Жана экономикалық саясат

РКП(б)-нің X съө зінің жаң а экономика саясаты (ЖЭС) жә не оның Қ азакстан халқ ын ашаршылық қ а ұ шыратуы.Жер-су реформасын жү зеге асыру. 1920 жылдың аяғ ында Коммунистік партия жаң а экономикалық саясатты (ЖЭС) ә зірлеуге кірісті. 1921 жылғ ы ақ панның басында Ленин азық -тү лік салғ ыртының орнына азық -тү лік салығ ын енгізудің қ ажеттігін атап корсетті.жылдың 8-16 наурызында партияның X съезі ө тті.В.И.Ленин Орталық Комитеттің есепті баяндамасы мен натуралды салық туралы баяндамасында салғ ырттан азық -тү лік салығ ына кө шудің, жаң а экономикалық саясатқ а кө шудің қ ажеттігін жете дә лелдеп берді Шетелдік интервенция мен азамат соғ ысынан кейінгі ө лкедегі шаруашылық кө ріністері: 307 кә сіпорынның 250-і жұ мыс істемеді. 2)1913 жылмен салыстырғ анда мұ най ө ндіру 4 есе, кө мір ө ндіру 5 есе қ ысқ арып, мыс ө ндіру мү лде тоқ тады. 3)Риддер кеніштері, Екібастұ з кө мір шахталары, Спасск байыту фабрикасы толық істен шық ты.4)Ө неркә сіп ө німі 6, 3 % болды.5)Егіс кө лемі Оралда 2 есе, Жетісуда 3 есе қ ысқ арды. 6)Мал саны 29, 9 млн.-нан – 16, 3 млн.-ғ а кеміді. \ 1921 жылы кең ес ү кіметі ең бекшілер жағ дайын жең ілдетуді ойластырды: 1) Азық -тү лікті, отынды тегін босату; 2)Коммуналдық қ ызметтерді тегін кө рсету; 3)Ақ ысыз асханалар ашу туралы декреттер қ абылдау. \ Кү йзелген шаруалар наразылық білдіре бастады: 1) Қ останай, Ақ мола, Орал, Семейде кө теріліс ошақ тары пайда болды. 2)1921 жылғ ы ақ пан - 25 мың адамдық отряд Петропавлда Кең ес ө кіметі органдарының ү йін қ иратты. 3)1921 жылғ ы наурыз - Оралда 10 мың бү лікші кө терілді. 4)Қ арқ аралы уезінде 70-тен астам партия жә не кең ес қ ызметкерлері кө терілісшілер қ олынан қ аза тапты. \ XX ғ. 20ж. басында ауылдар мен селоларда халық наразылығ ының ұ лғ аюының себептері: 1) Мемлекеттің ең бекші халық қ а кү ш қ олдану саясаты. 2)1921 – 1922жж. жаппай ашаршылық. 3)Мал шаруашылығ ының ауыр жағ дайы. 4) Егін алқ аптарының кү рт азаюы. Осы жағ дайлардан ұ сақ тауарлы ө ндіріспен айналысатын шаруалардың мү дделерін ескеретін жаң а экономикалық саясат қ ажеттігі айқ ындала тү сті. \ 1921 жылғ ы наурыз – жаң а экономикалық саясатқ а кө шу туралы шешім қ абылданды (партияның X съезі). \ ЖЭС-тің белгілері: 1) Азық -тү лік салығ ы. 2)Сауда еркіндігі. 3)Жерді жә не ұ сақ кә сіпорындарды жалғ а беру. 4)Ауыл шаруашылық жә не несие, тұ тыну кооперациясын дамыту. 5)Кә сіпорындарды шаруашылық есепке кө шіру. 6)Енбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы ең бекті қ олдану. \ ЖЭС-тің мә ні – салғ ыртты салық пен ауыстыру. 1)1921 жылғ ы наурыз-сә уір – ө лкеде салғ ырт салық пен ауыстырылды. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда аз болды. 2)1921 жылғ ы маусым – Орынбордағ ы ө ткізілген облыстық 1-қ ұ рылтай партия конференциясында Қ азақ станда ЖЭС-ке кө шу туралы айтылды. 3)Жаң а экономикалық саясатпен бірге тоталитарлық, авторитарлық басшылық қ а кө шу басталды. \ Жаң а экономикалық саясат жылдарындағ ы ө згерістер. Азық -тү лік салығ ы енгізілгеннен бастап шаруалар ө мірінде оң ды жағ дай қ алыптасты: 1) Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды. 2)6 жә не одан кем ірі қ арасы бар қ ожалыктар салық тан босатылды.3)Бірың ғ ай заттай салық белгіленді.4)Салық мө лшері азайтылып, 1924-1925жылдары ө німнің 1/8 бө лігі алынса, 1927-1928 жылдары ө німнің 1/13 бө лігі лынды. 5)1924 жылғ ы 1 қ аң тар – ақ шалай салық енгізілді. 6)Ү демелі салық тың ауыртпалығ ы кулактар мен байларғ а тү сті. \ Салық тан жиналган каражаттар мына; злаларғ а бө лінді: 1) Қ орғ аныс ісіне. 2)Халық ағ арту ісіне. 3)Ауыл шаруашылығ ына. 4)Ірі ө неркә сіпке. \ Ауылшаруашылық несиесі қ оғ амы кө шпелі халық қ а жең ілдікті шарттармен 3-5 жылғ а несие берді. Мемлекет шаруаларғ а ауылшаруашылық машиналары мен жабдық тар сатып алуғ а несие берді. 1924-1925 жылдары республикағ а ә келінген 415 тракторды кооперативтер мен коммуналар сатып алды. \ Ауылшаруашылығ ындағ ы басты ө згерістер: 1) Егіс кө лемі 1924 жылы – 2, 1 млн.га, 1928 жылы- 4 млн.га-ғ а ө сті. 2)Мал шаруашылығ ы 1924 жылы – 24, 8 млн., 1928 жыл - 41 млн.-ғ а кө бейді. 3)Шаруа қ ожалыктары 1924 жылы – 737мың, 1928 жылы-1 млн.333 мың ғ а жетті. 4)Астық ө ндіру 1924-1925 жылдары – 64618650 пұ т, 1928-1929 жылдары – 240 млн. пұ тқ а артты. 5)103 коммуна, 650 ауылшаруашылық артелі, мақ та ө сіретін «Мақ тарал» совхозы (Оң тү стік Қ азакстан) қ ұ рылды. \ Шаруалардың жіктелу процесі кү шейді: 1) Батырақ – кедей қ ожалық тары 2 есеге азайды. 2)1928 жылы шаруалардың 3/4бө лігі орташаларғ а айналды. 3)Кулак-бай кожалық тар 6, 6%-дан 14, 8%-ғ а кө бейді. \ ЖЭС жылдары ө неркә сіпте де ө згерістер болып жатты. Халық шаруашылығ ының Қ азақ Орталық Кең есі 8 тресті біріктірді. Одактық маң ызы бар трестер қ ұ рылды: «Эмбанефть», «Алтайказполиметалл», «Атбасцветмет». Жалпыодактық трестер республика бюджетіне табыстарының бір бө лігін аударып отырды: «Эмбанефть» мұ найынан алынғ ан табыстың 5%-ын Қ азак АКСР- інің ө лкелік бюджетіне аударды. Осылайша одақ тық трестердің монополиялық ө ктемдігі қ алыптасты.Экономикалық саясат ө ктемдікпен жү ргізілді. Трестерді қ аптату аймақ тарда ө ндіргіш кү штерді ұ тымды орналастыруғ а теріс ә сер етті. Қ азақ стан экономикасының ұ зақ жылдарғ а созылғ ан шикізаттық сипаты анық талды. Ресейдің орталық аудандарынан республикағ а бірқ атар ө неркә сіп орындары кө шірілді: Орынбор тоқ ыма фабрикасы, Қ останай шұ ғ а фабрикасы т.б. Ө лкедегі кен ө неркә сібіне кө ң іл бө лінді. Тү сті металлургияның басты ауданы Кенді Алтай. 