Жыл 22 маусым- фашистік Германия КСРО-ға тұтқиылдан соғыс ашты.Ұлы Отан соғысы басталды. 2 страница

-КСРО-да-13.4 млн га

-Қ азақ станда-6, 5 млн га

Тың жерлерді игеруге 10 мың дағ ан мамандар, ауылшаруашылығ ының ө ндірісінің ұ йымдастырушылары келді.1954 жылы 20 мың нан астам адам келді.Оның ішінде қ ажетті мамандар азшылық болды.1954жылы Қ азақ стан тың ында 120-дан астам совхоз қ ұ рылды.1954 жыл тың жер астық тың жарпы тү сімінің 40% берді.Тың игеру жылдары Қ азақ станда 25млн га жер жыртылды.Алайда табысқ а алғ ашқ ы жылдары ғ ана қ ол жеткізді.Тың жерлерді кең кө лемде игеру табиғ атқ а ү лкен зиян тигізді.Жайылымдармен жем, шө п дайындайтын жерлер тарылды.Топырақ эрозиясы кү шейіп, жердің қ ұ нарлы қ абаты желге ұ шты.Ауылшаруашылығ ының даму дең гейінің тө мендеуі ет жә не сү т ө німдерінің тапшылығ ын туғ ызды.Тың жерлерді игеру саясатының жағ ымды қ ұ былыстары: Қ азақ стан КСРО ның негізгі астық ты аймағ ына айналды, кө п ұ лтты республика болды, ең бекшілер ең бек ерлігінің ү лгісін кө рсетті, жаң а жолддар мен елді мекендер кө бейді.Жағ ымсыз қ ұ былыстары: экологиялық жағ дай ауырлады, мал шаруашылығ ы тө мендеді, жер, су аттары орысша аталды, республиканың ұ лттық ерекшеліктері ескерілмеді, тілдік жә не демографиялық ахуал ө згеріске ұ шырады, тың жерлер ү шін егістіктің тиімді жү йесі тың игеру басталғ аннан кейін 20 жыл ө ткенде ғ ана қ ұ рылды.

63. 1965-1985 жылдардағ ы Қ азақ КСР-нің ә леуметтік- эканомикалық жағ дайы.

1965-1985 ж.зуспубликаның ө неркә сібі ө сті. Оны дамыту ү шін 40 млрд. Қ аржы жұ мсалды. Химия, мұ най саласы 3 есе, машина жасау 5 есе ө сті. 70-80- ж.Қ аз-да шикізат ө ндіруге бағ ытталғ ан артта қ алғ ан ө неркә сіп, орындар болды. Тауарлардың 60 пайызғ а жуық Қ аз-ғ а басқ а республикалардан ә келінді. Қ аз-нан шығ арылғ ан ө німдерді шет елдерге шығ арудан жылына 1млрд.700 млн. доллар пайда тү сіріп отырды. Қ аз-ғ ы ө неркә сіптердің 50 пайызғ а дейін орталық тағ ы министірліктерге бағ ынды. Одақ тық министірліктер Қ аз-ның ә леуметтік дамуына, ұ лттық кадрлары дайындауғ а кө ң іл бө лмеді. 70 ж-дан бастап экономика, мә дени-саяси ө мірде тоқ ырау қ ұ былыстары белең алды. 1965-1985 жж Қ азақ станның ә леуметтік экономикалық жағ дайы, дағ дарыс қ ұ былысы. КСРО жоғ арғ ы Кең есінің сессиясы 1965 жылғ ы ө неркә сіпті басқ ару жү йесін ө згерту жә не мемлекеттік жоспарлау жө ніндегі кейбір басқ ару оргадары ө згеше қ ұ ру туралы заң қ абылдады. Кө п ұ замай осындай қ аулылар мен заң дарды Қ азақ стан Компартиясы ОК-нің XIV пленумы мен Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі де қ абылдады. Қ абылданғ ан шешімдерге сә йкес 1965-1966 жылдары Қ азақ станда халық шаруашылығ ы Қ ең есі жә не экономикалық аудандардың халық шаруашылығ ы кең естері таратылып, салалық одақ тық – республикалық министрліктер қ ұ рылып, ө неркә сіптік, қ ұ рылыс материалдары, орман, целлюлоза – қ ағ аз жә не ағ аш ө ң деу, азық – тү лік т.б. кә сіп орың дары біріктірілді. 