Абылай ханның мемлекеттік қызметі 5 страница

Қ осө кіметтілік ө зінің дү ниеге келуі арқ ылы 1917 жылы Ақ пан революциясының ішкі қ айшылық тарын бейнеледі, елдің қ оғ амдық -саяси ө мірінің тұ рақ сыз екенін кө рсетті. Мұ ндай жағ дай ұ зақ қ а созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, қ осө кіметтілік жойылып, барлық билік буржуазия мен оның одақ тастарының мү ддесін қ орғ айтын Уақ ытша ү кіметтің немесе 1917 жылғ ы кө ктемде ә леуметтік жә не ұ лттық езгінің ауыртпалығ ын кө терген халық тың басым кө пшілігі жұ мысшылар мен шаруалардың айтарлық тай бө лігінің сеніміне ие болғ ан Кең естердің қ олына кө шуге тиіс еді. Ақ ырында Ақ пан революциясынан басталғ ан саяси тұ рақ сыздық Қ азан революциясына ұ ласып, Уақ ытша ү кімет биліктен тайдырылды

48.«Алаш», «Ү ш жү з» партияларының қ ұ рылуы.

1917 ж екінші жалпық азақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұ ны жә не оның маң ызы. Алашорда ү кіметінің қ ұ рылуы. Екінші жалпық азақ съезі - 1917 жылы 5-13 желтоқ сан аралығ ында Орынбор қ аласында XX ғ асыр басындағ ы қ азақ қ айраткерлері Алашорда ү кіметін жариялағ ан съез. Бұ л съез Ресейде қ азан тө ң керісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағ айып кезең де ұ йымдастырылды. Сиез шақ ыру жө ніндегі комиссия мү шелері Ә.Бө кейхан, А.Байтұ рсынұ лы, М.Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров оны ұ йымдастыруда айрық ша белсенділік танытты. Ұ йымдастыру кадеті тарапынан ө р уезден, ә р облыстық қ азақ кадеттерінен келетін екі ө кілден бө лек 30-ғ а жуық кісіге арнайы шақ ыру қ ағ аздары жіберіліп, «Сарыарқ а», «Ұ ран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен ә ртү рлі ұ йымдардан бір-бір ө кілден шақ ырылды. Сиезге Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқ ан облыстарынан жә не Бө кей Ордасынан барлығ ы 200-ден астам ө кіл қ атысты. Осының ішінде сиезге Б.Қ ұ лманов, Ж.Досмұ хамедұ лы. Ғ.Қ араш, Х.Досмұ хамедұ лы, М.Шоқ ай т.б. белгілі тұ лғ алар арнайы шақ ырылды. Сиездің тө ралқ асына Б.Қ ұ лманов (тө рағ а), Ә.Бө кейхан, Х.Досмұ хамедұ лы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қ араш сайланды. Съездің кү н тә ртібіне Сібір, Тү ркістан автономиясы һ ә м оң тү стік-шығ ыс одақ туралы, Қ азақ автономиясы, милиция, Ұ лт Кең есі, оқ у мә селесі, ұ лт қ азынасы, мұ фтилік мә селесі, халық соты, ауылдық басқ ару, азық -тү лік, т.б. мә селелер енгізіліп, маң ызы зор шешімдер қ абылданды.. Съез Қ азақ автономиясы мен милиция туралы Х.Ғ аббасов жасағ ан баяндаманы тың дап, осы мә селе бойынша «Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз билігін ө з қ олына алады» деген қ аулы шығ арды. М.Дулатов оқ у мә селесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия қ ұ руды ұ сынды. Сиездегі ең басты мә селе автономия мә селесі жө нінде Ғ.Ғ аббасовпен бірге Тү ркістан автономиясы жө нінде М.