1922 жылы ағ ылшын кә сіпкері Л. Уркварт Риддер мен Екібастұ зды концессиялау туралы тиімсіз шарт жасап, ол қ абылданбады. 1920 жыл – Шымкент сантонин зауыты салынды. 1923 жыл – Риддер қ орғ асын зауыты одақ та ө ндіретін қ орғ асынның 40% -ын берді. \ Атырауды Доссор, Мақ ат мұ най кә сіпшіліктерімен жалғ астыратын тар табанды жол салынды. 1927-1928 жылдар – Республика ө неркә сібін қ алпына келтіру аяқ талды. \ ЖЭС кезінде сауданың маң ызы артты. 1921 жылғ ы 24 мамыр – «Айырбас туралы» декрет жарияланды. Жеке саудағ а рұ қ сат етілді. Жә рмең ке саудасы кү шейтілді1927 жыл - 75 жергілікті, 13 губерниялық, 7 ө лкелік жә рмең ке жұ мыс істеп, сауда айналымы- 30 млн. сомғ а жетті. \ Басты жә рмең келер: а) Семей губерниясында – Қ оянды, Баянауыл. Б)Ақ мола губерниясында – Атбасар.с)Ақ тө бе уезінде – Ойыл, Темір.в)Бө кей ордасында – Орда. \ Жаң а экономикалық саясаттың нә тижелері: 1) Кү йзелген ауылшаруашылығ ын тез арада қ алпына келтіруге мү мкіндік берді. 2)Ө неркә сіп қ алпына келтірілді. 3)Ө ркениетті кооператорлар қ ұ рылысы ел шаруашылығ ының барлық саласын кө терді 4)Шаруа шаруашылығ ын еркін дамытуғ а кепілдік берді. 5)ЖЭС – шаруашылық ты ө ркендетуге мү мкіндік берген «керемет ғ ажайып» саясат болды (1921-1929жж) Бір ескерерлік жайт — ЖЭС-те бізге жақ сылык ә келмеді. 1921 жылы кү зде Лениннің ө зі Арал балық шыларына хат жазып, орталық қ а балық алғ ызды, Тіпті Ақ мола, Семей губернияларынан 1921 жылы ашық қ ан неміс жұ мысшыларына астық жө нелтіліп, оларды " таң калдырдық ". 1921 жылы Мә скеу Қ азақ станнан 1920 жылдың орындалмағ ан 20 миллион пұ т астығ ын жинауғ а ә рекеттенді. Бұ ғ ан тек шаруалар ғ ана емес, осы ә рекеттің жө нсіздігін тү сінген кейбір Кең ес кызметкерлері де наразылық біддірді. Осығ ан қ арамастан, 1921 жылы мамырда Мә скеу мен Ленинградтан Павлодарғ а 7 мың жұ мысшы жә не 2, 5 мың адамнан қ ұ ралғ ан бірнеше автоколонналар келіп тү сті. Астық жоспарын орындату мақ сатымен кейбір губернияларғ а зат айырбасын жасауғ а ә ртү рлі тауарлар да жіберілді. Бірақ Кең ес ө кіметінен жү регі шайлығ ып қ алғ ан шаруалар бұ ғ ан сенбеді жә не ел ашығ ып жатқ анда астығ ынан айырылғ ысы келмеді. Сондық тан олар астық ты тііггі ө неркә сіп тауарларьша айырбастаудан да бас тартгы. 1921 жылғ ы 2-шіддеде Лениннің РК(б)П-ның Сібір жә не қ азақ бюроларына жіберген телеграммаларында " шешуші шаралар қ олданып, базарларды толық жабудан (шаруалар астығ ын сатгырмау ү шін) тайсалмай, кең мө лшерде зорлап алмастыру жү ргізің дер" деп кең ес берді. Осылайша Кең ес ө кіметі жоғ арыда керсетілген жең ілдіктердің бә рін бірте-бірте жойып, іс жү зінде ескі " соғ ыс коммунизмі" саясатына қ айта кө шуге бет алды. Соның бір кө рінісі — 1921 жылы 20-қ арашадан бастап сұ рақ тарғ а жауап берерліктей. Бірақ Қ азақ стан топырағ ында бұ л саясаттарғ а ортақ белгілер болғ анын, яғ ни ең ә уелі орталық тың мү ддесі ү шін азық -тү лік кү шпен экспро-приацияланғ анын ашық айтатын уақ ыт жетті.

55. Қ азақ станды индустриаландыру, оның дамуы, қ иыншылық тары, жетісті Индустрияландыруғ а бағ ыт алудағ ы қ иыншылық тар. Республиканың халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру ә лі аяқ талмағ ан болатын. Ө неркә сіп ө ндірісі соғ ысқ а дейінгі дең гейінің 61%-на жетті. 1925 жылғ ы желтоқ сан - БК(б)П-ның XIV съезі белгілеген социалистік индустрияландыру бағ ыты жарияланды. Индустрияландыру – халық шаруашылығ ының барлық салаларын машина техникасымен жарақ тандыру, инфраструктураның дамуы, индустрияланғ ан халық тың пайда болуы. Индустрияландыру КСРО халық шаруашылығ ын дамытудың 1-бес-жылдығ ымен (1928-1932жж.) қ атар келіп ө лкеде елеулі қ иыншылық тармен жү зеге асты: 1) Қ азба байлық тарының толық зерттелмеуі. 2)Байланыс жә не тасымал қ ұ ралдарының нашар дамуы. 3)Жұ мысшы табының сан жағ ынан ө те аз болуы. Халық тың 90%-ы шаруалар.4)Жергілікті мамандардың жетіспеуі.5)ЖЭС тоқ татылып, ә скери коммунизм кезең індегі ә дістердің жаң ғ ыртылуы. 6)Халық билігінің жеке диктатурамен ауыстырылуы.7)Ә міршілдік-тө решілдік басшылық ә дісінің енгізілуі. \ Осы жағ дайлардан ө лке экономикасында ауыл шаруашылығ ының басымдылығ ы (84, 4 %) сақ талды. Индустрияландыру жағ дайында ең бекшілердің жақ ын арада шешуге тиісті міндеттері: а) Ө лкенің техникалық - экономикалық жағ ынан артта қ алуын жою. Б)Байырғ ы халық ө кілдерін кең інен тарту жолымен жұ мысшы табы мен ө ндірістік-техникалық мамандарды қ алыптастыру. \ Социализмнің бұ рмалануы Қ азақ ө лкелік партия комитетінің 1-хатшысы қ ызметіне Ф.И.Голощекиннің (1925-1933ж.ж.) келуімен кү шейе тү сті. Ол " қ азақ аулы Қ азан лебін сезінген жоқ, сондық тан «кіші Қ азан» тө ң керісін жасау қ ажет" деген идеясын ұ сынды. Оның бағ ыты қ арсылық қ а ұ шырап, Сталинге хат жолдап, " Мен осы жазбаң ызда белгіленген саясат негізінен алғ анда дұ рыс саясат деп ойлаймын" деген жауап алды. Осыдан бастап Голощекин идеясына жол ашылды. \ " Кіші Қ азан" тө ң керісінің бағ ыты: 1) Ө лке ө неркә сібін ұ сақ жә не орташа дең гейде дамыту. 2)Ө лкені шикізат базасы ету. \ Голощекин бұ л қ ағ идасын 1927 жылы ұ сынып, 1930 жылы VII Ө лкелік партия конференциясында нақ тылады. Саяси Бюро мү шелігіне кандидат А.А.Андреев VI Бү кілқ азақ тық партия конференциясында бұ л бағ ытты қ олдайтындығ ын мә лімдеді.\ Ірі саяси кайраткер жә не экономист Смағ ұ л Сә дуакасов " Кіші Қ азан" бағ ытына қ арсы шығ ып, ө з идеясын ұ сынды. Оның кө здеген бағ ыты: 1)Ө неркә сіпті шикізат кө зіне жақ ындату. 