60 жылдардын басында ө неркә сіпті сапалық жағ ынан ө згерту, ғ ылыми негізде қ ұ ру ү рдісі басталды. Қ азақ станда ө неркә сіпке жаң а техниканы енгізу жоспары жасалды. Ең алдымен ө ндірісті электрлендіру мә селесі қ олғ а алынды. Қ арағ андыда іске кіріскен екінші МАЭС пен Бұ қ тырма су – электір станциясы техникалық – экономикалық кө рсеткіштерінің жоғ арылығ ымен ерекшеленді – 45 мың шақ ырымнан асатын қ уатты электр тасымалдау жү йесін орнатты. Қ арағ анды кө мір кеніндегі механикаландырылғ ан жү йе ең бек ө німділігін 6%-ғ а дейін кө терді. Ө ндірістің автоматтандырылғ ан жү йесі 27 мың адамның ең бегін атқ арды. 1985 жылы жаң а технологиялық процесті ө ндіріске енгізгені ү шін Ащысай полиметалл комбинатына Лениндік сыйлық берілді. Екібастуз кө мір кесіндісіне озық технология қ олданылып, қ уатты экскаваторлар пайдаланылды. Ғ ылыми – техникалық жетістігі нә тижесінде Шымкенттегі М.И.Калинин атындағ ы заводта жұ міс технологиясы жақ сартілді. 1965 жылы Ө зен кен орнында жаң а технология негізінде алғ ашқ ы мұ най ө ндірілді. 1965 жылғ ы шаруашылық реформасы нә тижесінде ғ ылыми – технологиялық процестерді ө ндіріске енгізу ісі ө неркә сіптегі жағ дайды тү бірімен ө згертті. Реформа ең бекпен ө ндірісті ұ йымдастыруды жетілдіруге оң жол ашты. Кә сіпорындар қ ызметін жоғ арыдан реттеуге шамадан тыс ә уестенушілік доғ арылды, олардың шаруашылық дербестігі ұ лғ ая тусті. Пайда, бағ а, ақ шалай сыйлық, несие тә різді экономикалық тұ тқ алар қ озғ алысқ а келтірілді. Ә рбір жұ мыскердің, тұ тастай алғ андағ ы кә сіпорынның материалдық мү дделігіне баса назар аударылды. 1966 жылы Қ азақ станның Ө скемен қ орғ асын – мырыш комбинаты, Шымкент – цемент заводы бастағ ан II ө неркә сіп жұ мыс жү ргізудің жаң а тә ртібіне кө шті. 1970 жылы Қ азақ стан ө неркә сібінің 70% - ы жоспарлаудың жаң а жү йесіне жұ мыс істеді. 1970 жылғ а қ арай КСРО-ның халық шаруашылығ ында Қ азақ станның кө мір жә не темір кенін ө ндіру, болат балқ ыту, қ ара металдар прокаттау жө ніндегі ү лес салмағ ы ө сті. Республикада бұ рын болмағ ан ө неркә сіп салалары ө ркендеді: титан, магний, синтетикалық каучук, полиэтилен, кө тергіш крандар ө ндірістері т.б.. Мұ най ө ндіру жә не химия ө неркә сібі де бұ л уақ ытта жалпыодақ тық маң ызғ а ие болды. Женіл ө неркә сіптер қ атары ө сті: Теміртау, Жамбыл қ алаларында азық -тү лік ө неркә сібі, Алматыда мақ та-мата ө неркә сібі, Семейде трикотаж фабрикасы алғ ашқ ы ө німін бере бастады. Бес жылдың ішінде республикада жең іл ө неркә сіптің 14 кә сіпорны салынды. Аз ғ ана уақ ыттың ішінде Қ азақ станда 170-ке жуық кә сіпорын іске қ осылды. Қ уатты Екібастұ з отын энергетика кешенінің қ ұ рылысы 1970 жылғ а қ арай басталды. 1975 жылғ а қ арай еліміздегі кә сіпорындардың барлығ ы энергиямен қ амтамасыз етілді. 80 жылдары одақ кө лемінде ө ндіріске енгізілген ғ алыми-техникалық жаң алық тардың 3% - ы Қ азақ станғ а тиесілі болды.

64. Қ азақ стан қ айта қ ұ ру жылдарында.(1985-1991жж).

