DƯỢC PHẨM VÀ THỨC ĂN TRỊ LIỆU

Cá c dư ợ c đ iể n xư a nhấ t hiệ n tồ n đ ã đ ư ợ c khai quậ t tạ i Mã Vư ơ ng Đ ô i. Chú ng chứ ng minh việ c sử dụ ng rộ ng rã i cá c chấ t liệ u là m dư ợ c phẩ m trong đ ờ i Chiế n Quố c và đ ờ i Tầ n–Há n. Mọ i thứ từ thự c phẩ m và câ y cỏ thô ng thư ờ ng cho đ ế n cô n trù ng và cá c chấ t bà i tiế t củ a ngư ờ i hay sú c vậ t đ ã đ ư ợ c phố i hợ p và đ iề u chế thà nh vô số cá c dư ợ c phư ơ ng dư ớ i cá c hì nh thứ c cao-đ ơ n-hoà n-tá n đ ể trị bệ nh cho con ngư ờ i. Mộ t số chấ t ở dạ ng tư ơ i hoặ c khô, giã hay bằ m. Mộ t số ở dạ ng tễ và bà o chế vớ i rư ợ u hay giấ m, mộ t số khá c đ ư ợ c sắ c trong siê u.

Mặ c dù khoả ng 156 trong số chừ ng 224 dư ợ c chấ t đ ư ợ c đ ề cậ p trong bộ sư u tậ p tư liệ u phong phú nhấ t khai quậ t trong ba ngô i Há n mộ ở Mã Vư ơ ng Đ ô i đ ã đ ư ợ c đ ố i chiế u vớ i cá c dư ợ c chấ t sử dụ ng trong Trung y về sau nà y, như ng cá c tư liệ u nà y hầ u như khô ng cho thấ y cá c quy tắ c củ a Trung y cổ xư a. Cá c dư ợ c phư ơ ng liê n hệ trự c tiế p đ ế n bệ nh chứ ng chứ khô ng nhắ c đ ế n sự tư ơ ng ứ ng củ a â m dư ơ ng và ngũ hà nh. Nhiề u liệ u phá p cò n vậ n dụ ng vu thuậ t.

Trư ơ ng Trọ ng Cả nh (142-220)

Việ c tù y tá ng cá c tư liệ u y dư ợ c nà y trong ba ngô i Há n mộ ở Mã Vư ơ ng Đ ô i (Trư ờ ng Sa, Hồ Nam) xả y ra nă m 168 tcn. Gầ n 700 nă m sau đ ó, Đ à o Hoằ ng Cả nh (452-536) mớ i biê n soạ n Thầ n Nô ng Bả n Thả o Kinh. Đ â y là dư ợ c diể n cổ nhấ t củ a Trung Quố c hiệ n tồ n, luậ n bà n 365 loạ i dư ợ c vậ t, 252 loạ i thự c vậ t, 67 loạ i đ ộ ng vậ t, và 46 loạ i khoá ng vậ t. Trong Thầ n Nô ng Bả n Thả o Kinh Đ à o Hoằ ng Cả nh liệ t kê cá c dư ợ c tí nh củ a dư ợ c liệ u tư ơ ng tự theo hệ thố ng hà nh chí nh trong vư ơ ng quố c. Dư ợ c liệ u phâ n là m ba hạ ng: thư ợ ng, trung, hạ; mỗ i hạ ng có chứ c nă ng vư ơ ng 王 (vua) hay thầ n 臣 (bầ y tô i). Thuố c nà o là m khang kiệ n thâ n thể và í ch thọ diê n niê n thì xế p và o loạ i «thuố c vua» (vư ơ ng dư ợ c 王 藥); thuố c nà o chỉ có tá c dụ ng trị bệ nh mà thô i thì xế p và o loạ i «thuố c bầ y tô i» (thầ n dư ợ c 臣 藥).