2)Қ азақ станды ірі ө неркә сіптер еліне айналдыру. \ Индустрияландыру жолдары туралы пікірсайыс барысында кереғ ар кө зқ арастар қ алыптасты: 1) " Тү йеден социализмге" ө ту мү мкін емес, далада фабрикалар мен зауыттар салу шамадан тыс нә рсе, ұ лттық ө зіндік ерекшелікті жояды.2)Қ азақ тандыру ө ндірісті қ ымбаттатып жібереді.3)Қ азақ тармен енеркә сіп-қ аржы жоспарын орындау мү мкін емес. 4)Жергілікті мамандардың индустрияландыруды жү зеге асыру барысындағ ы ұ сыныс-пікірлері ескерілмеді. С.Сә дуакасов пен Ж. Мың баевтың ө неркә сіпте сақ талып отырғ ан отаршылдық қ ұ рылымды қ айта қ арау қ ажеттігі туралы айтқ андары " ұ лтшылдық кө рініс" деп бағ аланды. Ө ндіргіш кү штердің даму дең гейіне, ең бек қ орының дә режесіне сә йкес келетін индустрияландыру қ арқ ыны туралы ескертпелер " ұ лыдержавалық шовинизм кө рінісі" деп есептелді. \ Индустрияландыруды жү зеге асыру. Индустрияландыру – ө лкенің табиғ и байлық тарын зерттеуден басталды. 1) Акамедик Н.С.Курнаков Орталық Қ азақ станның минерал-шикізат байлыктарын зерттеп, " Қ АКСР-і Кең ес Одағ ының тұ тас металлогенді провинциясы" деген тұ жырым жасады. 2) Академик И.М.Губкин Орал-Ембі мұ найлы ауданын зерттеп, бұ л кен орны - мұ найғ а аса бай облыстардың бірі деп қ орытындылады. 3)Инженер-геолог Қ.И.Сә тбаев Жезказғ ан ауданындағ ы мыс кен орындарын зерттеп, аймақ тың болашағ ы зор екенін дә лелдеді. \ 1927 жыл - Тү ркістан - Сібір темір жол магистралының қ ұ рылысы басталды. В.С.Шатов - қ ұ рылыс бастығ ы.Республика Халық Комиссарлары Кең есінің тө рағ асы Н.Нұ рмақ ов – Тү рксібке жә рдемдесу комиссиясының басшысы. РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі тө рағ асының орынбасары Т.Рысқ ұ лов (1894-1938жж) – РКФСР ү кіметі жанындағ ы Тү рксіб қ ұ рылысына жә рдемдесетін арнаулы комитет басшысы. Т.Рысқ ұ ловтың ұ сынысымен комитет қ ұ рамына темір жол маманы, инженер М.Тынышбаев (1879-І937жж) енгізілді. Тү рксібтің ұ зындығ ы 266, 5 шақ ырым болатын учаскелерінің бірі – Жетісу жолына тә улігіне 1500 м жол теселіп, 7 айда салынды. Қ ұ рылыс жоспарда белгіленген 5 жылдың орнына 3 жылда салынып бітті: • 1930 жылғ ы 28 сә уір - солтү стік жә не оң тү стік учаскелер Айнабұ лақ станциясында тү йісіп, жол уақ ытша іске қ осылды. Алғ ашқ ы поезды тұ ң ғ ыш қ азақ машинисі Кө шкінбаев жү ргізді. • 1931 жылғ ы қ аң тар - Тү рксіб темір жолы тұ рақ ты пайдалануғ а берілді. \ Тү рксіб магистралы салынуының мемлекеттік жә не ә леуметтік-экономикалық маң ызы: 1) Орта Азия Сібір аудандарымен жалғ астырылды.2)Елдің шығ ыс аудандарының экономикасы мен мә дениетін дамытуғ а ық пал етті. 3)Ө лкедегі жұ мысшы табын тә рбиелеу мен шың дау мектебі болды. \ Ө лкеде болашақ ө неркә сіп тораптарының негізі қ аланып, басқ а республикадағ ы экономикалық аудандармен байланыс нығ айтылды: Орталық Қ азақ станның шикізат аймағ ы Оң тү стік Оралдың ө неркә сіп орындарын кенмен, металмен, кө мірмен жабдық тады. Кенді Алтай Сібірдің индустриялы кешенімен ұ ласты. Мұ найлы Ембі Еділ мен Жайық арасында жаң адан қ ұ рылып жатқ ан «Екінші Баку» мұ най базасының бір бө лігіне айналды \ Индустрияландыру саясатындағ ы кемшіліктер: 1) Машина жасау, металлургия, қ орғ аныс ө неркә сібі кә сіпорындары болмады.2)Энергетика базасы, қ ұ рылыс материалдары ө неркә сібі артта қ алды.3)Тау-кен шикізатын дайындаушы база ретінде қ ала берді. 4)Республикадан сирек кездесетін металдар, мұ най, кө мір, фосфорит тегін ә кетілді. 5)Теміржол арқ ылы жү к тасымалдау 1913 жылғ ы дең гейінен 213 есе асып тү сті. \ Ө лкедегі индустрияландыру бағ ытын жү зеге асыру жолдары: а) Шаруаларғ а ү стеме салық тар салу.б)Республикалардың барлық жинақ талғ ан қ орларын мемлекеттік бюджетке қ осу (тонау). в)Одақ тық бюджеттен берілген есебінде, республика қ орынан субсидиялар мен дотациялар бө лу. г) Ө ндірісті, ө нім ө ткізуді жә не жабдық тауды мемлекет қ олына шоғ ырландыру. Д)Жазалау саясатын қ олдану. Е)Ұ жымдастыру жә не аштық тан бас сауғ алап қ ашқ ан қ азақ шаруаларының ең бегін пайдалану. \ Индустрияландырудың Қ азақ станғ а тигізген теріс ә сері: 1) Халық дә стү рі бұ зылды. 2)Қ азақ шаруалары кедейленді жә не аштық қ а ұ шырады.3)Лагерьлер жү йесі орнық ты. 4)Қ азақ стан Ресейдің шикізат кө зіне айналды.5)Жергілікті мамандар дайындауғ а кө ң іл бө лінбеді. \ Индустрияландыру ерекшеліктері: 1) Ө лкедегі индустрияландыру жоғ арыдан жү зеге асырылып, шикізат кө здері екпінді қ арқ ынмен игерілді. Мұ най Ембіде ө ндіріліп, ө ндейтін орталық Орскіде салынды. 2)Білікті жұ мысшы мамандар, инженер-техник қ ызметкерлер сырттан ә келінді. 3)Жергілікті мамандар жетіспеді. \ Урбандалу процесі кү шті жү ріп, қ алалар мен қ ала ү лгісіндегі қ оныстар, қ ала халқ ы кө бейді: 1930 жылдың аяғ ы - қ ала халқ ы- 29, 8%; 1939 жыл - қ алада тұ ратын қ азақ тар – 375 мың ғ а артты. (1926 жылғ ыдан 5 есе кө п) 1926 жыл – қ азақ тар 2, 1%, соғ ыс қ арсаң ында – қ ала мен қ ала ү лгісіндегі қ оныстарда 16%-ғ а жетті.Жұ мысшы табы қ ұ рамындағ ы қ азақ тардың ү лес салмағ ы артты. 1928 жылы 19, 8%; 1935жылы-43, %-га ө сті. \ Индустрияландыру саясатының тарихи маң ызы: 1) Аграрлық республиканың индустриялды-аграрлық аймақ қ а айналуы. 2)Республикада қ алалар мен қ ала тұ рғ ындарының ү лес салмағ ының ө суі.3)Ұ лттық жұ мысшы табының қ ұ рылуы.4)Инженер-техникалық зиялылардың қ алыптаса бастауы.5)Қ ысқ а мерзімде орасан зор материалдық қ азыналар, ө неркә сіп мү мкіншілігі жасалды.6)Кө п ұ лтты ұ жымдар пайда болып, адамдардың туысқ андығ ы нығ айды.7)Қ азақ станның басқ а индустриялық аймақ тармен экономикалық байланысы орнық ты.