Кең ес қ оғ амын реформалауғ а бағ ыт. Қ азақ стан М.С. Горбачев реформалары кезінде (1985-1991 жж.). 1985 жылғ ы сә уір айында Кең естер Одағ ы Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы Горбачев баяндама жасап, қ оғ амды демократиялық бағ ытта қ айта қ ұ ру жө нінде шешім қ абылдады.Бірақ бұ л шешім тек сө з жү зінде ғ ана болды.Іс жү зінде ол Кең ес қ оғ амын ыдыратуды тездетті.Оны Қ азақ станның партия, кең ес органдары қ ызметінен байқ ауғ а болады. Тоқ ырау жылдарында одақ тың барлық ауқ ымында, оның ішінде Қ азақ станда да басқ ару ісінде жағ ымпаздық, парақ орлық, рушылдық, жершілдік сияқ ты кө птеген келең сіз қ ұ былыстар орын алғ аны белгілі.Бұ л жылдары ұ лт саясатында, ә леуметтік экономикалық жә не кадр мә селесінде кө птеген ауытқ ушылық қ а жол берілді.Жалпы барлық кең ес қ оғ амы ү шін бұ л кезде қ оғ амдық ойдың мә ні ө згеріп, сө з бен істің арасында алшақ тық, қ айшылық кеің ө ріс алды. Михаил Горбачевтың реформаларына байланысты демократияландыру қ адамдары кезінде қ азақ қ оғ амында тә уелсіздік идеясы қ айта жанданды. Айта кету керек, Орталық Азияның, соның ішінде Қ азақ станның ө з уыстарынан біртіндеп шығ ып бара жатқ анын тү сінген Мә скеу басшылары Ю.Андропов, одан кейін М.Горбачев бұ л республикаларғ а қ арсы науқ ан ашу, олардағ ы саяси элитаны жаппай ауыстыру арқ ылы Орталық тың бақ ылауын қ айта қ алпына келтіруге тырысты. Ал осындай кезде мә скеулік орталық тың республикамызғ а бірінші басшыны тағ ы да сырттан ә келіп таң уы - отқ а май тамызғ андай болып шық ты. Тұ мшаланып ұ сталғ ан ө ткір проблемалардың жиынтығ ы уақ ыты келгенде еріксіз сыртқ а атқ ылады. Желтоқ сандық тардың империялық Орталық тың алдына қ ойғ ан негізгі мә селесі саяси талаптар болды. Ол шеруге шық қ андардың кө терген транспаранттарынан анық байқ алды: «Ешқ андай ұ лтқ а артық шылық болмасын!», «Ұ лт саясатында Лениндік принциптерді сыйлауды талап етеміз!», «Қ азақ стан жасасын!». Басқ аша айтқ анда, қ озғ алыс ә леуметтік талаптар ауқ ымынан шығ ып, айқ ын саяси сипат алды. Бұ л 1917 жылы алаш автономиясы туын кө терген қ айраткерлерден кейін, біраз уақ ыт салып ұ лттық мемлекеттік тә уелсіздік мә селесінің қ айта кө теріліп, ашық тү рде қ ойылуы еді. Бұ л бір қ алалық немесе аймақ тық қ ұ былыс емес, жалпыұ лттық қ озғ алысқ а айналды. Империялық озбырлық қ а қ арсы бас кө теру тек астаналық қ ала - Алматымен ғ ана шектеліп қ алғ ан жоқ, желтоқ санның 17-25 кү ндеріндегі Жамбыл, Шымкент, Талдық орғ ан, Жезқ азғ ан, Қ арағ анды, Павлодар, Кө кшетау, Арқ алық, Алғ а сияқ ты қ алаларда, Шамалғ ан, Сарыө зек сияқ ты елді мекендерде болып ө ткен толқ улар наразылық тың жалпық азақ стандық сипат алғ анын айғ ақ тайды. Алматыдағ ы толқ уларғ а 30 мың дай адам қ атысқ ан. Қ азақ стандағ ы наразылық тың кең ауқ ым алуынан ү рейленген империялық Орталық оны кү шпен басу жолына тү сті. Алматығ а арнайы даярланғ ан ә скер кү штерін ә келді. Бұ ғ ан да қ анағ аттанбай, шерушілерге қ арсы мың дағ ан дружинниктердің қ олына темірден жасалғ ан сойылдар берді. Қ арулы ә скер мен дружинниктердің қ олынан ондағ ан қ азақ жастары қ аза тапты. Қ азақ станның тә уелсіздігі жолында ө з ө мірін қ ұ рбан еткен Қ айрат Рысқ ұ лбеков, Ербол Сыпатаев, Лә ззат Асанова жә не басқ а да ұ л-қ ыздарымыз халқ ымыздың жадында мә ң гілік орын алатыны сө зсіз. Кө терілісті аса қ атыгездікпен басып-жаншу ә лем жұ ртшылығ ының ашу-ызасын тудырып, кө птеген елдерде «желтоқ сандық тарғ а» қ олдау қ озғ алысы ө рістеді. Қ азақ халқ ы Желтоқ санның ызғ арлы бір-екі кү ні ішінде саяси тә рбиенің ү лкен мектебінен ө тті, ұ лттық сана-сезімін шырқ ау шың ғ а жеткізді. Қ азақ жастарының ерлігі ә лем жұ ртшылығ ына аян болып, ұ лттық рухты биікке асқ ақ татты. Желтоқ сан кө терілісінен кө п ұ замай, қ ол жеткізген тә уелсіздіктің 20 жылы ішінде Қ азақ стан ғ асырларғ а бергісіз жолды ең серіп, ә лем қ ауымдастығ ы қ ұ рметпен қ арайтын, абыройлы, айбынды елге айналды. Бұ л - аң сағ ан азаттық ты кө ре алмай кеткен ата-бабаларымызғ а, желтоқ сан қ ұ рбандарына қ ойылғ ан басты ескерткіш.

65 1986 ж. Желтоқ сан кө терілісі жә не оның тарихи маң ызы.

