Мемлекеттік ақша жүйесі.

Ақ ша жү йесінен қ ұ қ ық тық негіздері еліміздін ақ ша жү йесінің, соның ішінде ұ лтық валюта жү йесін белгілейтін, сондай – ақ оның қ оғ ам мемлекет мү делеріне сай тиісінше қ ызмет атқ ару қ амтамасыз ететін қ аржылық қ ұ қ ық тың институты болып табылады. Ақ ша жү йесі деп, тарихи қ алыптасқ ан жә не ұ лтық заң дармен бекітілген еліміздегі ақ ша айналымын ұ ймдастыру нысанын айтамыз. Ақ ша бірлігі еліміздегі барлық тауарлардын бағ асын ө лшеу қ ызметін атқ аратын жә не ұ лтық валютаның аталымын кө рсететін мемлекет таррапынан белгіленген ақ ша. Қ азақ стан республикасының ұ лттық валюта – Қ азақ стан тенгесі болып табылады. Ақ шалар қ ағ аз ақ шалар жә не металл ақ шалар болып бө лінеді. Мемлекетіміздегі алтынмен қ амтамасыз етілмеген банкноттарды жә не ұ сақ таушы монеталарды мемлекет атынан шығ аратын орталық - Қ азақ станның ұ лттық банкі. Ақ ша айналымын тұ рақ тандыру реформаларын жү ргізу арқ ылы жү зеге асырады. Ақ ша реформаларын жү ргізу ә дістеріне: нуллификасия, деноминация, девалютсия, ревальвасия жатады. Нуллификация - қ ұ ны жойылғ ан ақ шаларды алып тастап, оның орнына жаң а валюта енгізу. Деноминация - ақ ша айналымдағ ы ақ шаларды белгілі бір арақ атынасынан қ олдана отырып жаң а шығ арылғ ан ақ шаларғ а айырбастау арқ ылы ақ шаның қ ұ нын ө згерту жә не массасын ө згерту.

Девальвация ұ лттық валюта курсын, басқ а елдердін ресми тү рде тө мендету. Ревальвация – девалшьция қ арама қ арсы ә діс, яғ ни айналымдағ ы ұ лтық валюта курсын, басқ а елдерінің валютасымен салыстырғ анда ресми тү рде жоғ арлату. Ақ ша жү йесінің қ ұ рамдас бө лігіне ұ лттық валюта жү йесі жатады. Ұ лттық валюта жү йесі дегеніміз - халық аралық валюталық қ ұ қ ық нормаларын еске ала отырып ұ лттық валюталық заң дармен бекітілген валюталық қ атнастарды ұ йымдастыру жә не реттеу формасы. Ұ лттық валюта жү йесі халық аралық валюта жү йесімен тығ ыз қ арым-қ атнаста болады., себебі еліміздің экономикасы сыртқ ы экономикалық байланыстарғ а тә уелді. Халық раралық валюталық жү йелердің тарихи дамуы мынандай тү рлерге бө лінеді:

1. Париж валюталық жү йесі (1867)

2. Геную валюталық жү йесі (1922ж)

3. Бредтон–Вуд валюталық жү йесі (1944ж.)

4. Ямаика валюталық жү йесі (1976-1978ж.)

5. Евпропа валюталық жү йесі (17-977 ж)

Валюта айналымына жә не шетелдік валюталарғ а қ атысты мемлекет тарапынан белгіленіп қ ойылғ ан шектеулер валюта айналымының режимі деп аталады. Валюталар толығ ымен айналыста болатын, жартылай айналатын жә не айналысқ а тү спейтін валюталар болып бө лінеді. Қ азақ стан тенгесі жартылай айналыста болатын валюталар қ атарына жатады. Қ аржылық банктік қ ызмет деп қ оғ амдық, мемлекеттік, материалдық, мү дделер мен мұ қ таждық тарды қ амтамсыз ету ү шін. Қ азақ станның ұ лттық банкі мен басқ а да мемлекеттік несиелік ұ йымдардың мемлекеттің банк жү йесін жетілдіруге, мемлекеттік банктердің ақ шалай ресурстарын қ алыптастыруғ а жә не оларды мемлекеттің орталық тандырылғ ан саудалық қ орлары ретінде пайдалануғ а бағ ытталғ ан, сондай- ақ банктік заң дармен кө зделеген банктік операциялар мен мә ліметтерді жү зеге асыру жө ніндегі қ ызметтерін айтамыз.