56.Қ азақ стандағ ы ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру. 1931-1933жж. аштық. Ұ жымдастыру қ арсаң ында. Жаң а экономикалық саясат нә тижесінде кооперативтік қ озғ алыс дами тү сті. Ө ндірістік кооперацияның негізгі ү ш тү рі болды: Коммуна - ө ндірісті қ оғ амдастыру.Артель - жердің, малдың бір бө лігін, ауылшаруашылық машиналарын, қ ұ рал-саймандарды біріктіру. ТОЗ - жерді бірлесіп ө ң деу мен шө п шабу жө ніндегі серіктестік.Шаруалар ұ жымдастыру тү рлерін таң дағ анда негізінен ТОЗ-ды қ алады.1927 жылғ ы 1 қ азанда республикада кооперация шаруа қ ожалық тарының 23, 1%-ын қ амтыды: 1074 тұ тыну қ оғ амы (312-сі ауылдарда) 140 факторий (кешпелі халық тың ең қ арапайым коорперативтік бірлестігі) 1072 ұ жымдық шаруашылық орнап, 101 коммуна, 77 артель, 294 ТОЗ қ ұ рылды. Қ ызыл отаулар сауатсыздық ты жою, кедейлерді кооперативтерге тартуды ұ йымдастырды. ЖЭС негізінде мал саны артты: 1929 жылы 40, 5 млн-га жетті. 1925 жыл – Ф.И.Голощекин «ауылды кең естендіру» ұ ранымен ауылда тап кү ресін шиеленістіру бағ ытын таң дады. Шабындық жә не егістік жерді қ айта бө лу науқ аны ауылдағ ы жағ дайды ауырлата тү сті. 1926 жылғ ы кө ктемде кедейлер байлардың иелігіндегі 1, 3 млн.га шабындық жә не 1, 25 млн.га егістік жерді тартып алды.Индустрияландыру бағ ыты азық -тү лік қ орлары проблемасын кү н тә ртібіне қ ойды. 1928 жылы қ аржы мен жұ мыс кү шін ауыл шаруашылығ ынан ө неркә сіпке ауыстыру жү йесін қ алыптастыру процесі басталды. «Барлық формадағ ы кооперацияны барынша дамыту саясатын» ұ жымдастыру бағ ытына кө шіру кө зделді. 1928 жылғ ы қ аң тар-ақ пан – И.В.Сталиннің Сібірге сапары.Осы сапарында (1928 жылғ ы 3 ақ панда) Омбы округтік комитетінің мә жілісінде астық дайындау барысында тө тенше шаралар қ олдануғ а рұ қ сат етті. Ф. Голощекин ауыл мен қ оныстарғ а 4800 уә кіл жіберіп, 31 мың шаруа жазаланды. 1928 жылғ ы 1 қ азан – 1929 жылғ ы 1 желтоқ сан аралығ ы - 277 шаруа атылды.1928 жылғ ы 27 тамыз – «Аса ірі бай шаруашылық тары мен жартылай феодалдарды кә мпескелеу жә не жер аудару туралы» декрет жарияланды.Бай-феодалдар ө здерінің мү ліктік жә не қ оғ амдық ық палымен ауылды Кең естендіруге кедергі жасайды деген ұ станым негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мың ы тә ркіленіп, олардың ауылшаруашылық қ ұ ралдары – 877 колхозғ а, 24.491 жеке шаруашылық қ а бө лініп берілді. Тә ркілеу заң ды бұ зу арқ ылы жү зеге асырылды.Орташалар байлар қ атарына жатқ ызылды.2)Тә ркілеуге жататын нормағ а дейін жеткізу ү шін жекелеген отбасы шаруашылық тары ә дейі біріктірілді.3)Уә кілдер кедейлерді қ оркыту арқ ылы, байларды кө рсетуге кү штеп кө ндірді.4)Қ анаушы элементтермен қ атар дә улетті жә не орташа шаруашылық тар да тә ркіленді.5)Бай-кулактар қ атарына темір шатырлы ү йі немесе 2 аты болғ андар да енгізілді. Ауыл шаруашылығ ын жаппай ұ жымдастыру бағ ыты кө зделіп, бай-кулактарды тап ретінде жою міндеті қ ойылды. Ұ жымдастыру — бай-кулактарды тә ркілеуден басталды;. Ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру. Партияның XV съезі ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру бағ ытын жариялады (1927 жыл желтоұ сан). Негізгі ұ станымдар: 1)Еріктілік.2)Дербестік.3)Материалдық мү дделілік.4)¥ жымдастыру сатыларына кезең -кезең мен ө ту. \ Қ АКСР-де ұ жымдастыруды 1932 жылдың кө ктеміне қ арай аяқ тау белгіленді. 1929 жылдың екінші жартысынан бастап республикада колхоз қ ұ рылысы жедел дамытылды. Алғ ашқ ы МТС-тер (машина-трактор станциялары) қ ұ рылды.Қ азақ станның астық ты аудандарындағ ы колхоздық қ ұ рылыстың кегізгі формасы ауыл шаруашылық артелі. Малды аудандардағ ы колхоз қ ұ рудың негізгі формасы – жерді бірлесіп ө ң деу жә не шө п шабу серіктестігі. Қ азақ станда кө шпелі жә не жартылай кө шпелі шаруашылық ты отырық шылық қ а кө шіруді 1933 жылы аяқ тау кө зделді. Ұ жымдастыру мен отырық шыландыруды жаппай жү ргізу ү шін ауылдар мен қ оныстарғ а 8 мың жұ мысшы жә не 1204 «жиырма бес мың дық шылар» жіберілді. Олар Ресейдегі колхоз жобасын қ айталайтын қ оныстандыру ү лгісін орнық тырды.Ұ жымдастыру жылдары кооперативтендіру қ озғ алысының ө з ісін ашуғ а мү мкіндік беру, материалдық ынта, кооперативтендіруге шаруаның бірте-бірте ө туі, еркіндік ұ станымдары бұ зылды. Ұ жымдастыру бағ ытында жіберілген қ ателіктер: 1) Қ атал жаппай қ уғ ындаумен террорга негізделді.2)Даярлық сыз, жергілікті жағ дайлар ескерілместен жү ргізілді.3)Ә кімшілдік кү штеу ә дістерімен жеделдете жү ргізілді.4)Шаруашылық базасын жасау, тұ рғ ын ү йлер, мә дени тұ рмыстық объектілер салу жоспары орындалмады. Белсенділер отырық шыландыруды жоспарланғ ан 3 жылдың орнына 3 кү нде аяқ тап «жалғ ан колхоздар» қ ұ ра бастады. Нә тижесінде: Абыралы ауданында-70%; Жымпиты ауданында-60%; Жә нібек ауданында-95% шаруашылык ұ жымдастырылды. \ Шаруашылық ты ұ жымдастыру дең гейі ү немі ө сіп отырды: 1928 жылы – 2%, 1930 жылғ ы 3 сә уір – 56, 4%, 1931 жылғ ы қ азан – 65%. Азық -тү лікпен қ амтамасыз етудің қ иындауына байланысты 1929 жылы «ә скери коммунизм» саясаты кезіндегі салғ ырт енгізілді: Шұ бартау ауданында малдың 80% -ы мемлекетке етке ө ткізілді. Балқ аш ауданына 297 мың малғ а салғ ырт салынды (ауданда 173 мың мал болғ ан).Торғ ай ауданында 1 млн. мал басынан салғ ырт салдарынан 98 мың ы қ алды. Торғ айлық тар «асыра сілте болмасын, аша тұ яқ қ алмасын!» ұ ранын кө терді. Еріктілік ұ станымы ө рескел бұ зылды. Колхозғ а кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай-кулактар» қ атарына жатқ ызылып, қ атал жазаланды: жыл – 56.498 шаруа жауапқ а тартылып, 34 мың ы сотталды. 1931 жыл – 5.500 отбасы жер аударылды. 1929-1933 жылдар – ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқ арма) ү штігі – 9.805 іс қ арап, оның ішінде: ату жазасына – 3.386 адам, 3-10 жылғ а концентрациялық лагерьге қ амауғ а –13.151 адамғ а ү кім шығ арды. 1933 жыл - ОГПУ ү штігі 21 мың адамды қ амауғ а алды. Тұ тас ә улеттер мен рулар да жазағ а тартылды. \ 1930 жылғ ы 30 мамыр – республика Ү кіметі жаң а лагерьлер ұ йымдастыру ү шін Ақ мола, Қ арағ анды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануғ а 110000 га жер бө лді. Жекедегі малды қ оғ амдастыру нә тижесінде, мал кү тімінің кемдігінен, жем-шө птің жетпеуінен мал қ ырылды. Осы жылдары ө лкенің одақ бойынша тауарлы астық ө ндіруден ү лес салмағ ы 9%-дан 3%-ғ а кеміді.