Желтоқ сан кө терілісі — 1986 жылы 17 — 19 желтоқ сан аралығ ында Алматыда болғ ан қ азақ жастарының КСРО ү кіметінің отаршылдық, ә міршіл-ә кімшіл жү йесіне қ арсы наразылық қ имылдары. Кө терілістің басталуына Мә скеудегі орталық тың республика халқ ының пікірімен санаспастан Ресейдің Ульянов облысы партия коммитетінің 1-хатшысы Г.В. Колбинді Қ КОК-нің 1-хатшысы етіп тағ айындауы тү рткі болды. Қ азақ стан тә уелсіздігін алғ ан соң Желтоқ сан кө терілісі туралы шындық қ алпына келтіріліп, бұ л жө нінде “Желтоқ сан. 1986. Алматы.” (қ ұ растырылғ ан Т.Ө тегенов, Т.Зейнә білов), “Желтоқ сан қ ұ рбандарын жоқ тау”, “Ер намысы — ел намысы” жинақ тары, К.Тә бейдің “Мұ зда жанғ ан алау”, Т.Бейісқ ұ ловтың “Желтоқ сан ызғ ары” кітаптары мен “Желтоқ сан” (бас редакторы Х.Қ ожа-Ахмет) газеті жарық кө рді, “Аллажар” (1991, реж. Т.Теменов), “Қ ызғ ыш қ ұ с” кинофильмдері тү сірілді. [1] Оқ иғ ағ а қ атысқ андарды саяси тұ рғ ыдан қ уғ ындау басталды. 99 адам сотталды, 264 студент оқ удан шығ арылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок қ аулысы шығ ып, желтоқ сан оқ иғ асы қ азақ ұ лтшылдығ ының кө рінісі ретінде бағ аланды. Желтоқ сан оқ иғ асы қ оғ амның саяси ө мірін демократияландыруғ а серпін берді. Осы кү нге дейін мемлекет желтоқ сан кө терілісінің тарихи маң ызын тө мендетуге зор ү лес қ осып келеді. Кө терілісінің қ ұ пиялары толығ ымен ашылғ ан жоқ. 17 желтоқ сан кү ні таң ертең гі сағ ат 8-де қ аладағ ы Л.И.Брежнев атындағ ы алаң ғ а (қ азіргі Республика алаң ы) саяси тә уелсіздікті талап еткен ұ рандармен алғ ашында 300-дей адам жиналып, кешкісін кө терілісшілер саны 20 мың ғ а жетті. Бірақ кө терілісшілердің қ ойғ ан талап-тілектері аяқ асты етіліп, “бұ зақ ыларды” кү шпен тарату мақ сатында алаң ғ а қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерлері мен арнайы ә скери кү штер тобы жеткізілді. КСРО ІІМ-нің бұ йрығ ы негізінде дайындалғ ан “Қ ұ йын — 86” операциясы бойынша кө теріліс қ атыгездікпен басып жаншылды. 18 желтоқ сан кү ні алаң ғ а қ айта жиналмақ болғ ан кө терілісшілерге қ арсы ә скер кү ші қ олданылды. Кө терілісшілердің қ алғ ан топтарын ығ ыстыру ү шін жедел отряд, милиция мен жасақ шылардан арнайы топтар қ ұ рылып, қ ала кө шелеріне аттандырылды. Осы ә скери кү штер 19 желтоқ сан кү ні қ аланың ә р тұ сында қ айтадан шеруге шық пақ болғ ан 6 топты басып, таратты. Алаң дағ ы кө терілісшілер таратылғ ан соң ішкі істер бө лімдеріне 2401 адам жеткізілген (Алматы тү рмесіне сыймағ андық тан, қ ала сыртына апарып тасталғ андарды қ осып есептегенде барлығ ы 8, 5 мың адам ұ сталғ ан). Желтоқ сан кө терілісі қ ұ рбандарының қ атарында Е.Сыпатаев, С.Мұ хаметжанова, К.Молданазарова, Қ.Рысқ ұ лбеков, М.Ә бдіқ ұ лов, Л.Асанова сынды ержү рек қ азақ жастары бар. Желтоқ санның 19 — 23 аралығ ында халық тың наразылық шерулері мен митингілер Қ азақ станның Жезқ азғ ан, Талдық орғ ан, Кө кшетау, Қ арағ анды, Арқ алық, Павлодар, Жамбыл, Талғ ар, Сарқ ан, т.б. қ алалары мен Сарыө зек, Шамалғ ан, Шелек елді мекендерінде жалғ асты. Тарихи маң ызы: Желтоқ сан кө терілісіне КОКП ОК-нің қ аулысымен “қ азақ ұ лтшылдығ ының кө рінісі” деген бағ а беріліп, кө теріліске қ атысқ ан азаматтар қ уғ ын-сү ргінге ұ шырады. КСРО-ның тоталитарлық, отаршыл саясатына қ арсы қ азақ жастарының азаттық кү ресі тарихи маң ызы бар ү лкен оқ иғ а болды. Кө не тү ркі даласын мекен ө ткен қ азақ халқ ының да сан ғ асырлық ө мір кө шін басынан ө ткізген мол, қ ұ нарлы тарихы бар. Ал 1986 жылғ ы " Желтоқ сан оқ иғ асы" тә уелсіздіктің, азаттық тың, демократиялық жаң ғ ырудың бастауы болды. Ол жас жігіттер ар-намыс пен елдік рух жолында тең дікті талап еткен тегеурінді кү ш-қ айнарының тоғ ысқ ан шағ ы еді. Ел мен ұ лттың тә уелсіздік хұ қ ын қ орғ ау ү шін бас кө терген желтоқ сандық жігіттер мен қ ыздардың бұ л қ адамы шын мә нінде ерлік еді. Міне, осы қ анды оқ иғ адан кейін бес жыл ө ткен соң, Қ азақ стан тә уелсіздік туын тікті.

