Абылдау түрлері мен заңдылықтарының өзарабайланысын орнатыңыз

қ абылдау дегенiмiз – ақ иқ ат дү ниедегi заттар мен қ ұ былыстардың сезiм мү шелерiне тiкелей ә сер етiп, тұ тастай заттық тү рде бейнеленуi.

Қ абылдаудың тү йсiктерден едә уiр дамығ андығ ын кө рсететiн тағ ы бiр ерекшелiгi, егер, тү йсiктердiң нә тижесiнде белгiлi бiр сезiм (ашық тық, аштылық, тепе-тең дiк, суық тық, дыбыстың жоғ арылығ ы жә не т.б.) пайда болатын болса, ал қ абылдаудың негiзiнде адам санасының затқ а, қ ұ былысқ а, процеске жатқ ызатын ө зара байланысты тү йсiктердiң жиынтығ ы ретiндегi бейне қ алыптасады.

Бiрақ қ абылдау мiндеттi тү рде тү йсiктерге негiзделедi. Тү йсiну мен қ абылдаудың маң ызды ұ қ састығ ы – екеуiнiң де пайда болуы ү шiн дү ниедегi заттар мен қ ұ былыстардың адамның сыртқ ы сезiм мү шелерiне тiкелей ә сер етiп отыруы керек.

Сонымен, қ абылдау - тү йсiкке қ арағ анда, едә уiр кү рделi ә рi жоғ арырақ сатыда тұ рғ ан психикалық процесс. Қ абылдауғ а тү йсiктермен қ атар, ой элементтерi де, елестер мен ұ ғ ымдар енiп отырады. Заттар мен қ ұ былыстарды қ абылдағ ан кезде соларды тү йсiнiп, қ абылдаумен бiрге бiз ол заттардың қ айдан пайда болғ анын, олардың қ асиеттерiнiң қ андай екендiгiн елестетiп, тү сiнiгiмiздi, ұ ғ ымымызды кең ейтiп отырамыз. Сондай-ақ, анық жә не жақ сы қ абылданғ ан заттар ғ ана тү сiнiктi болады. Тү йсiну мен абылдау процестерi болмайынша, дү ниедегi заттарды бiлу мү мкiн емес. Адам дү ниедегi заттарды қ абылдай отырып, оларды сипаттайды, бiрiмен-бiрiн салыстырады, олардың арасындағ ы ұ қ састығ ын, айырмашылығ ын, олардың жалпы қ асиеттерiн ажыратып отырады. Осының нә тижесiнде ғ ана, адам қ абылдау процесiнен жоғ ары сатыда тұ рғ ан ойлау сияқ ты кү рделi психикалық процестерге кө шiп отырады. Қ абылдау басқ а психикалық функциялар сияқ ты, дү ниедегi объективтiк заттардың адамның санасында субъективтiк бейнеленуi болып табылады. Ә р адам айналасындағ ы заттарды ө зiнше қ абылдайды. Адам қ абылдауының мазмұ ны тү гелiмен сыртқ ы дү ниедегi заттардың жә не қ ұ былыстардың мазмұ нымен байланысты. Бiрақ сонымен қ атар қ абылдау тек сыртқ ы дү ниедегi заттардан тә уелдi болып қ оймай, адамның физиологиялық ә рекеттерiмен де байланысты.

Қ абылдау процесiнде адамның ө ткендегi тә жiрибесi ерекше маң ыз алады. Бұ л ерекшелiктi апперцепция деп атайды.

Сыртқ ы ортадан адамғ а дамылсыз ақ парат келiп отырады. Жалпы, адамның қ абылдауы эволюциялық жолмен дамып, қ оғ амдық тә жiрибе ә серiнен жетiлiп, кү рделенiп, кең ейiп, мазмұ ны жағ ынан байып отырды.

Қ абылдаудың тұ тастылығ ы деп объектiнiң кейбiр қ абылданатын элементтерiнiң жиынтығ ын сенсорлық тү рде жә не ойша тұ тас бейне кү йiне толық тыруды айтады.

Қ абылдаудың объектiсi кейбiр жеке қ асиеттерден, жеке бө лiктерден тұ рғ анымен, бiз оларды бү тiндей, тұ тастай қ абылдаймыз. Қ абылдаудың нә тижесiнде қ алыптасатын тұ тас бейне тү йсiну тү рiнде алынатын заттың жеке қ асиеттерi мен сапалары жө нiндегi бiлiмдердi жалпылау негiзiнде қ ұ рылады. Қ абылдаудың қ ұ рылымдылығ ы қ абылдаудың тұ тастылығ ымен тығ ыз байланысты. Бiз белгiлi бiр объектiнi жеке элементтермен емес, ал тұ тас қ ұ рылым ретiнде қ абылдаймыз. Мысалы, музыканы қ абылдағ анда, бiз оны жеке ноталар бойынша емес, ал тұ тас ә уен ретiнде қ абылдап, қ айта жаң ғ ырта аламыз. Қ абылдаудың заттылығ ы – қ абылдаудың кө рнекi бейнесiн сыртқ ы дү ниенiң белгiлi бiр заттарына жатқ ызу. Бұ л объективация актiнде жақ сы кө рiнiс табады. Осындай объективациялық қ асиетiнсiз қ абылдау ө зiнiң бағ дарлаушы жә не реттеушi қ ызметiн атқ ара алмайды. Қ абылдаудың заттылығ ының дамуында адамның практикалық iс-ә рекетi маң ызды рө л атқ арады. Бiз заттарды олардың тә жiрибеде қ олданылу қ ызметi негiзiнде ажыратамыз. Мысалы: ересек адам кiрпiштi жарғ ыштан оң ай ажырата алады. Бұ лардың сыртқ ы пiшiнi бiрдей кө рiнгенiмен, олардың кейбiр айрық ша қ асиеттерiнiң болатынын бiз ө ткен тә жiрибемiзден бiлуiмiздiң арқ асында оларды ә р тү рлi екi зат ретiнде қ абылдаймыз. Қ абылдаудың мағ ыналылығ ы. Бұ л ерекшелiкте қ абылдаудың тү йсiктерден негiзгi айырмашылығ ы жақ сы кө рiнедi. Объектiлердiң мазмұ нын жақ сылап тү сiнбейiнше, оларды белгiлi тұ жырымдар мен сө з арқ ылы атамайынша, олар толық қ абылданбайды. Егер объектiнiң аты сө збен берiлсе, ол қ андай нә рсе болса да, оң ай жә не тез қ абылданады. Қ абылдаудың тұ рақ тылығ ы немесе константтылығ ы деп сыртқ ы жағ дайдың ө згеруiне қ арамастан, заттардың мө лшерi, формасы, тү сi жә не т.б. қ асиеттерiнiң салыстырмалы бiр қ алыпты болып қ абылдануын айтады. Мысалы, ақ қ ағ аз қ араң ғ ы бө лмеде қ ара болып кө рiнсе де, бiз оны ақ тү стi ретiнде қ абылдаймыз. Сондай-ақ мысалы, қ ұ рылысшылар биiк объектiнiң ү стiне шығ ып тұ рғ анда, адамдардың қ ұ мырсқ адай кiшкентай болып кө рiнгенiмен, олардың мө лшерiн тұ рақ ты қ абылдай алады.