Мал шаруашылығ ы кү йзелісті шығ ынғ а ұ шырап, 1930-1932 жылдары аштық жайлады. 1932 жылғ ы ақ пан – колхозшы қ ожалық тарының 87%-ы, жекешелердің 51, 8% -ы малдан тү гел айрылды. Ұ жымдастыру қ арсаң ында – 40, 5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 қ аң тарда 4, 5 млн. мал қ алды. Бұ л жағ дай ө лкеде аштық қ асіретін туғ ызды: жылы-313 мың адам; 1931 жылы- 755 мың адам; 1932 жылы- 769 мың адам қ айтыс болды. 1930-1932 жылдарда барлығ ы 1 млн. 750 мың қ азақ немесе халық тың 40%-ы жаппай қ ырылды. \ \1932 жылғ ы 1 ақ панда Павлодар қ аласынан саяси жер аударылғ андар КСРО Орталық Атқ ару Комитеті тө ралқ асына аштық айғ ақ тары туралы жазды: «...аштық тың ауыр кө рінісі етек алуда. Ит, жә не алуан тү рлі ө лекселер желініп жатыр. Тірі қ алғ андардың аштық тан ә лсірегені сонша. ө ліктерді жерлеуге шамасы келмеуде...» 1932 жылғ ы шілде – аштық апаты мен себептері туралы Ф.Голощекинге «Бесеудің хаты» (Ғ.Мү сірепов, М.Ғ атауллин, М.Дә улетқ алиев, Е.Алтынбеков, Қ.Қ уанышев) жазылды. Онда кө терілген мә селелер: Орташаларғ а байлармен бірдей соқ қ ы берілді, сондық тан орташалар байлар жағ ына шығ уда. Байлар малды қ ырып тастауғ а тырысуда.«Жалғ ан колхоздарды» ұ йымдастыру жалғ асуда. Ө лкеде ашығ ушылар саны кө беюде.1933 жылғ ы наурыз - РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі тө рағ асының орынбасары Т.Рысқ ұ ловтың Сталинге хаты. Хатта кө рсетілген деректер: «Қ азақ жерінде кө ршілес ө лкелерге кө шушілер саны артуда: Орта Волгада-40 мың, Қ ырғ ыз жерінде-100 мың, Батыс Сібірде-40 мың, Орта Азияда-30 мың, Қ арақ алпақ жерінде-20 мың қ азақ тар бар. Кө шіп кетушілер Қ алмак, Тә жік жері, Солтү стік ө лке, Батыс Қ ытайғ а дейін барғ ан. Бұ л аш адамдардың тамақ іздеп босуы». Ол қ азақ халқ ын аштық тан қ ұ тқ аруды ө тінді.Қ азақ зиялыларының ө тініштеріне орталық тарапынан жауап болмады. Аштық ә серінен халық санының азаюы жалғ аса берді: 1)• Актө бе облысында 1930 жылы – 1 млн. 12500 адам болса, 1932 жылы – 725800 адамғ а кеміген (71%).2)Балқ аш ауданында 1930 жылы – 60 мың адам болса, 1932 жылы – 36 мың ы қ ырылып, 12 мың ы басқ а аймақ тарғ а кө шіп, 12 мың ы қ алғ ан. \ Жаппай жазалау мен аштык ә сері халық ты тү гелдей кө шіп кетуге мә жбү р етті. 1930 жылғ ы қ аң тар – 1931 жылғ ы маусым аралығ ы – 1 млн. 70 мың адам (281.230 шаруа қ ожалығ ы) Қ ытай, Иран, Ауғ ан жеріне т.б. кө шті. Оның 616 мың ы қ айтып оралғ ан жоқ, 414 мың ы кейін елге оралды. Аштық зардаптары: 1930-1933 жылдары 2, 1 млн. адам қ ырылды (барлық халық саны - 6, 2 млн.)Қ азақ тардың осы жылдардағ ы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ғ ана қ алпына келді.1930-1932 жылдардағ ы аштық тарихқ а «ұ лы жұ т» ретінде енді.\ Жаппай ұ жымдастыру саясатына қ арсылық Ұ жымдастырудың сталиндік ү лгісіне қ арсы шаруалардың наразылығ ы алуан тү рлі болды: 1)Қ алалар мен қ ұ рылыстарғ а кету.2)Басқ а аймақ тарғ а, шетелге кө шу.3)Белсенділерді, партия, кең ес, комсомол қ ызметкерлері, сот орындаушыларын ө лтіру. 4)Қ арулы отрядтар кұ ру.5)Кө теріліске шығ у. \ 1929-1931 жылдарда ө лкеде қ арулы кө терілістер болып ө тті. Ұ жымдастыру бағ ытының 2 жағ ы болды: 1) Шаруалар бай-феодалдарғ а кіріптарлық пен кү йзелістен қ ұ тылды.2)Кө шпелі ө ркениет ерекшелігі ескерілмей кү штеу ә дісімен жү зеге асырылды.

Бұ л саясат жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы кезіндегі апаттың кең естік нұ сқ асы болып табылады.

57.20ғ. 20-30жж.. Қ азақ стандағ ы мә дени қ ұ рылыс.

Қ азакстанда болып жатқ ан жағ дайлар мынадай міндеттердің жуық арада шешілуін қ ажет етті. Ол ең бекшілердің сауатсыздығ ын жою еді. Осы мақ сатга 1924 жыддың кекегің де " Республикада сауатсыздық ты жою" қ оғ амы қ ұ рылды. Осы қ оғ амның кү шімен 1927 жылы Қ азақ станда 200 мың дай адам оқ ытыла бастады. 1940 жылы Қ азақ станда 44 мың нан астам оқ ушылар бодды. Соғ ыстың алдында 20 жоғ арғ ы оқ у орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұ мыс істеді. Оларда 40 мың адам оқ ыды. Одан басқ а 1940 жылы еліміздің ә р тү рлі аудандарында 20 мың нан астам қ азақ стандық тар оқ ып, білім алды. Мә дени курылысты жузеге асыруда коптегн кедергілер кездесті: Ұ лт зиялылардың аздығ ы, ұ лы державалық шовинизм, материалдық технткалық базаның болмауы.. 1921—27 ж екі жү з мың адам оқ ып, сауатын ашты. 28ж аяғ ында сауатты адамдар 25%, қ азақ тар 10%. 1926 КАКСРДЕ Бірың ғ ай ең бек мектептерінің жарғ ысы қ абылданды. 1924-1925ж РКФСРде аагртуга 30 тиын, КАКСРде 68, 9 тиын. Мә дени қ ұ рылысын жеделдетуге ұ лттық зиялылар ық палы ерекше болды. А Байтұ рсынов Суретті ә ліппені, Ж аймауытов Қ ос тілдік жә не ана тілінде оқ ыту ә дісемесін, Бокейханов географиялық оқ улығ ын, Сатбаев алгебра окулығ ын қ ұ растырды. 1928ж араб ә рпі мен латын ә рпі мен 40ж кириллицамен ауыстырылды. 1931 Ж 15-50 ЖАС аралығ ындағ ы сауатсыхз халық қ а жалпығ а бірддей міндетті білім беру енгізілді. 1930-31 оқ у жылдарында отырық шы аудандарда, кошпели аудандарда жалпығ а бірдей оку енгізілді. Ә леуметтік саясатты іске асыруда бірқ атар жетістіктерге қ ол жетті. 1940 жылы Қ азақ станда 3100 -дей магазин, 600-дей асхана мен ресторандар, 200-дей жана емхана жә не 120-дайаурухана салынды. Мә дени-ағ арту мекемелерінің жү йесі қ алыптасты.Сонымен сауатсыздық ты жою жалпы білім беретін мектептерді кө бейту жө нінде елеулі табыстарғ а қ ол жетті: жаң а советтік интеллигенцияны қ алыптастыру процесі жү ргізідці. Советгік Қ азақ станның ғ ылымы ө ркендеді, ә дебиет пен ө нер дамыды.1930 жылы жалпығ а бірдей міндетті бастауыш білім беру тә ртібі енгізідді. 1932 жыддың аяғ ында Қ азақ стан тұ рқ ындарының 42%-і сауаттанды. Бастауыш мектепте оқ итындар саны 1928 жылғ ы 305 мың нан 540 мың ғ а дейін орта мектепте оқ итындар — 23 мың нан 65 мың ғ а дейін кө бейді. Жұ мысшылар мен шаруалар қ атарынан қ азақ совет интеллигенциясын даярлау кең кө лемде жү ргі-зідді. Абай атындағ ы қ азақ тың педагогикалық институты, С.М.Киров атындағ ы қ азақ тың мемлекеттік университеті, кен-металлургия, медицина, зоотехникалық - мал дө рігерлік, а.ш. т.б. институттары, ондағ ан арнаулы орта білім беретін оқ у орывдары ашылды. Мың дағ ан қ азақ жігітгері мен қ ыздары РСФСР, Украина, Белоруссия, Ө збекстан т.