Шоқ ай сө з сө йледі. Осы негізгі мә селеге байланысты съез аса маң ызды тарихи қ аулы қ абылдады. Онда: «Қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, ү стіндегі тү гі, суы, астындағ ы кені - «Алаш» мү лкі болсын», «Алаш облыстарын қ азіргі бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен Уақ ытша Ұ лт Кең есін қ ұ руғ а, мұ ның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағ засы - 25 болып, он орын қ азақ -қ ырғ ыз арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылды. Алашордасының уақ ытша тұ ратын орны - Семей қ аласы. Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз халқ ының билігін ө з қ олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бұ дан соң Алаш автономиясын жариялау мә селесі кө терілді. Ол бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқ алды. Ресми жариялауды жақ таушылар: Х.Досмұ хамедұ лы, Ж.Досмұ хамедұ лы, А.Кенжин, У.Танашев, Ғ.Қ араш, С.Досжанұ лы жә не т.б. барлығ ы - 33 адам; ресми жариялауды тоқ тата тұ ралық деушілер: Ә.Бө кейхан, М.Дулатов, А.Байтұ рсынұ лы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.Ғ аббасов жә не т.б. барлығ ы - 42 адам, қ алыс қ алғ андар - А.Шегіров, М.Шоқ ай, Ә.Кенесарин болды. Нә тижесінде, «ресми жариялауды сиез атынан сайланғ ан қ азақ -қ ырғ ыз ісін басқ арушы 15 кісіге тапсыралық. Олар біздің Уақ ытша ү кіметіміз (Алашорда) болсын» деген тоқ тамғ а келді. Съез Сырдария облысы қ азақ тарының сиезін шақ ыруды қ ажет деп тауып, ө з араларынан Б.Қ ұ лманов, Т.Қ ұ нанбаев, М.Дулатовты ө кілдер ретінде жіберу туралы шешім қ абылдады. Қ азақ зиялылары Алаш автономиясын аяғ ынан тік тұ рғ ызу ү шін жә не большевиктермен кү ресу мақ сатында ұ лттық ә скер қ ұ ру жә не кең естерге қ арсы ә р тү рлі саяси кү штермен одақ тасу ісіне ү лкен мә н берді. Съез бұ л мә селені жан-жақ ты талқ ылап, қ азақ милициясының ә р облыс, уезд орталық тарындағ ы саны, оларғ а ә скер ғ ылымын ү йрету жә не қ ажетті заттармен (қ ару-жарақ, қ аржы, кө лік жә не т.б.) қ амтамасыз ету тә ртібін анық тап, «26 500 адам тіркелген халық тық милиция қ ұ рылуы қ ажет» деген қ аулы қ абылдады. Бұ л идеяны Алашорда ү кіметінің мү шесі Ж.Ақ паев ұ сынды. Ә скер қ ұ ру ісіне қ ажетті қ аражатты 6 облыстың қ азақ тары есебінен алатын болды. Алашорда ү кіметі Ұ лт кең есіне мү шелер сайланғ ан соң, Алашорданың тө рағ асын сайлау мә селесі ө ткізілді. Оғ ан Ә.Бө кейхан, Б.Қ ұ лманов, А.Тұ рлыханов тү сті. Сайлау қ орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинағ ан Ә.Бө кейхан Алашорданың тө рағ асы болып сайланды. Бұ дан соң оқ у комиссиясының қ ұ рамына А.Байтұ рсынұ лы, М.Жұ мабаев, Е.Омаров, Б.Сә рсенов, Т.Шонанов сайланды. Бұ л съез ғ асыр басынан бергі ұ лт-азаттық қ озғ алысының ұ лы қ орытындысы болды. Ол ө зінің тарихи маң ызы жағ ынан ұ лтымыздың сан ғ асырлық ө міріндеғ і аса маң ызды оқ иғ алардың қ атарынан орын алады. 1918 жылы ұ лан-байтақ қ азақ даласын бір орталық тан басқ арудың қ иындық тарына байланысты Алашорданың Батыс бө лімшесі қ ұ рылып, оны белгілі заң гер жә не ағ артушы Жанша Досмұ хаммедов басқ арды. 1918-1920 жылдардағ ы азамат соғ ыскынан кейін жең іске жеткен Кең ес ө кіметі «Алаш» ү кіметін таратып, оның жетекшілерін қ уғ ынғ а ұ шыратты.

19.1917ж. Қ азан ревалюциясы жә не Қ азақ станда Кең естер билігінің орнауы.