­­­­­66. 1945-1991 жж Қ азақ станның мә дени ө мірі.

Тоқ ырау жылдарындағ ы мә дениет пен ғ ылым саласындағ ы жетістіктер мен қ айшылық тар. Осы жылдарда мә дениет саласының материалдық техникалық негізін нығ айтуда біраз жұ мыстар істелінді.Республика мә дени объектілердің қ ұ рылысы жаң а типтік жоба бойынша, мектеп пен мә дени мекемелердің алдына ө мірдің ө зі қ ойғ ан жаң а талаптар ескеріле отырып жү ргізілді.Жаң а баспалар қ ұ рылды. Олар: «Қ айнар», «Жалын», «Ө нер» баспалары.Селолық жерлерде алты мың нан астам клубтармен мә дениет сарайлары қ ызмет етті.Оларда он екі мың нан астам кө ркемө нерпаздар жұ мыс істеді. 1970 жылғ а қ арсы телевизия республиканың барлық облыстарына дерлік енді.Қ азақ станда телевизияның 15 программалық орталығ ы жә не осынша студиясы болды. 1976 жылдың аяғ ында республикада 10282 кино қ ондырғ ысы болып олар бір жылда 290 миллион кино кө рерменіне қ ызмет кө рсетті.Халық ағ арту ісі де бірсыпыра алғ а басты.Мысалы, республиканың жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 миллион 140, 8 мың бала оқ ыса 1977 жылы 9217 мектепте 3 миллон 266, 1 мың бала оқ ыды. 20 ғ. 60-80 жылдары қ азақ ә дебиеті І.Есенберлиннің, Нұ ршайық овтың, Мақ атаевтың, Айбергеновтың, Сү лейменовтың, Шахановтың, Мырзалиевтің, Оң ғ арсынованың, Кекілбаевтың жә не басқ алардың шығ армалары арқ асында елеулі табыстарғ а жетті. Сазгерлер Қ алдаяқ овтың, Хамидидің, Тілендиевтің, Еспаевтың, Жақ ановтың ә ндері Қ азақ станның музыкалық мә дениетінің алтын қ орына кірді. «Ботагө з», «Ақ қ ан жұ лдыз», «Менің атым Қ ожа», «Қ ыз Жібек», «Атаманның ақ ыры», «Бейбарыс сұ лтан» кинофильмдері республика киноө нерінің таң даулы туындылары деп бағ аланды.Бірақ экономикадағ ы тежеу мен тоқ ырау қ ұ былыстары қ оғ ам ө мірінің мә дени салаларында да салқ ынын тигізбей қ оймады.Республика экономикасының орталық ведомствағ а бағ ыныштылығ ы, мә дени салалардың мә селелерін жете бағ аламау, олардың дамуына қ аржыны қ алдық принцип бойынша бө лу кө пұ лтты Қ азақ стан мә дениетінің кең кө лемде дамуына ө зінің ә серін тигізді. Осы жылдар аралығ ында Қ азақ КСР Ғ ылым академиясы КСРО дағ ы ірі ғ ылыми орталық тардың біріне айналды.Жекелеген ғ алымдар мен топтар ө ндірістік мә ні ьар салаларда жетістіктерге қ ол жеткізді. Олардың кейбір ең бектері шет елдерге де мә лім болды.Ондай ғ алымдарғ а Ахметсафин, Айтхожин, Марғ ұ лан, Букетов секілді ғ алымдарды жатқ ыза аламыз. Қ азақ тар негізінен ауыл шаруашылығ ы, медициналық жә не гуманитарлық ғ ылым салаларында жү рді. Ғ ылыми техникалық прогресті жетілдіруге ү лес қ осатын жаратылыстану ғ ылым салаларында олардың ү лесі тым аз болды. Ғ ылыми ең бектердің басым кө пшілігі қ азақ тілі мен ә дебиетіне жә не оларды оқ ыту ә дістемесіне қ атыстыларынан басқ асы тү гел орыс тілінде жазылды.Ғ ылым академиясына қ арасты Философия жә не қ ұ қ ық институты бола тұ ра, ә леуметтік психология эстетика, кибернетика, социология, демография ғ ылымдарының тү рлі салалары бойынша халық қ а қ ажетті зерттеулер жү ргізілмеді.Ә сіресе Қ азақ стан тарихы қ атты бұ рмаланды. Тарихшылар тек Кең ес заманының жетістіктерін зеттреуге жұ мылдырылды.Соның салдарынан кө пшілік санасында Қ азақ тө ң керісіне дейін қ азақ халқ ы тек кө шпелі мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан, мә дениетке тек Кең ес билігі тұ сында қ ол жеткізді деген ұ ғ ым қ алыптасты.Ө ткен ғ асырда ө мір сү регн мемлекет қ айраткерлерінің: хандары мен билерінің, ел қ орғ ағ ан қ олбасылар мен батырларының есімдері ұ мытыла бастады.