Nă m 659, triề u đ ì nh đ ờ i Đ ư ờ ng bả o trợ mộ t tậ p thể do Tô Kí nh chủ biê n, biê n soạ n quyể n dư ợ c đ iể n tê n là Tâ n tu Bả n Thả o. Dư ợ c đ iể n nà y gồ m 844 vị thuố c kè m hì nh vẽ minh họ a. Că n cứ nguồ n gố c tự nhiê n củ a cá c vị thuố c, sá ch phâ n chú ng là m 9 loạ i: ngọ c thạ ch, cỏ, gỗ, cầ m, thú, cô n trù ng, cá, quả, rau. Triề u đ ì nh đ ờ i Đ ư ờ ng đ ã qui đ ị nh dư ợ c đ iể n nà y là m tư liệ u giả ng dạ y chí nh thứ c cho cá c y sinh. Ả nh hư ở ng củ a dư ợ c đ iể n nà y rấ t lớ n và đ ư ợ c truyề n sang Nhậ t Bả n.

Thư ơ ng Hà n Luậ n củ a Trư ơ ng Trọ ng Cả nh (142-220) là y đ iể n xư a nhấ t hiệ n tồ n luậ n bà n că n nguyê n củ a bệ nh dự a trê n cơ sở â m dư ơ ng và đ ề ra cá c dư ợ c phư ơ ng tư ơ ng ứ ng. Y đ iể n nà y có ả nh hư ở ng rấ t lớ n đ ế n cá c nhà lý luậ n y dư ợ c về sau, nhấ t là ả nh hư ở ng đ ế n truyề n thố ng y dư ợ c củ a Nhậ t Bả n.

Lý Thờ i Trâ n (1518-1593)

Khai triể n từ tá c phẩ m Đ à o Hoằ ng Cả nh theo cá c phư ơ ng diệ n khá c biệ t, nhữ ng trư ờ ng phá i lý luậ n Trung y cạ nh tranh nhau đ ã nở rộ mộ t ngà n nă m sau đ ó, tứ c là suố t cá c đ ờ i Tố ng, Kim, và Nguyê n. Mỗ i y sư củ a cá c trư ờ ng phá i nà y tậ p trung và o việ c đ ơ n giả n hoá cá c mô tả că n nguyê n củ a bệ nh, chẳ ng hạ n quy và o hà n và nhiệ t; hoặ c xá c đ ị nh nguyê n nhâ n nộ i tạ i hay ngoạ i tạ i, và sau cù ng là thà nh lậ p mộ t nề n dư ợ c họ c dự a trê n lý thuyế t Trung y cổ truyề n.

Bả n Thả o Cư ơ ng Mụ c củ a Lý Thờ i Trâ n (1518-1593) đ ờ i Minh là mộ t bá ch khoa thư, sư u tậ p và tă ng bổ 952 nguồ n tư liệ u xa xư a về lĩ nh vự c y, dư ợ c, khoá ng vậ t, dã kim, thự c vậ t, và đ ộ ng vậ t. Trong từ ng tậ p bả n thả o, Lý Thờ i Trâ n mô tả cá ch trị liệ u cổ truyề n củ a cá c dư ợ c thả o, đ ộ ng vậ t, khoá ng vậ t. Ô ng mô tả ngoạ i hì nh củ a chú ng, cá ch nuô i trồ ng, cá ch bà o chế, cá c dư ợ c tí nh củ a chú ng cũ ng như sự tư ơ ng cậ n củ a chú ng vớ i cá c dư ợ c liệ u khá c, â m tí nh hay dư ơ ng tí nh củ a chú ng, và mứ c đ ộ hiệ u quả khi sử dụ ng chú ng. Cô ng trì nh đ ồ sộ nà y luô n đ ư ợ c trâ n trọ ng trong giớ i y sư Trung y cũ ng như ở cá c trư ờ ng y dư ợ c. Sau khi đ ư ợ c khắ c in ở Nam Kinh nă m 1596, bộ y đ iể n nà y đ ư ợ c tá i bả n liê n tụ c, lan truyề n nhanh sang Nhậ t Bả n và Triề u Tiê n. Hiệ n đ ã đ ư ợ c dị ch mộ t phầ n hoặ c toà n phầ n ra cá c ngô n ngữ Nhậ t, Triề u Tiê n, Latin, Anh, Phá p, Đ ứ c.