1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі: мә ні мен мазмұ ны. Қ азақ станда Кең ес ө кіметінің орнауы. Қ азан тө ң керісі —Қ азан тө ң керісі кең естік тарихнамада, Кең ес Одағ ы Коммунистік партиясының қ ұ жаттарында кү ллі адамзат тарихына тү бірлі ө згеріс енгізген, жаң а заманды капитализмнен социализмге ө ту дә уірін ашқ ан 20 ғ -дың басты оқ иғ асы деп дә ріптеліп келді. Шын мә нінде Қ азан тө ң керісі кө п ұ лтты Ресейдің, оның қ ұ рамына енген кө птеген елдер мен халық тардың табиғ и, эволюцияның даму жолын кү штеп [[революция |революцияшыл]] қ айта ө згерістер ү рдісіне тү сірді. 74 жыл ө мір сү рген Кең ес Одағ ында ел ө мірінің барлық салалары (экономика мен саясат, мә дениет пен руханият) сталиндік нұ сқ ада, ә міршілдік мә ндегі тә жірибелер жасау алаң ына айналды. Олардың барлығ ы да қ азан тө керісі, социализм идеяларын жү зеге асыру ү шін жү зеге асырылды деп тү сіндірілді. Тү бегейлі ө згерістер жасау тә жірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қ атарына ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру мен кө шпенділердің зорлап отырық шыландырылуы нә тижесінде елді жайлағ ан ашаршылық салдарынан сан мың дағ ан адамдардың қ ырылуы мен басқ а елдерге ауа кө шуін, кө птеген мемлекет, қ оғ ам, мә дениет, ғ ылым қ айраткерлерінің ә міршілдік жү йе ұ йымдастырғ ан саяси қ уғ ын-сү ргіннің қ ұ рбандарына айналуын, демографиялық саясат пен мә дени-рухани салада орын алғ ан келең сіздіктерді жатқ ызуғ а болады. Солай болса да, қ азан тө ң керісінен кейінгі 74 жыл Кең ес Одағ ы ү шін, оның қ ұ рамдас бө лігі болғ ан Қ азақ стан ү шін, тек қ ана бос кеткен кезең емес. Атап айтқ анда, Республиканың материалдық ө ндіріс жү йесі тү бегейлі жаң арды, халық тың білім дең гейі кү рт ө сті, сапалы ғ ылым жү йесі қ алыптасты, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастар жақ сарды. Кең ес ү кіметі орнауының екі тү рлі жолы болды. 1. Ө неркә сіп орталық тары мен темір жолғ а жақ ын, жұ мысшылар басым оң тү стік жіне солтү стік аймақ тарда бейбіт жолмен. 2. Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен контррнволюциялық кү штер басым аудандарда қ арулы кү рес жолымен орнады. Кең ес ү кіметін орнату ү шін Ақ мола даласы мен ертіс бойында табан тірескен шайқ астар жү ргізілді. 1917 ж қ арашада Петропавлда Уақ ытша рев Комитет(тө рағ асы Дубинин) қ ұ рылды.Осы жылы қ арашада Орынборда атаман Дутов контрреволюциялық тө ң керіс жасап, ү кң мет билігі казактардың «Ә скери ү кіметі» қ олына кө шті. «Жетісу ә скери ү кіметі» де бү кіл ү кімет билігін басыр алды. Ең алғ аш рет кең ес ү кіметі 1917 ж 30 қ азанда Перовскіде орнады. 1 қ арашада Ташкентте кең ес ү кіметі қ арулы кү шпен орнады. 1917 ж аяғ ында торғ ай облысындағ ы саяси жағ дай қ иындап кетті. Атаман Дутовтың казактар тобы, Алашорда ү кіметі, меньшевиктер кең ес ү кіметіне қ арсы бірікті. Дутовшыларғ а қ арсы кү рес жү ргізіліп, шұ ғ ыл ә скери кө мек кө рсетілді. Нә тижесінде: 1918 ж 18 қ аң тарда Орынборда қ арулы кү респен кең ес орнады. 8 қ аң тарда Ақ тө беде орнады. 15-16 қ аң тарда Қ останайдағ ы Кең естер съезінде бү кіл уезде кең ес ү кіметін орнату туралы шешім қ абылданды. Оралда кең ес ү кіметі қ иын жағ дайда орнатылып, 1918 ж 15 қ аң тарда жең іп шық ты. Орал ө ң ірінде қ алыптасқ ан контрреволюция ошағ ы сол жылы 28-29 наурызда тө ң керіс жасап Кең ес ү кіметін қ ұ латты. Кең ес ү кіметі осындай ө иыншылық тармен Орал ө ң ірінде азамат соғ ысы жылдарында ғ ана біржола орнатылды. Жетісуда таптық кү штер арасында соғ ыс жағ дайы енгізілді. Контрреволюциялық кү штер 1917 ж желтоқ санда Верный Кең есін таратып, большевиктер жағ ында болғ ан Симбирск жасағ ын қ арусыздандырып, прапорщиктер мектебін ашты. 1918 ж 2-3 наурызда революцияшыл кү штер кө теріліс жасап, Верныйда Кең ес ө кіметі жең ді. 1917 ж қ азан 1918 ж наурыз аралығ ы Кең ес ү кіметі ө лкеде тү гел орнап бітті.