ жымдық шарт жасасу мерзiмдерi тараптар келiсiмiмен айқ ындаладыЖұ мыс берушi тараптардың келiсiмi бойынша ұ жымдық шартты ә зiрлеу мен жасасу ү шiн қ ажеттi жағ дай жасауды қ амтамасыз етедi.(ЕК 282- бап). Ұ жымдық шарт тараптар айқ ындайтын мерзiмге жасалады. 284-бабында. Ұ жымдық шарттың мазмұ ны мен қ ұ рылымы айқ ындалғ ан тараптар айқ ындалғ ан.Ұ жымдық шартқ а:
1)ең бекке ақ ы тө леудi нормалау, оның нысандары, жү йелерi, қ ызметкерлерге, оның iшiнде ауыр жұ мыстарда, зиянды (ерекше зиянды) жә не (немесе) қ ауiптi ең бек жағ дайлары бар жұ мыстарда iстейтiн қ ызметкерлерге тарифтiк ставкалар мен жалақ ылар, ү стемақ ылар мен қ осымша ақ ылар мө лшерi туралы;
2) ең бекке ақ ы тө леудi индекстеу туралы, жә рдемақ ылар мен ө темақ ы тө лемдерiн тө леу туралы, оның iшiнде жазатайым оқ иғ алар кезiндегi қ осымша ө темақ ылар туралы;
3) тиiстi мамандық тың, ұ йымдағ ы лауазымның ең жоғ ары жә не ең тө менгi жалақ ысы мө лшерлерiнiң арасындағ ы жол берiлетiн арақ атынас туралы; 4) разрядаралық коэффициенттердi белгiлеу туралы; 5) жұ мыс уақ ыты мен тынығ у уақ ытының ұ зақ тығ ы, ең бек демалыстары туралы; 6) салауатты жә не қ ауiпсiз ең бек пен тұ рмыс жағ дайларын жасау туралы, ең бек қ ауiпсiздiгi жә не ең бектi қ орғ ау денсаулық сақ тауды жақ сарту туралы, қ ызметкерлердi жә не олардың отбасы мү шелерiн медициналық сақ тандыру кепiлдiктерi туралы, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау туралы;
7) тиiстi саланың разрядаралық коэффициенттерiн белгiлеу туралы ережелер енгiзiлуге тиiс.
Ұ жымдық шартқ а: 1) ең бектi ұ йымдастыруды жақ сарту жә не ө ндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру туралы;
2)ең бек тә ртiптемесi мен ең бек тә ртiбiн реттеу туралы;
3) босатылатын қ ызметкерлердiң жұ мыспен қ амтылуын, оларды даярлауды, бiлiктiлiгiн арттыруды, қ айта даярлауды жә не жұ мысқ а орналастыруды қ амтамасыз ету туралы;
4) жұ мысты оқ умен қ оса атқ аратын қ ызметкерлерге берiлетiн кепiлдiктер мен жең iлдiктер туралы;
5) қ ызметкерлердiң тұ рғ ын ү й жә не тұ рмыстық жағ дайларын жақ сарту туралы;
6) қ ызметкерлердi сауық тыру, санаторий-курорттық емдеу жә не олардың тынығ уы туралы;
7) кә сiподақ мү шелерi болып табылатын қ ызметкерлермен ең бек шартын бұ зғ ан кезде ұ йымның кә сiподақ органының дә лелдi пiкiрiн ескерудiң тә ртiбi туралы; 8) кә сiподақ органына сайланғ ан қ ызметкерлерге берiлетiн кепiлдiктер туралы;
9) қ ызметкерлердiң ө кiлдерi қ ызметiн жү зеге асыруғ а арналғ ан талаптар туралы;
10) кә сiподақ қ ызметi ү шiн жағ дай жасау туралы;
11) қ ызметкерлердi сақ тандыру туралы;
12) ұ жымдық шарттың орындалуын бақ ылау жә не оғ ан ө згерiстер мен толық тырулар енгiзу тә ртiбi туралы; 13) ең бек шарттарын ереуiлдi желеу етiп жұ мыс берушiнiң бастамасы бойынша бұ зуды болдырмау туралы;
14) қ ызметкерлер мен жұ мыс берушiлердiң ө здерi келтiрген залал ү шiн жауаптылығ ы туралы;
15) тараптардың ұ жымдық шартты орындауғ а жауаптылығ ы туралы;
16) ерiктi кә сiптiк зейнетақ ы жарналары туралы;
17) тараптар айқ ындағ ан басқ а да мә селелер бойынша қ ызметкерлер мен жұ мыс берушiнiң ө зара мiндеттемелерi енгiзiлуi мү мкiн.