Қ аржылық сақ тандыру қ ызметі мемлекеттің сақ тандыру жү йесіндегі алдын- алу жә не қ алпына келтіру шараларын жү зеге асыру, сақ тандыру жағ дайларының туындауына орай заң ды жә не жеке тұ лғ аларғ а келтірілген залал- зардаптардың орнын толтыру мақ сатында арнайы ақ шалай қ орларды қ алыптастыру жө ніндегі мемлекеттік сақ тандыру ұ йымдардың іс – қ имылын айтамыз.

Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар деп мемлекеттің қ аржылық қ ызметінің барысында, қ аржылық қ ұ қ ық тық нормалардың негізінде туындайтын қ оғ амдық қ атынастарды, яғ ни қ аржылық қ ұ қ ық тық нормаларымен реттелген мемлекеттік қ аржылық қ атынастарды айтамыз.

Қ аржылық қ ұ қ ық тық нормалары мемлекеттің қ аржылық қ ызметінің барысында туындайтын қ оғ амдық қ атынастарғ а қ атысушылардың жү ріп- тұ руы қ ағ идаларын белгілейтін, сондай- ақ ө здерінің мә н- жайына байланысты материалдық жә не ұ йымдастырушы болып бө лінетін қ ұ қ ық тық нормаларғ а жатады. Материалдық қ аржылық қ ұ қ ық тық нормалар ақ шалай қ озғ алысты білдіретін қ аржылық қ атынастарды реттейді.

Ал ұ йымдастырушылық қ ұ қ ық тық нормалар қ аржылық қ ызметінің жү рісін, нысандарын белгілейді жә не қ аржылық қ ұ рылымдарын айқ ындайды.

Қ аржылық қ ызмет тү рлеріне қ арай қ аржылық қ ұ қ ық тық нормаларды мынадай тү рлерге бө леміз:

1 Бюджеттік қ ұ қ ық тық нормалар.

2 Валюталық қ ұ қ ық тық нормалар.

3 Қ аржылық қ ұ қ ық тық нормалар.

4 Қ аржылық шаруашылық нормалар.

5 Салық тық қ ұ қ ық тық нормалар.

Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар: бюджеттік, қ аржылық банктік, қ аржылық сақ тандыру, қ аржылық шаруашылық қ ұ қ ық тық қ атынастары, материалды қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар, ұ йымдастырушы қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар, біржақ ты- ө ктем қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар, шартты қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар, қ орғ аушы қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастар.

Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастардың субъектілеріне мемлекеттің біртұ тас ө зі, ә кімшілік- аумақ тық қ ұ рылымдар, мемлекеттің уә кілетті органдары, жергілікті мемлекеттік басқ ару органдары, заң ды тұ лғ а, жеке тұ лғ алар жатады. Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастардың пайда болуының ө згеруінің жә не тоқ татылуының негізінде жататын, қ аржылық заң дарда кө зделген қ ұ зіретті мемлекеттік органдардың лауазымды адамдардың заң д жә не жеке тұ лғ алардың саналы қ ұ қ ық қ а сай іс- ә рекеттерінің нә тижесінде, сондай –ақ адамның қ оғ амның еркінен тыс қ ұ былыс оқ иғ алар ретінде кө рініс табатын заң ды фактілер (айғ ақ тар) болып табылады

Қ аржы қ ұ қ ығ ындағ ы заң ды фактілер (айғ ақ тар) мынадай қ ызметтерді атқ арады:

1.Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атыстардың туындауын, ө згертілуін жә не тоқ татылуын қ амтамасыз етеді.

2. Қ аржылық қ ұ қ ық тық реттеу ә дістерінің элименті атқ арады.

3. Ө те маң ызды ақ параттық қ ызмет атқ арады.

4. Мемлекеттің қ аржылық қ ызметінің аясындағ ы заң дылық ты кепілдендіреді.

5. Кейде ынталандыру қ ызметін атқ арады. Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынасдың пайда болуының негізінде мынадай қ ұ қ ық тық қ атынастар жү зеге асады.

1 Тиісті қ аржылық органның жекеленген қ аржылық актіні шығ аруы.

2 Қ аржылық шарт жасау.