67. КСРО-ның ыдырауы: себептері мен салдары.ТМД-ның қ ұ рылуы.

КСРО ның ыдырауы жә не ТМД ның қ ұ рылуы. 1991 жылдың желтоқ саны ірі оқ иғ аларғ а толы болды.Олардың ең бастысы КСРОның ыдырауы.Желтоқ санның 8 кү ні Минскіде бас қ осқ ан ү ш славян мемлекетінің басшылары ө зара келісіп, 1922 жылғ ы КСРОны қ ұ ру туралы шарттың ө з кү шін жойғ аны туралы жариялады. (Беловеж келісімі). Талқ ыланғ ан негізгі мә селелердің тағ ы бірі келісімшартты жою, Тә уелсіз Мемлекеттер Достығ ын қ ұ ру. Бас қ осуда осы мә селелер туралы қ ағ аздарғ а қ ол қ ойылды. Бұ л кездесуге Қ азақ стан Президенті Н.Ә.Назарбаев та, басқ а Ортаазиялық республикалардың басшылары да шақ ырылмады. Осылайша дү ниежү зіндегі аса ірі отаршыл империялардың соң ғ ысы Кең ес Одағ ы қ ұ лады. Соның нә тижесінде Армения, Ә зірбайжан, Беларусь, Грузия, Латвия, Литва, Молдава, Ө збекстан, Тә жікстан, Тү рікменстан, Украина, Эстония мемлекеттері ғ асырлар бойы аң сағ ан бостандық қ а қ ол жеткізді. 1991 жылы 13 желтоқ санда Қ азақ стан, Ө збекстан, Қ ыргызстан, Туркіменстан, Тә жікстан басшылары Ашхабадта бас қ осты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келесімі) шешімін қ олдайтындық тарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқ санда Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Ө збекстан, Тә жікстан, Туркіменстан, РСФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас қ осты. Оғ ан Грузия бақ ылаушы есебінде ғ ана қ атысты. 1991 жылы 21 желтоқ санда аталғ ан 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны қ ұ ру туралы келісімге қ ол қ ойды. Алматы кездесуі кезінде келісілген мә селелердің аса бір маң ыздысы ядролық қ аруғ а қ атысты бірлескен шара жө ніндегі келіссө з еді. Оғ ан қ олдарында ядролық қ арауы бар мемлекет есебінде Белорусь, Казақ стан, Россия Федерациясы жә не Украина республикаларының басшылары қ ол қ ойды. Мемлекеттер келісімі бойынша-қ атысушылар ядролық мә селе жө ніндегі саясатты бірлесе жасап, Тә уелсіз Елдер Достығ ына енетін барлық республиқ алардың ұ жымдық қ аупсіздігін қ амтамасыз етуге тиісті болды.