Ұ жымдық ең бек даулары бiтiмгерлiк рә сiмдер тә ртiбiмен жә не (немесе) сот тә ртiбiмен шешiледi. Жұ мыс берушi қ ызметкерлердiң қ ойғ ан талаптарын алғ ан кү ннен бастап кү нтiзбелiк жетi кү ннен кешiктiрмей қ арауғ а жә не оларды шешу ү шiн шаралар қ олдануғ а, ал шешуге мү мкiндiк болмағ ан кезде туындағ ан келiспеушiлiктердi одан ә рi қ арау ү шiн ө з ө кiлдерiн кө рсете отырып, ө здерiнiң шешiмдерi мен ұ сыныстарын аталғ ан мерзiм iшiнде қ ызметкерлерге жазбаша тү рде жеткiзуге мiндеттi.(ЕК 290-бап) 1)Ұ жымдық ең бек дауларын бітімгерлік комиссияда қ арау. Бiтiмгерлiк комиссиясын тараптар жұ мыс берушi, жұ мыс берушiлердiң бiрлестiгi (олардың ө кiлдерi) ө з шешiмiн қ ызметкерлерге (олардың ө кiлдерiне) хабарлағ ан не хабарламағ ан кү ннен бастап кү нтiзбелiк ү ш кү н iшiнде қ ұ рады. Бiтiмгерлiк комиссиясы ұ жымдық ең бек дауы тараптары ө кiлдерiнен тепе-тең негiзде қ ұ рылады. Бiтiмгерлiк комиссиясын қ ұ ру туралы шешiм жұ мыс берушiнiң актiсiмен жә не қ ызметкерлер ө кiлдерiнiң шешiмiмен ресiмделедi.Бiтiмгерлiк комиссиясы қ ұ рылғ ан кү нiнен бастап кү нтiзбелiк жетi кү ннен кешiктiрмей қ ызметкерлердiң (олардың ө кiлдерiнiң) талаптарын қ арайды.Комиссияның шешiмi тараптар келiсiмiнiң негiзiнде қ абылданады, тараптардың ө кiлдерi қ ол қ оятын хаттамамен ресiмделедi жә не оның тараптар ү шiн мiндеттi кү шi болады.(292 бап)
Бiтiмгерлiк комиссиясында келiсiмге қ ол жеткiзiлмегенде, оның жұ мысы тоқ татылады, ал дауды шешу ү шiн ең бек арбитражы қ ұ рылады.

2) Ең бек дауын ең бек арбитражында қ арау. Ұ жымдық Ең бек арбитражын ұ жымдық ең бек дауының тараптары бiтiмгерлiк комиссиясының жұ мысы тоқ татылғ ан кү ннен бастап кү нтiзбелiк бес кү н iшiнде ә леуметтiк-ең бек қ атынастарын реттеу жө нiндегi республикалық, салалық немесе ө ң iрлiк комиссия мү шелерiнiң қ атысуымен қ ұ рады. Ең бек арбитражы мү шелерiнiң саны, оның дербес қ ұ рамы, ең бек дауын қ араудың тә ртiбi тараптардың келiсiмiмен белгiленедi. Ең бек арбитражы кемiнде бес адамнан қ ұ рылуғ а тиiс. Ең бек арбитражының қ ұ рамына қ оғ амдық бiрлестiктердiң ө кiлдерi, мемлекеттiк ең бек инспекторы, мамандар, сарапшылар мен басқ а да адамдар енгiзiледi. Ең бек арбитражының тө рағ асын тараптар арбитраж мү шелерi қ атарынан сайлайды. Ең бек арбитражы ұ жымдық ең бек дауын ұ жымдық ең бек дауы тараптары ө кiлдерiнiң мiндеттi тү рде қ атысуымен, ал қ ажет болғ анда басқ а да мү дделi адамдар ө кiлдерiнiң де қ атысуымен қ арайды. Дауды қ арау рә сiмiн ең бек арбитражы белгiлейдi жә не ұ жымдық ең бек дауы тараптарының назарына жеткiзедi.Ең бек арбитражының шешiмi қ ұ рылғ ан кү нiнен бастап кү нтiзбелiк жетi кү ннен кешiктiрiлмей арбитраж мү шелерiнiң қ арапайым кө пшiлiк дауысымен қ абылданады. Ең бек арбитражы мү шелерiнiң дауыстары тең бө лiнген кезде тө рағ аның дауысы шешушi болып табылады. Шешiм дә лелдi ә рi жазбаша тү рде болуғ а жә не оғ ан арбитраж мү шелерiнiң барлығ ы қ ол қ оюғ а тиiс.Бiтiмгерлiк комиссиясында ұ жымдық ең бек дауы тараптарының келiсiмiне қ ол жеткiзiлмеген кезде, заң бойынша ереуiлдер ө ткiзу тыйым салынғ ан немесе шектелген ұ йымдарда, ең бек арбитражы мiндеттi тү рде қ ұ рылуғ а тиiс.Ұ жымдық ең бек дауының тараптары ең бек арбитражының шешiмiн орындауғ а мiндеттi болады.(ЕК 293 бап).