3 Белгілі бір тұ лғ аның салық салуғ а жататын объектіні сатып алу, не болмаса қ аржылық заң дардың ауқ ымына жататын ө зге де іс- қ имылдарды жү зеге асыруының нә тижесінде салық не басқ а міндетті тө лемді тө леуші мә ртебесіне ие болуы сияқ ты заң ды фақ тілер жатады. Қ аржылық бақ ылау қ ұ рылымы жағ ынан кү рделі жү йе болып табылады Ол тө мендегідей элементтерден тұ рады: бақ ылаудың субъектісі, объектісі, тү рі, мақ саты жә не ә дістері. Қ аржылық бақ ылаудың субъектілері мемлекет атынан қ ызмет атқ аратын, соғ ан қ ұ зырлы мемлекеттік органдар. Объектісі – мемлекеттік, мемлекеттік емес заң ды тұ лғ алар жә не азаматтар. Мақ саты қ аржылы - қ ұ қ ық бұ зушылық ты табу, шара қ олдану, оны болдырмау. Қ аржылық бақ ылаудың ә дістері: қ аржылық жоспарларды тексеру, бухгалтерлік қ ұ жаттарды тексеру, ақ ша қ аражатын, қ ұ нды материалдық игіліктерді инвентаризациялау, банктіктерден, басқ а да ұ йымдардан ресми сұ раныспен қ ұ жаттар алып, оны тексеру т.б. Қ аржылық бақ ылаудың тиімді формасының бірі- ревизия. Ревизиялар жоспарлы жә не жоспарсыз, толық жә не ішінара, қ ұ жатты жә не нақ ты болып бө лінеді. Ревизияның қ орытындысы бойынша акті жасалады.

Мемлекет қ аржылық қ ызметінің аясында бақ ылаудың тө мендегідей тү рлерін жү зеге асырады:

-ақ ша айналымын бақ ылау;

-валюталық бақ ылау;

-мемлекеттік банктік қ ызметті аясындағ ы бақ ылау;

-мемлекеттік сақ тандыру аясындағ ы бақ ылау;

-мемлекеттік салық жү йесін бақ ылау;

-кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржылық шаруашылық қ ызметтерін тексеру, ревизвия жасау;

Қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық деп қ аржылық заң дардың нормалары мен белгіленген жә не олар ойдағ ыдай орындалмағ ан жағ дайда заң ды жауапкершілік тү рлері кө зделінген ө здеріне тиісті қ аржылық міндеттемелерін тиісінше орындамағ ан, қ аржылық қ атынасқ а қ атысушылардың қ ұ қ ық қ а қ айшы іс- ә рекеттері. Қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық: қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекет пен соның соның нә тижесінде туындағ ан залал- зардаптардың арасындағ ы себептік байланыс; жазағ а тартылу сияқ ты белгілермен сипатталады. Қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық тың тү рлері:

1. Мемлекет пен қ оғ амның материалдық мү дделеріне қ арсы қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық.

2 Мемлекеттің қ аржы жү йесінің айтарлық тай қ ызмет атқ аруынак кедергі жасайтын қ арсы қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық.

3 Қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысушы тараптардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделеріне қ арсы бағ ытталғ ан қ арсы қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылар.

4. Мемлекеттің мамандандырылғ ан қ аржылық органдарының қ ызметтерін жү зеге асырушыларына кедергі келтіретін қ арсы қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық. Қ аржылық қ ұ қ ық тық жауапкершілік дегеніміз- қ аржылық қ ұ қ ық тық нормалардың ә мірлі талаптарын атқ аруғ а байланысты ө здеріне жү ктелген міндеттерді тиісінше орындамағ аны ү шін, қ аржылық қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысушы тұ лғ аларғ а қ олданылатын, материалдық, мемлекеттік мә жбү рлеу шаралары болып саналады. Мемлекетке қ арсы қ аржылық қ ұ қ ық бұ зушылық тар ү шін мынадай жауапкершіліктің тү рі қ олданылады:

1. Қ аржылық қ ұ қ ық тық жауапкершілік.

2 Ә кімшілік қ ұ қ ық тық жауапкершілік.

3 Қ ылмыстық қ ұ қ ық тық жауапкершілік.

Ә кімшілік қ ұ қ ық тық жауапкершілік бойынша айыппұ л салу шарасы қ олданылады. Қ ылмыстық қ ұ қ ық тық жауапкершілік шаралары айыппұ л салу, тү зеу жұ мыстары, бас бостандығ ынан айыру, мү лкін тә ркілеу сияқ ты шаралар арқ ылы жү зеге асырылады. 3.Бюджет қ ұ қ ығ ы жә не мемлекеттік бюджет

Бюджеттік қ ұ қ ық мемлекеттік бюджетті қ алыптастыру, бө лу, сондай- ақ бюджеттік ресурстарды пайдалануды ұ йымдастыру барысында туындайтын қ атынастар бюджеттік қ атынастарғ а жатады. Бұ л қ атынастырғ а мынадай белгілер тә н:

1.Бұ л қ атынастар республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығ ыстарын қ алыптастыруғ а байланысты жү зеге асырылатын мемлекеттің бюджеттік қ ызметінің барысында туындайды.