б. туысқ ан республикалардың жоғ ары оқ у орындарында білім алды. Қ азақ КСРның енбек сің ірген мұ ғ алім атағ ын алғ аш алган ұ стаздар: С. Кобеев, С. Ақ ышев. А Ақ атов, Ш сарыбаев, Л Добранская, Н Волков. 1939ж жалпы халық тың сауаттылығ ы 65%, қ азақ тар арасында 40%. 1928 ж тұ нгыш пед институт, 1929ж алматы зоотехникалық малдә рігерлік инмһ ституты, 1930ж қ азақ тын ауылшаруашылық институы, 1931ж алмаыт мединституты, 1934ж Киров атындағ ы казақ мемлекеттік университеті ашылды.20-30ж ғ ылымның қ алыптасқ ан кезең і. 1926ж Массон Ә улиеатада казба жұ мыстарын жү ргізід, 1932 ж КСРО Ғ ылым академиясының Қ азақ стандағ ы базасы қ ұ рылды. Екі секторы: Зоология жә не ботаника, Алматыдағ ы ботаника бағ ы. Республика одақ бойынша тү сті металдар барит, сурьма қ орынан бірінші, мунайдан екінші, комирден ушинши орын. Тар жол тайғ ақ кешу С Сейфуллин, Азамат Азаматович Майлин, Картқ ожа Аймаууытов, Жұ мбақ жалау Муканов. Кең естк поэзиясы толығ а тү сті; Кокшетау Сейфуллин, Сұ лушаш Муканов, Кулагер Жансугіров. Бокейханов шебер аудармашы ретінде белгілі болды. 1935ж Жамбылдың тоқ сан жасұ а толуы одақ бойынша атап отилди. 1938ж Мә скеуде қ азақ онерінің алғ ашқ ы онкү ндігі откізіліп, Қ ыз Жібек жалбыр опералары откізілді. К Байсейтиева КСРО халық артисі атанды. Совет ғ ылымының кө рнекті ө кілдері — академиктер: А.Д. Архангельский, И.П.Бардин, С.И.Вавилов, И.М.Губкин, А.П.Карпинский, В.Л. Комаров, В.А. Обручевт.б. респуб-лика халық шаруашылығ ының маң ызды проблемаларын шешуге, жоғ ары мамандығ ы бар ғ ылыми ұ лт кадрларын даярлауғ а тікелей араласты.Қ азақ Советі ә дебиеті мен ө нері гү лденіп ө сті. С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансү гіров, М.Ә уезов, С.Мұ канов, Ғ.Мү сірепов, Ғ.Мұ стафин т.б. кө рнекті сө з шеберлері осіп шық ты. Қ азақ поэзиясының алыбы Ж.Жабаевтың жалынды жырлары бү кіл ә лемге тарады. Қ азақ сахнасының шеберлері К.Байсеитова, Ә.Қ ашаубаев, Ж.Шанин, Қ. Жандарбеков, Қ.Байсейітов, Қ.Қ уанышбаев, С.Қ ожамқ ұ лов, Е.Ө мірзақ ов т.б. ө нері лайық ты бағ асын алды. Қ азақ халқ ы орыс жә не дү ние жү зі мә дениеті мен ғ ылымының ү здік жетістіктеріментанысты. Қ азақ тың ә деби тілі жетіле тү сті, халық бү қ а-расының тілегіне сә йкес орыс графикасына кө шірілген альфавиті қ айта қ ұ рыдды. Біздің кө п ұ лтты еліміздің, оның ішінде Қ азақ станның экономикасында, саяси жә не мә дени ө мірінде, ә леуметтік қ ү рылысында тү бірлі ө згерістер болды. Қ азақ тардың ұ лттық қ ауымдастығ ын нығ айта тү сетін аса маң ызды факторлардың бірі казақ тілі болып табылды. Ол ұ лт болып қ алыптасуғ а дейін-ақ ортақ тіл болып саналғ ан. Жергілікті алуан тү рлі диалектілердің болуына қ арамастан қ азақ тіліндегі халық ауыз ә дебиетінің " Алпамыс", " Қ обылаң цы", " Ер Тарғ ын", " Қ озы Керпеш-Баян сұ лу", " Қ ыз Жібек" т.б. эпостық поэмалары Қ азақ станның жер жеріне кең таралып, халық арасында зор сү йіспеншілікке ие болды. Кө рнекті халық ақ ындары мен ә ншілері Бү қ ар жырау, Махамбет Ө темісү лы, Ақ ан сері, Біржан, Жаяу Мұ са, Жамбыл т. б. ө лең цері мен ө ндері, Абай Қ ұ нанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров жә не басқ а да жазба ә дебиеті ө кілдерінің шығ армалары жайлы да осыны айтуғ а болады. Алайда, Қ азан революциясына дейін қ азақ тілі бір жақ ты дамыды. Ол негізінен ө лі де жете дами қ оймағ ан кө ркем ә дебиеттің поэзия тілі болып қ ала берді. Бұ л тілде саяси ә дебиеттер ө те аз, ал ғ ылыми ә дебиеттер мү лде шығ арылмады деуге болады. Қ азақ тіліне Қ азақ стан экономикасының кенже қ алуы: ө неркә сіптің кө птеген салаларының болмауы, шаруашылың тың нашар дамуы жә не баска да жағ дайлар сө зсіз ә серін тигізді. Тілдің даму дең гейі қ оғ амдык ө мір салаларында қ ол жеткен прогресс дең гейіне, ендіргіш кү штердің, қ оғ амдық қ атынастардың, рухани мә дениетінің, ғ ьшым мен техниканың даму дә режесіне байланысты. Совет ө кіметі жылдары қ азақ халқ ының ө мірінде қ азақ тілі қ азақ тардың жә не Қ азақ стан халық тарының толық қ анды, жан-жақ ты дамығ ан тілдерінің біріне айнала алмады, дегенмен оның лекциялық қ оры байып, морфологиялық, синтаксистік жә не стилистикалық жү йесі жетіле тү сті, ә деби жә не сө йлеу нормасы ү ндесіп, алфавит пен орфография жү йесіне елеулі ө згерістер енгізідді, ең бастысы тілдің қ оғ амдық функциясы анағ ұ рлым кең іді.Коммуникативтік, яғ ни қ арым-қ атынас қ ұ ралы ролін атқ ара отырып, қ азақ тілі мектептерде, жоғ ары оқ у орындарында оқ у тілі, саясат тілі, жоғ ары дамығ ан кө ркем ө дебиет пен ғ ылым, мерзімді баспасө з, радио мен телевизия тілі болып отыр. Елімізді индустрияландыру, ұ жымдастыру кезең і 30-жылдардағ ы қ оғ амымыздың алдың ғ ы қ атарлы азаматтарының репрессияғ а ұ шырау кезең іне дә л келді.

58.1920-1930жж. Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық -саяси жағ дай. Жаппай қ уғ ын-сұ ргін.

30 ж КСрода социалистік қ атыгастар орнап болды. Социализмнің тоталитарлық корінісі ме млекеттік меншік нығ айып шаруалар жерден шеттетілді. Республика толық егемендік алмады. Республикалардығ ң заң шығ ару бастамасы болмады. Елде сталиндік теория ү стемдік етті. Жазалау шаралары: Ату, жер аул\дару, еньекпен тү зеу лагерлерінде қ амау, Ксродан тыс жерлерге куу. Жеке адам қ ұ қ ығ ы аяқ қ а басылып, балама пікір айтұ ан адам халық жауы атанды. 1927-1929 ж Т Рысқ ұ лов, Н Нұ рмақ ов, с Қ ожанов, м мырзағ алиев республикадан аластатылды. 1928ж Қ ызылордада Қ ызыл астаның салушылардың қ аскү немдігі ашылыд, талантты саулетші мени инженерлер Тынышбаев, Буддаси, Голдгор сотқ а тартылды. 1930ж 4 сә уір Ж аймауытовты атуғ а ү кім шығ арфылды. Сол жылы М Дулатов та ату жазасына кесіліп, кейін он жыл қ амауғ а ауыстырылып, 1935 Соловки лагерінде қ қ.1937-38 террор жаппай сипат алды. Ұ лт зиялылары халық жаулары атанып, сталиндік жазадан олтірілді. С Сейфуллин, майлин, Жансү гіров, Жумабаев, Дулатов жазағ а ұ шырап, олтирилди. Лагерлік жү йесі қ ұ рылды. КАрлаг Қ арағ анды енбекпен тузету лагери, ЧсИР, АЛЖИР. Ғ алым Чижевский сауатсыздық жағ дайындығ ы қ ан айналымы теориясы жө ніндегі енбек авторы. Айтаков Тү ркімен КСР отралық атқ ару комитетенің торагасы. 1931 Осакаров ауданында 25 қ оныс обсервация пайда болды. 101мың қ азақ стандық Гулагка жабылып, 27мың ы атылды, қ азір 40мыны ақ талды.