3)Ұ жымдық ең бек дауын делдалдың қ атысуымен қ арау.Тараптар ө здерiне қ атысты тә уелсiз ұ йымдар мен тұ лғ аларды делдал ретiнде белгiлейдi. Ә леуметтiк-ең бек қ атынастарын реттеу жө нiндегi республикалық, салалық, ө ң iрлiк комиссиялар ұ жымдық ең бек дауы тараптарының келiсiмiмен ұ жымдық ең бек дауларын реттеу жө нiндегi жұ мысқ а орталық жә не жергiлiктi атқ арушы органдардың, қ ауымдастық тардың жә не басқ а да қ оғ амдық бiрлестiктердiң басшылары мен қ ызметкерлерiн, жұ мыс берушiлердi, сондай-ақ тә уелсiз сарапшыларды тарта алады. Делдалды таң дау жағ дайларының бә рiнде олардан делдалдық етуге жазбаша келiсiм алынуғ а тиiс. Ұ жымдық ең бек дауының тараптары арасында дауды делдалдың қ атысуымен немесе онсыз шешу туралы келiсiмге қ ол жеткiзiлген барлық жағ дайларда аяқ талмай қ алғ ан бiтiмгерлiк рә сiмдерi тоқ татылады, ал тараптар арасындағ ы келiсiмнiң талаптары дауды шешудiң талаптары деп есептеледi.Ұ жымдық ең бек дауының тараптары қ ол жеткiзген келiсiмдер жазбаша тү рде рә сiмделедi. Тараптар арасында даудың шешiлуi туралы келiсiмге қ ол жеткiзу, егер ереуiл жарияланғ ан болса, оның тоқ татылуына ә кеп соғ ады.(ЕК 295 бап) Егер бiтiмгерлiк рә сiмдер арқ ылы ұ жымдық ең бек дауын шешуге қ ол жеткiзiлмесе, сондай-ақ жұ мыс берушi бiтiмгерлiк рә сiмдерден жалтарғ ан не ұ жымдық ең бек дауын шешу барысында қ ол жеткiзiлген келiсiмдi орындамағ ан жағ дайларда қ ызметкерлер ереуiл ө ткiзу туралы шешiм қ абылдай алады. (298 бап). Ереуiл ө ткiзу жө нiндегi шешiм қ ызметкерлердiң (олардың ө кiлдерiнiң) жиналысында (конференциясында) ұ йым қ ызметкерлерi жалпы санының кемiнде жартысы болғ анда қ абылданады жә не жиналысқ а (конференцияғ а) қ атысушылардың кемiнде ү штен екiсi сол ү шiн дауыс берген жағ дайда қ абылданды деп есептеледi. Ереуiлдi қ ызметкерлер (олардың ө кiлдерi) уә кiлеттiк берген орган (ереуiл комитетi) басқ арады.Ереуiлге қ атысу ерiктi болып табылады. Ешкiмдi ереуiлге қ атысуғ а немесе ереуiлге қ атысудан бас тартуғ а мә жбү рлеуге болмайды. Қ ызметкерлердi ереуiлге қ атысуғ а немесе ереуiлге қ атысудан бас тартуғ а мә жбү рлейтiн тұ лғ алар Қ азақ стан Республикасының заң дарында белгiленген тә ртiппен жауаптылық та болады. қ ызметкерлердiң ереуiл кезiндегi жалақ ысы сақ талмайды. Ереуiл ө ткiзу кезең iнде ұ жымдық ең бек дауының тараптары осы дауды бiтiмгерлiк рә сiмдер жү ргiзу жолымен шешудi жалғ астыруғ а мiндеттi.(ЕК 301 бап).