2.Бұ л қ атынастар ә рқ ашанда бө лу жә не қ айта бө лу сипатында кө рініс табатын ақ шалай қ атынастар болып табылады.

3.Бұ л қ атынастар ә рдайым республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістеріне тү сетін ақ ша сипатындағ ы қ ұ нның жә не сол бюджеттердің шығ ыстарынан біржақ ты қ озғ алыстарын білдіреді.

Бұ л қ атынастар орталық тандырылғ ан мемлекеттің ақ ша қ оры жә не жергілікті ә кімшілік- аумақ тар қ ұ рылымдар кө лемінде орталық тандырылғ ан ақ ша қ орлары арқ ылы қ алыптастырылатын жә не бө лінетін бюджеттік ресурстар нысанындағ ы ақ ша қ аражаттарының ағ ымын кө рсететін базистік қ атынастарына жатады. Бюджет қ ұ қ ығ ы да екі бө лімнен тұ рады. Олар жалпы жә не ерекше бө лімдер. Бюджетті қ алыптастыру ә дістері:

1. Салық тар белгілеу.

2. Алымдарды, баждарды, тө лемақ ыларды белгілеу.

3. Ұ лттық банктің кірістерінен қ аражат алу.

4. Бюджеттік – банктік несиелер алу.

5. Алынғ ан ресмитрансферттерді пайдалану.

6. Республикалық бюджеттен берілген сауда ү шін тө ленген қ аражаттарды пайдалану.

Мемлекеттік бюджетті республикалық бюжеттен жә не жергілікті бюджеттерден қ ұ ралады. Бюджеттік жоспарлау келесі сатылардан тұ рады:

1. Бюджет жобасын дайындау;

2. Бюджет жобасын қ арау;

3. Бюджетті бекіту;

4. Бюджетті атқ ару жә не атқ аруды бақ ылау;

5. Бюджетті жабу (бюджетті атқ ару туралы есепті дайындау жә не бекіту). Бюджеттік кезең бюджеттік жоспарлаудың барлық сатыларын қ осатын кезең, ол бюджет жобасын дайындаудан басталып, бюджетті жабу мен аяқ талады. Бюджеттік жыл – бюджеттің атқ арылу сатысы. Қ азақ стан Республикасында бюджеттік жыл кү нтізбелік жылмен сә йкес келеді, яғ ни 1- ші қ аң тардан басталып, 31- ші желтоқ санда бітеді. Республикалық бюджеттің Қ Р Ү кіметті дайындайды. Республикалық бюджетті қ арап бекітетін оргон – Қ Р парламенті. Қ Р Ү кіметі республикалық бюджет туралы заң жобасын Парламентке 15- ші қ ыркү йекке дейін ұ сынылуы тиіс. Республикалық бюджет туралы заң жобасы 1- ші Мә жілісте, содан Сенатта қ аралады. Республикалық бюджет палаталардың бірлескен отырысында, кемінде екі оқ ытылыммен 15- ші желтоқ санғ а дейін бекітіледі. Егер республикалық бюджет қ абылданбаса, Президент «Алдағ ы қ аржылық жылдың бірінші тоқ санында қ аржылық жоспар туралы) Жарлық ты қ абылдайды. Бұ л Жарлық республикалық бюджет қ абылданғ анша кү шінде болады. Республикалық бюджеттің атқ арылуы ү шін Қ Р Ү кіметі жауапты. Бюджеттік жоспарлаудың соң ғ ы сатысы – бюджетті жабу. Бұ л саты барысында Парлментке екі есеп дайындалады. Оның біріншісін – Қ Р Қ аржы министірлігі дайындайды, ал екіншісін Республикалық бюджеттің атқ арылуын бақ ылау жө ніндегі Есеп комитеті дайындайды. Жергілікті атқ арушы органдар біріші қ ыркү йекке дейінгі бюджет жобаларын Қ Р Қ аржы министірлігіне ұ сынылуы тиіс. Республикалық бюджет қ абылданғ аннан кейін екі апта мерзімінде облыстық жә не Алматы, Астана қ алаларының бюджеттері жергілікті атқ арушы органдармен тиісті маслихаттарғ а ұ сынылуы тиіс. Облыстық бюджет қ абылданғ аннан кейін екі апталық мерзімде аудандық атқ арушы органдар аудандық бюджеттерді сә йкес маслихаттарғ а ұ сынып, бюджет қ абылдануы тиіс. Жергілікті бюджеттердің атқ арылуын тиісті ә кімшілік- аумақ тық бірліктердің атқ ару оргондары қ амтамасыз етеді. Жергілікті бюджеттің атқ арылуын бақ ылайтын орган- мә слихаттар қ ұ рғ ан ревизиялық комиссия.