Tuy nhiê n, và o thế kỷ VII Tô n Tư Mạ c chủ trư ơ ng việ c dù ng thự c phẩ m đ ể phò ng bệ nh và trị bệ nh. Theo ô ng, mộ t y sư sau khi khá m bệ nh và xá c đ ị nh đ ư ợ c că n nguyê n bệ nh thì trư ớ c tiê n phả i dù ng thứ c ă n đ ể trị bệ nh (ẩ m thự c liệ u phá p), khi nà o liệ u phá p nà y thấ t bạ i thì mớ i dù ng đ ế n thuố c.

Mộ t trang củ a Bả n Thả o Cư ơ ng Mụ c

Tị ch cố c (hạ n chế hoặ c khô ng dù ng ngũ cố c) cũ ng là cá ch diê n niê n í ch thọ. Tuy nhiê n có ngư ờ i phả n bá c rằ ng: trong chữ khí 氣 có chữ mễ 米 (gạ o) tứ c là mộ t loạ i ngũ cố c. Gạ o (hay ngũ cố c) tạ o ra khí, vậ y tị ch cố c lẽ nà o có thể là m cho khí hư ng vư ợ ng đ ể khiế n con ngư ờ i đ ư ợ c diê n niê n í ch thọ?

Cũ ng như phậ t gia và đ ạ o gia, ngư ờ i ta đ ồ ng thờ i cũ ng nê n kiê ng cá c thứ như rư ợ u, thị t, và thứ c ă n có nhiề u gia vị gâ y kí ch thí ch. Trong cá c chế đ ộ dinh dư ỡ ng cổ truyề n, ngư ờ i ta quan niệ m ă n gì bổ đ ó, như ă n dư ơ ng vậ t củ a chó, nai, dê, lừ a sẽ là m tă ng cư ờ ng khả nă ng tí nh dụ c. Ngư ờ i ta cũ ng tin rằ ng ă n quả hồ đ à o (hì nh dá ng giố ng quả thậ n) sẽ trá ng thậ n. Cá c thự c phẩ m nhiề u prô -tê -in (protein: đ ả n bạ ch chấ t) như thị t thú rừ ng cũ ng đ ư ợ c xem là giú p tă ng cư ờ ng sinh lự c. Thự c phẩ m nà o cà ng quý hiế m khó tì m thì giá cà ng cao.

Mỗ i thứ thự c phẩ m đ ề u đ ư ợ c quy và o hệ thố ng â m dư ơ ng ngũ hà nh, mặ c dù â m dư ơ ng khô ng quan trọ ng bằ ng tí nh hà n hay nhiệ t củ a thứ c ă n. Thự c phẩ m có nă m mứ c nhiệ t đ ộ: nó ng, ấ m, vừ a, nguộ i, lạ nh. Chú ng có tá c dụ ng đ ố i vớ i nhiệ t đ ộ cơ thể, thí dụ ă n ớ t ă n gừ ng thì nó ng.

Thự c phẩ m cũ ng đ ư ợ c phâ n loạ i theo ngũ vị: cay, đ ắ ng, chua, mặ n, ngọ t. Chú ng có chứ c nă ng trị liệ u, thí dụ thứ c ă n đ ắ ng có nhiề u â m tí nh nhấ t, nê n đ ố i trị vớ i bệ nh nhiệ t, giú p hạ số t, thanh nhiệ t, an thầ n. Thứ c ă n cay có nhiề u dư ơ ng tí nh nhấ t, giú p kí ch thí ch khí huyế t, gia tă ng thâ n nhiệ t, và khử đ à m. Nó i chung, y dư ợ c đ ò i hỏ i sự quâ n bì nh và tiế t đ ộ. Ă n quá nhiề u thị t thà, gia vị, dầ u mỡ sẽ phá t nhiệ t; cò n ă n rau số ng và thứ c ă n nguộ i lạ nh và nư ớ c lạ nh sẽ khó tiê u hoá và đ au bao tử.●