Жаппай репрессия толкыны Казакстанды да камтыды. Казакстанда бір жылдын ішінде уш іс карастырылды. Олар Уржар, Пресновка жане Карагандыдагы “контрреволюциялык улшыл-фашистік залалдык уйымдардын” істері болды. Ен алгашкы іс Карагандыдагы сот ісі болды. Ондагы айыпталушылар тізімінде округтік партия уйымынын хатшысы М. Гатаулин, мушелері А. Асылбеков, Н. Нурсейітов болды. Олардын негізгі кінасі – батылдылыгы мен принципшілдігі. Сонымен катар Гатаулин 1932 жылы Сталинге жазылган “Бесеудін хаты” авторларынын біреуі болып табылады. Олар 1937 жылы карашада откен сот процесінде оздерінін “Маскеудегі “троцкистік орталыкпен” калай байланыс орнатып, олардын тапсырмасын Казакстанда калай жузеге асыргандарын” мойындады.

Кейін халык жауларын тусті металлургиядан, темір жол транспортынан, жерхалкомынан, байланысхалкомынан жане т. б. жерлерден аныктап, жауапка тарта бастады. Партия кенес кайраткерлерінін тізімін Н. Нурмаков (БОАК президиумынын жауапты кызметкері), Т. Рыскулов (РКФСР ХКК торагасынын орынбасары) Маскеуде усталып бастаса, кейін ол тізімді Караганды облыстык аткару комитетінін торагасы А. Асылбеков, Караганды облыстык партия комитетінін екінші хатшысы Н. Нурсейітов жалгастырды. Олкенін партия жане кенес кызметкерлерін айыптап жауапка тарту шаралары натижесінде корнекті кайраткерлер: К. Сарымолдаев, У. Кулымбетов, Г. Тогжанов, А. Лекеров, А. Розыбакиев, Ж. Садвакасов, И. Курамысов жане т.б. усталып ату жазасына немесе лагерлерге узак мерізімге айдалды.

Тіпті орталыкта не болып жатканын білмейтіндер тагылган айыптардын еш далелсіздігіне карамай жазаланды. Маселен, 1938 жылы 27 кантарда Онтустік Казакстан облысындагы Сайрамдык бес азамат “Киров жолдаска кастандык жасаушылармен ауыз жаласкан саяси кылмыскерлер” болып шыгады. Жауап алу барысында Сайрамда “буржуазияшыл-ултшыл топтын” 12 мушесі аныкталып, ол топ “облыстык уйыммен”, облыс “республикалык топпен байланысты”, ал олардын барлыгы “Маскеумен тогысты” деген корытынды жасалады жане уштіктін шешімімен “кылмыскерлер” атылады.Тергеу ісінін материалдары корсеткендей айыпталушыларга байланысты кылмыстык-процессуалдык кодекс дорекі бурмаланган. Онын бурмаланганын томендегідей далелдер корсетеді: тергеу жумысы кылмыстык іс козгау туралы каулысыз жургізілген жане айыпталушылар ешбір негізсіз жане прокурордын руксатынсыз камалган. Айыпталушыдан жауап алдын ала кіналі адам ретіндегі козкарас тургысынан алынган жане коптеген айыпталушыларга ешбір белгілі кіна тагылмай, олар айлап тергеусіз ОГПУ-дін турмелерінде жаткан. Ал тергеу аякталган сон айыпталушылар тергеу материалдарымен таныстырылмаган. Айыпталушылар коргаушы пайдалану кукыгынан айырылган. Іс осындай денгейде, ешбір бекітілусіз, сот емес органдарга жіберілген жане олар сырттан укім шыгарган. Жаппай репрессия саясаты натижесінде казак халкынын ен тандаулы азаматтары, тіпті, олардын ішінде кенес окіметін орнатуга катыскан А. Айтиев, С. Арганшеев, Т. Рыскулов, Н. Сыргабеков сиякты кайраткерлер де атылып кетті. Жалпы сталиндік кугын-сургін колемі алі толык аныктала койган жок. Кей деректерде 1937-1938 жылдары казакстандыктардын 44 мыны турмелерге тусіп, 22 мыны атылды десе, баска деректер 1930-50 жылдары 100 мыннан астам адам репрессияга ушырады, онын ішінде 20 мыннан астамы атылганын айтады.Большевиктік жаппай репрессия саясаты кезінде жекелеген адамдар гана емес, кішігірім халыктар да кугын-сургінге ушырап, жазыксыз жапа шекті. Ондай жапа шеккен халыкка корейлер жатады. Казакстандык корейлердін негізгі болігі кезінде Киыр Шыгыс олкесінен жер аударылды. Олардын жер аударылу себептерін КСРО ХКК-і мен БК(б)П Орталык комитеті бірігіп шыгарган “Корей халкын Киыр Шыгыс олкесінін шекаралык аудандарынан кошіру туралы” каулысы бір ауыз созбен: “Киыр Шыгыс олкесіне жапон шпионажынын еніп кетуіне жол бермеу максатында…” – деп жауап береді. Каулыда оларга оздерімен бірге заттарын, дуние-муліктерін ала кетуге руксат етілді. Тіпті, оларга шет елге кетуді калайтындарга кедергі жасамау, шекарадан отуді онайлату тартібіне жол беру кажеттілігін де корсетті. Кошкенде калдырып кетуге мажбур болган дуние-муліктін жане егіс алкабынын шыгынын оларга кайтару шарасы да атап корсетілді. Алайда айтылгандар тек соз жузінде калды. Кошкен корейлер тек киім-кешек пен азык-туліктерін гана алып шыга алды. Олар сонымен бірге шекара аскерлерінін жане НКВД-нін тікелей бакылауында болды. Корейлер Казакстанга келген сон да кудікті саналып, бакылауга алынды жане кугын-сургінге ушырады.Казакстан картасында Карлаг деген ерекше тартіптегі Караганды енбекпен тузеу лагері пайда болды. Тоталитарлык тартіп туындаткан тагы бір лагер – Алжир деп аталды. Жаппай репрессияга ушырагандардын от-басы да кугындалды. Алжир лагерінде осы кугынга ушырагандардын айелдері узак жылдар бойы мерзімдерін отеп отыруга мажбур болды. Кенес укіметі жургізген кугын-сургін саясаты натижесінде осы кугынга ушырагандарды орналастырып, оларды бакылайтын баскару органы ГУЛАГ пайда болды. Елдегі осындай кугын-сургін мен коркыныш куш алып турган жагдайда КСРО жана Конституциясынын жобасы талкыланып, 1936 жылы 5 желтоксанда кабылданды. Конституция елде социализм орнаганын жария етті. КСРО жана Конституциясы одактас республикалар санын кобейту мумкіндігін арттырды. Соган сайкес Закавказ республикасы таратылды. Азербайжан, Армян, Грузин республикалары енді КСРО курамына тікелей енді. Казак жане Кыргыз автономиялык республикалары одактас республикаларга айналды. Казак республикасынын статусынын озгеруіне байланысты жана Конституция жасау кажет болды. 1937 жылы 3 акпанда жана Конституция жобасын КазОАК-нін Президиумы колдады. 1937 жылы 21-26 наурызда Алматыда Казакстан кенестерінін X съезі отті. 1937 жылы 26 наурызда съезд Казак КСР-нын Конституциясын бекітті. Мемлекеттік биліктін ен жогаргы органы торт жылга сайланатын Казак КСР Жогары Кенесі болды. Жогары Кенес озінін Президиумын сайлады жане республика укіметі - Халык Комиссарлар Кенесін (ХКК) курды. Конституцияда республика территориясынын тутастыгы негізделді. Казак КСР-нын арбір азаматы КСРО азаматы болып табылды.

59.1941-1945 жж Ұ лы Отан соғ ысына қ азақ стандық тардың қ атысуы жә не олардың ө шпес ерліктері.