68 -сұ рақ «Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік тә уелсіздігі туралы» Конституциялық заң ы (1991 ж. 16 желтоқ сан) 1990 жыл, 25 қ азан – «Қ азақ ССР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация қ абылдандыДекларация республика егемендігін заң жү зінде бекітудің бастамасы болды. Онда, республиканың тең қ ұ қ ылы шарт негізінде, егеменді республикалар одағ ына кіру ойынан басқ а, алғ аш рет Қ азССР-інің егемендік қ ұ қ ығ ы жағ дайы ү шін принципиалды мемлекеттік-қ ұ қ ық тық нормалар бекітілді. Олар: Одақ тың шешуіне берілген мә селелерді қ оспағ анда, Қ азССР территориясында Республика Конституциясы мен заң дарының ү стемдігі туралы; Одақ тық Жоғ ары органдардың Қ азССР-і Конституциясы мен егеменділік қ ұ қ ық тарын бұ затын заң дарының жә не басқ а да актілердің ө з территориясында кү шін жою қ ұ қ ы; Қ азССР-інің егемендігінің негізін қ ұ райтын ө зіндік меншігі, жер жә не оның қ ойнауы, су, ауа кең істігі, ө сімдік жә не жан-жануарлар ә лемі, басқ а да табиғ и ресурстар, халық тың мә дени жә не тарихи қ азыналары, оның территориясындағ ы барлық ұ лттық байлық тар – экономикалық жә не ғ ылыми-техникалық ә улеті туралы: Республиканың қ осқ ан ү лесіне сай жалпы Одақ тық мү ліктен ө з ү лесіне қ ұ қ ы, соның ішінде алмаз, валюта қ оры жә не алтын қ орындағ ы ү лесіне, халық аралық қ атынастардың субьектісі болу, ө з мү ддесіне сай сыртқ ы саясатын анық тау туралы.Сонымен қ атар, Декларация алғ аш рет билікті бө лу принципін паш етті. Декларацияғ а сай, заң шығ ару билігі Жоғ ары Кең еске берілді. Президент Республика басшысы болып, жоғ ары атқ арушы билікті иеленді. Ал, сот билігі Жоғ ары Сотқ а берілді. Мемлекеттің ә леументтік негізін анық тауда таптық тұ рғ ыдан қ араудан бас тартты. Ресублика территориясында ядорлық қ аруды сынауды жү ргізуге, қ ырып-жою қ аруларының барлық тү рі ү шін сынақ полигондарының қ ұ рлысы мен қ ызметіне тиым салды.Қ азақ стан қ оғ амының республикадағ ы демократиялық, қ ұ қ ық тық, ә леументтік – экономикалық жә не мә дени қ айта жаң арулары туралы негізгі идеяларды қ амтығ ан Декларациядан жаң а Конституциясын жасау басталды. 1991 жыл, 1 желтоқ сан – Қ азақ стан тарихында тұ ң ғ ыш рет бү кілхалық тық Президент сайлауы ө тті.Қ азақ стан Республикасы тарихында халық алғ аш рет саналы тү рде ө зінің тағ дырын сеніп тапсырып, ө з басшысын сайлады. Дауыс беруге қ ұ қ ылы 9 млн 960 мың азаматтың 88, 42 пайызы сайлау уческілеріне келіп, сайлауғ а қ атысты. Олардың 98, 76 пайызы Президенттікке ү міткер Нұ рсұ лтан Назарбаевты қ олдап дауыс берді.10 желтоқ санда Республика сарайында Президенттің қ ызметке кірісуіне арналғ ан Қ Р Жоғ ары кең есінің салтанатты мә жілісі ө тті. Қ адірлі ақ сақ алдар Д.Снегин, Қ.Қ ожамияров, Э.Айрих, Ы.Қ ожахметовтер Елбасына шапан жауып, қ арт ақ ын Шә кір Ә бенов бата берді.Осылайша Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев бү кіл халық сайлағ ан алғ ашқ ы Қ азақ стан Республикасының Президенті мандатына ие болды. Бұ л оқ иғ а аталмыш тұ лғ аның ә леументтік ортада жоғ ары беделге ие екендігін аң ғ арты.Сайлау нә тижесі саяси-этникалық тұ рғ ыдан республикамызда ұ лтаралық татулық тың бекем екендігін кө рсетті. Бү кілхалық тық бұ л сайлау тә уелсіздік жолында қ абырғ асы қ аланып келе жатқ ан мемлекеттің демократиялық бағ ытының айқ ан екендігін растады.Бұ л сайлаудан шаруалар жерді, кә сіпкерлер бостандық ты, ең бек ұ жымдары экономикалық саясаттағ ы дұ рыс бағ ытты кү тті. Бұ л орайда, Елбасының тұ лғ асы республика кү штерінің бірлігін білдірді. Сонымен қ атар, азаматтар дауыс беру арқ ылы ө мірді жақ сарту, экономиканың қ ұ лдырауы мен бағ аның ө суін тоқ татуғ а бағ ытталғ ан шешімдер қ абылдап, кей жерлерде қ атал шараларды қ олдану қ ажеттігін, мемлекеттің ө ркендеуі жә не оның ішкі саяси тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ете алатын мық ты биліктің қ ажеттігін кө рсетті.