Мемлекеттік несие (кредит) негізінен бюджеттік тапшылық ты жою мақ сатында қ осымша қ аржылық ресурстарды қ алыптастыру жө нінде мемлекет тарапынан жү зеге асырылатын қ ызмет болып табылады. Мемлекеттік несие екі тү рге бө лінеді: а) ішкі мемлекеттік заемдар; б) сыртқ ы мемлекеттік заемдар.

Ішкі мемлекеттік заемдарды ерікті, қ айтарымды жә не ақ ылы тү рде жеке жә не занды тұ лғ алардан алу кезінде мемлекет борышқ ор, ал тұ лғ алар қ арыз берушілер болып есептелінеді.

Сыртқ ы мемлекеттік заемдар барысында мемлекет қ арыз алушы немесе қ арыз беруші ретінде болуы мү мкін. Мемлекеттік несиенің тағ ы бір ө зіне тә н ерекшелігі, оның бір уақ ытта тиісті бюджеттің кірісі жә не шығ ысы тү рінде кө рініс табуы. Мемлекеттік несиені екі тұ рғ ыдан, яғ ни экономикалық жә не қ ұ қ ық тық категориялар ретінде қ арастыруғ а болады. Экономикалық категория ретің де мемлекеттік несие деп, мемлекеттің заң ды жә не жеке тұ лғ алардың ақ ша қ аражаттарын уақ ытша пайдалану ү шін оларды ерікті, ақ ылы тү рде жә не кайтарымды негізде бюджет тартуына байланысты туындайтын экономикалық қ атынастардың жү йесін айтамыз. Ал қ ұ кық тық категория ретінде, мемлекеттік несие дегеніміз, бюджетті қ алыптастыру, бюджеттік тапшылық тарды жою жә не ақ ша айналымын реттеу мақ сатында, ерікті, ақ ылы, қ айтарымды, мерзімді негізде мемлекеттің занды жә не жеке тұ лғ алардың уақ ытша бос ақ ша қ аражаттарын бюджетке жұ мылдыру барысындағ ы қ ұ қ ық тық қ атынастар. Ішкі мемлекеттік заемдар облигация, қ азынашылық бондар немесе қ азынашылық вексельдер нысанында болады.Енді банктік несие немесе мемлекеттік кредиттеу туралы. Мемлекетімізде бірінші дең гейдегі ¥ лттық Банктен басқ а екінші дең гейдегі мемлекеттік банктер де (ө зге банктер де) бар екенін білеміз. Осы мемлекеттік банктердің негізгі атқ аратын қ ызметтерінің ішіндегі ең бастысы несиелеу, яғ ни банктік ссуда беру болып табылады. Мемлекеттік банктер мемлекеттің қ аржылық -несиелік органдары болғ аң дық тан ө з қ ызметтерін жү зеге асыру барысында мемлекет мү ддесін кө здейді, ал табатын табыстары мемлекеттік орталық тандырылғ ан ссудалық қ орын қ алыптастырады.Сонымен банктік несие (кредиттеу) деп, несие беруші банктің (кредитор) карыз алушы тұ лғ ағ а (клиентке) озінін ссу-далык қ орынан акша қ аражаттарын белгілі мерзімге, акылы тү рде жә не кайтарымды негізде уакытша пайдалануғ а беруін айтамыз. Банктік несие беру тек кредиттік шарттың негізінде жү зеге асырылады. Кредиттік шарт дегеніміз, банктік ссуда беру жө нінде қ арыз беруші банк (кредитор) пен қ арыз алушы - клиенттін арасында жасалғ ан келісім.

Банктік несие беру кезінде мына келесі бірнеше қ ағ идалар басшьшық қ а алынады: жоспарлық, мақ саттылық, материалдық.