Қ азақ стандық тардың Ұ лы Отан соғ ысы жылдарындағ ы тылдағ ы ерліктері. Қ азақ стандық тар жау тылындағ ы партизан қ озғ алысына белсене қ атысты.1941ж КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-нің 1941 ж 29 маусымындағ ы дерективасында жау басып алғ ан аумақ тарда жау армияларының бө лімшелерімен кү ресу ү шін партизан отрядтарын қ ұ ру кө зделді.Осы жылдың 18 шілдесінде БКП(б) ОК*Германия ә скерінің тылында кү рес ұ йымдастыру* туралы қ аулы қ абылданып, партизан қ озғ алысын ұ йымдастырды.1941ж жазынан бастап жау тылында жабдық тала бастағ ан партизан ұ йымдары қ ұ рамындағ ы жауынгерлер саны 1943ж соң ында 1 млн жетті.1942ж мамырында Қ ызыл Армия мен партизан қ озғ алысының ұ штасуын қ адағ алайтын Орталық, кейінірек республикалық жә не облыстық партизан қ озғ алысы штабтары қ ұ рылды. Енді партизан қ озғ алысы қ атарында жаумен шайқ астан қ азақ стандық тар қ ұ рамына тоқ талайық.Украина аумағ ындағ ы партизан бірлестіктерінде 1500 қ азақ стандық жаумен шайқ асты.Атап айтсақ, М.И.Шукаевтың партизан отряды қ ұ рамында 79 қ азақ, Ұ лы Отан соғ ысының Батыры С.А.Ковпактың партизан отрядында 70 қ азақ стандық болды.Қ азақ стандық тар ү лкен ерлік кө рсетті.Мысалы, 1942ж Қ айсенов Чапаев атындағ ы партизан отрядтарының командирі сайланып, Украина аумағ ында жаумен шайқ аста ү лкен ерлік кө рсетті.Сонымен қ атар Қ арағ анды облысынан Д.И.Сагаев, Талдық орғ ан облысынан П.С.Шленский, Қ ызылордадан-Байдаулетов, Шымкент облысынан-Ж.Омаров, алматылық -А.С.Егоров жә не т.б қ азақ стандық тар ә ртү рлі партизан қ ұ рылымдары қ атарында шайқ асты.Отанын қ орғ аудағ ы асқ ан ерлігі ү шін Қ.Қ айсеновке *Халық Қ аһ арманы* атағ ы берілді. Белоруссия аумағ ын жаудан азат етуге де қ азақ стандық партизандар ү лкен ү лес қ осты.Тек 1941ж Брест облысындағ ы Старосельск орманында 9 қ азақ стандық партизан жаумен шайқ асты.Белоруссия аумағ ында ерлікпен шайқ асқ ан отандас партизандар: Озмитель, Омаров, Қ айсеитова, Салық ов, Сыдыкова, Булаев, Данияров, Темірханов, Жұ мабаева жә не т.б Смоленск облысында қ ұ рылғ ан партизан бірлестіктерінің қ ұ рамы 45 ұ лт ө кілдерінен тұ рды.Соның ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19, С.Лазо атындағ ы партизан полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі *Тринадцать*қ ұ рамында 48 қ азақ стандық болды. Жаумен шайқ аста кө рсеткен ерліктері ү шін қ азақ стандық пратизандар ә ртү рлі мемлекеттік марапаттарды иеленді.А.С.Егоров пен Ф.Ф.Озмительге Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Соғ ыстан кейінгі жылдары орталық партизан штабының шешімімен тә жірибелі партизандарды шетел мемлекеттері аумағ ын аттандырды.Оларғ а партизан отрядтарын ұ йымдастыру тапсырылды.Осы мақ сатпен Қ.Қ айсенов Румыния мен Чехословакияны, ал А.С.Егоров Словакияны, С.О.Тө лешов, А.Г.Акимин-Польшаны жаудан азат етуге ат салысты. Жү здеген Қ азақ стандық соғ ыс тұ тқ ындары Франция, Италия, Бельгия, Греция жә не т.б Еуропа мемлекеттері халық тарының азаттық кү ресіне белсенді қ атысты. Соң ғ ы мә ліметтерге сай, тек Франция, Бельгия, Италия аумақ тарындағ ы партизан қ ұ рылымдары қ атарында 180 қ азақ стандық болды. Қ азақ стандық тардың Ұ лы Отан соғ ысының майдандарындағ ы ерен ерліктері. Соғ ыс жылдары Қ азақ станда Қ азақ станда 12 атқ ыштар жә не 4 атты ә скер дивизиясы, 7 атқ ыштар бригадасы жә не 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар жасақ талып, майданғ а аттандырылды.Қ азақ стан аумағ ында жасақ талғ ан ә скери қ ұ рылымдар соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап ерлікпен шайқ асты.Ә сіресе, Мә скеу тү біндегі шайқ аста қ азақ стандық тар ү лкен қ ұ рметке ие болды.Мә скеу бағ ытындағ ы негізгі жолдардың бірі-Волоколамск тас жолын қ орғ ауда Алматыда жабдық талғ ан 316-атқ ыштар дивизиясы генерал-майор Панфиловтың басшылығ ымен тең десі жоқ ерлік кө рсетті.Қ ысқ а уақ ыт ішінде дивизия жауынгерлері жаудың танк, моторлы жә не екі жаяу ә скер дивизияларын талқ андады.Мә скеу тү біндегі шайқ аста, ә сіресе Саяси жетекші Ключков басқ арғ ан бө лімше -28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп, асқ ан ерлік кө рсетті.1941 ж.17 қ арашада дивизияғ а 8-гвардиялық деген атақ беріліп, кейінірек Қ ызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат еткені ү шін екінші дә режелі Суворов орденімен марапатталды.Бұ л шайқ аста ерлік кө рсеткен 28 жауынгер Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. Панфиловшы ағ а лейтенант Б.Момышұ лы Мә скеу тү біндегі шайқ аста ө з батальонмен жау қ оршауын ү ш рет бұ зып шық ты.Соғ ысты Б.Момышұ лы полковник лауазымымен, 9-гвардиялық атқ ыштар дивизиясының командирі болып жү ріп аяқ тады.Белгілі орыс жазушысы А.Бектің *Волоколамское шоссе* повесі Б.Момышұ лының соғ ыс жылдарындағ ы ерлігіне айналды.Сө йтсе де, Момышұ лының соғ ыс жылдарындағ ы ерлігі ө з дә режесінде мойындалмай, тек 1990 жылы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тікелей араласуымен оғ ан Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Қ азақ қ ыздары да соғ ыс ауыртпалығ ын ер азаматтармен бірдей кө терді.Алғ ашқ ы кезден соғ ысқ а сұ ранып, ә скери комиссарияттарғ а хат жазғ ан қ азақ қ ыздары ө те кө п болды.Қ азақ арулары тү рлі ә скери болып, ерен ерлік ү лгісін кө рсетті.Қ олдарына қ ару алып, майданғ а аттанғ ан қ азақ жұ лдыздары-Ә лия мен Мә ншү к Қ азақ стан даң қ ын паш етті.Авияция саласын мең герген қ азақ қ ызы-Х.Доспанова Кең ес Одағ ының батыры Раскова басқ арғ ан ә йелдер авияциясының қ ұ рпмында авияция штурманы болып 300-ден астам мә рте ә уеге кө терілді. 2004ж Президенттің жарлығ ымен Х.Д.Доспановағ а Халық Қ аһ арманы атағ ы берілді. Шығ ыс Еуропаны жаудан азат етуде қ азақ стандық тар ү лкен ерлік кө рсетті.Шығ ыс Пруссия аумағ ын азат етуде кө рсеткен ерліктері ү шін 20 қ азақ стандық жауынгер Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын алды.Олар-Андреев, Беда, Брилин, Абилов, Кутурга т.б. Словакия аумағ ын жаудан азат етуге 4- Украина майданы қ ұ рамында қ азақ стандық 8- атө ыштар дивизиясы қ атысты.Майданда кө рсеткен ерліктері ү шін 8- атқ ыштар дивизиясының қ ұ рамындағ ы 62- артиллериялық Карпат полкі Қ ызыл Ту орденімен, 151- Кармат полкі 3- дә режелі Кутузов орденімен, 310- атқ ыштар полкі 3- дә режелі Суворов орденімен марапатталды. Чехословакия жерін азат етуге келген қ азақ стандық ұ шқ ыштар 2, 8, 5- ә уе армиясының бө лімдерінде жаумен шайқ асты.Шайқ астардағ ы ерлігі ү шін Батеньков пен Железняков соғ ыстан кейін Кең ес Одағ ының Батыры атағ ына ие болды. Қ орыта келе, Ұ лы Отан соғ ысына тартылғ ан қ азақ стандық тар санына тоқ талайық.Соғ ыстың алдында Қ азақ станда 6, 2млн адам тұ рды.Соғ ыс жылдары қ олына қ ару алып, майданғ а 1, 9млн адам аттанды. Майдандағ ы ерлігі ү шін 520 қ азақ стандық тың, оның ішінде 100-ден астам қ азақ тың Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын алуы-ортақ Отанын қ орғ ауда қ азақ ұ лтының суырылып алғ а шық қ анын кө рсетеді.

1940 жылы 18 желтоқ санда – фашистік Германия басшылығ