Осылай 1991 жылы 1 желтоқ санда елімізде халық қ олдағ ан Президенттік биліктің есебі басталды. Бұ л республика ү шін қ ұ қ ық тық демократиялық мемлекеттің жә не азаматтық қ оғ ам мү дделерін қ орғ ауды кө здейтін жаң а мемлекеттік институт болды.1991 жыл, 10 желтоқ сан – «Қ азССР» атауы «Қ азақ стан Республикасы» болып ө згертілді.Елдің атауын ө згерту жай бір термин ауыстыру емес, ө мірдегі ө згерістер болып жатқ ан жаң а тарихи кезең де республика ө ркениетті демократиялық қ оғ амды таң дағ анын білдіреді. Бұ л ү шін бү кіл ә леументтік-экономикалық негізді тү п тамырымен ө згерту керек болады.Осы мақ сатта біртұ тас идея қ ажет еді. Ол – егеменді демократиялық Қ азақ стан мемлекеті. Бұ рынғ ы тоталитарлық жү йенің қ ұ рамында болғ ан республика ө міріне сай кө не атаудан бас тарту осымен тү сіндірілді. Ө зін ө зі жойғ ан «советтік» жә не «социалистік» идеологиялық терминдер жалпы демократиялық қ ұ қ ық тық даму жолына тү скен, кө ппартиялық жә не плюрализмі бар республика титулына қ ала алмайтын болды.Жаң а атау, ө зінің мемлекет қ ұ ру қ ұ қ ын жең іп алғ ан титулды, жергілікті қ азақ ұ лтының рө ліне ерекше кө ң іл аудара отырып, ұ лтаралық келісім бағ ытымен келе жатқ ан республиканың саяси-этникалық ерекшелігіне де жауап береді. Қ азақ станды мекендеген жаң а бауырластық қ оғ амының қ алыптасу бастамасы осылай қ аланды. Осы сә ттен бастап, «Қ азақ Советтік социалистік Республикасы» атауын ө згерту туралы заң да айтылғ андай, Қ азақ стан халқ ы ө зін ө зі билеу, адам қ ұ қ ы бостандығ ын баянды ету принциптерімен, қ оғ амның саяси, экономикалық жә не идеологиялық кө пқ ырлылығ ына негізделген демократиялық, тә уелсіз, бейбіт ө мірді сү йетін, қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ руғ а тиіс делінді.Осылайша, Қ азақ стан аумағ ында жоғ ары дең гейде дамығ ан саяси-этникалық ө ркениеттің қ ұ рылуы басталды. Онда қ азақ ұ лты қ айта туады, оғ ан кіретін ұ лттар мен ұ лыстар ө зін еркін сезінетін болады. Іс жү зіндегі егеменді Қ азақ станды ә лемдік экономикалық жә не саяси кең істікте белсенді ә рекет ететін, халық аралық қ атынастардың ө зіндік субьектісіне айналдыру қ ажеттілігі айқ ындалды.1991 жыл, 16 желтоқ сан – «Қ Р Мемлекеттік тә уелсіздігі туралы» Конституциялық заң қ абылдандыДә л осы кү ні Қ Р Жоғ ары Кең есі «Қ Р Мемлекеттік тә уелсіздігі туралы» Конституциялық заң ды қ абылдады. Осы сә ттен бастап, республика ө з аумағ ында барлық билікті жү ргізетін, ішкі жә не сыртқ ы саясатын ө зі анық тап, ө зі жү ргізетін тә уелсіз, демократиялық жә не қ ұ қ ық тық мемлекетет қ ұ зіретін заң ды тұ рғ ыда рә сімдеді.Бұ л заң ды кө п ұ лтты бү кіл Қ азақ стан халқ ы кү ткен-тін. Бұ л сан жылдар бойы тә уелсіздік ү шін кү ресіп келген жү здеген ұ рпақ тың арман-мү ддесінің орындалуы еді. Осы тә уелсіздіктің нә тижесінде біздің республика БҰ Ұ -ғ а мү шелікке ө туге, ө з еркімен халық аралық аренағ а шығ уғ а, басқ аның нұ сқ ауы бойынша емес, ө з еркімен ө ркениетті тү рде болашақ қ а қ адам жасуғ а қ ұ қ ылы болды.Ә рбір қ азақ стандық ө з ө нері мен қ абілетін туғ ан республикасына беруі керек, халық тың ө мір сү ру дең гейі кө теретін нарық тық экономикағ а тезірек ө туге ық палын тигізуі керек. Тә уелсіздік, егемендік статусты республика халық тарына Жаң а Конституцияны жасаумен байланысты сұ рақ тарғ а, азаматтық жә не миграциялық процестердің мә селелеріне жаң аша кө зқ арастың орнығ уына мү мкіндік берді.Қ азақ халқ ы тә уелсіздікке дейін ұ зақ та қ иын жолдан ө тті. 1986 жылы желтоқ сан айында тоталитарлық жү йенің орталығ ына қ арсы наразылық білдіруге шық қ ан жастардың арманы да осы болатын. Осылай республиканың тә уелсіз ел болуына елдегі демократиялық бағ ыт себеп болды. Ал декларативті интернационализммен емес, ақ иқ аттығ ымен ерешеленетін мұ ндай мемлекетте қ азақ халқ ы ө зінің ұ лттық тілін, мә дениетін, дә стү рін сақ тап қ ала алады. Осы қ ұ қ ық ты иеленуге ол лайық болатын. Болашақ достық қ а апаратын жолда барлық демократиялық кү штер бірігеді. Бұ л Қ азақ стан азаматы саналатын барлық ұ лттар қ ұ қ ығ ының кепілі болмақ.