Тұлғаның қалыптасуы мен дамуына әсер етуші факторларды айқындаңыз

Гуманистік бағ ыт бойынша адам ө зінің табиғ атында жақ сы жә не ө зін-ө зі жетілдіруге ұ мтылады. Адамның туа берілген табиғ аты онша тұ рақ ты дамуғ а творчествоғ а, ө зін-ө зі жетілдіруге, ө зін-ө зі жү зеге асыруғ а ұ мтылады.Тұ лғ аның қ алыптасуы болашақ та басты адамғ а ә сер ететін кү ш болып қ алады. Іс-ә рекет жә не мінез-қ ұ лық теориясының басты ерекшелігі: бұ л жерде басты рө лде рефлекс атқ арылмайды. Ал интерериозация механизмі басты рө л атқ арады. Іс-ә рекеттің басты принципі субъектілік жә не заттылық болып табылады. Іс-ә рекет теориясын қ алаушылар жеке тұ лғ а бү кіл ө з ө міріндегі ө мір сү ретін ортасына жә не сол қ оғ амдағ ы ә леуметтік рө ліне байланысты қ алыптасады. Адамның тұ лғ а болып қ алыптасуында оның балалық жә не жастық шағ ндағ ы ө мірі ө з ә серін тигізеді. Осы теорияны қ алаушылардың тұ лғ аның позитивті ө згеруін оның ә леуметтік ө суіне байланысты деп тү сіндіреді. Осы кө зқ арасты жақ таушылардың ойы бойынша адамғ а сана туылғ ан кезде берілмейді, ол тұ лғ аның ө сіп жетілуінде дамуымен қ алыптасады. Тұ лғ аның саналы жетілуі қ оғ амның қ оғ амның қ ажеттіліктері мен іс-ә рекеттің қ оғ амдық қ арым-қ атынастар мен нақ ты шарттарғ а тә уелді болады. Іс-ә рекет жағ дайында ең кең тарағ ан тү рі бұ л тө рт компоненті тұ лғ а моделі болып табылады. Бұ л моделде басты орынды қ абілеттілік, мінез ұ стамдылық жә не ө зін-ө зі бақ ылауды негізге алады. Бағ ыттылық - бұ л ең тұ рақ ты тұ лғ аның ө зіне қ ажетті идеалдар мен ө з қ алаулары жә не тұ лғ аның ең басты жү ріс-тұ рыс тенденциясынан тұ рады. Қ абілеттілік- тұ лғ аның индивидуалды психологиялық қ асиеті болып табылады. Қ абілеттілік бұ л ә рбір басты істің сә тті аяқ талуына ә келіп соғ ады. Мінез- тұ лғ аның басқ а адамғ а кө зқ арасы жауапкершілігі жә не қ арапайымдылығ ымен ерекшеленеді. Мінез бұ л адамның ә леуметтік мінез-қ ұ лқ ының ерекшелігі.

Ө зін-ө зі бақ ылау- тұ лғ аның ө зінің іс-ә рекетін тексеріп бақ ылауы. Бұ л тармақ басқ а да тұ лғ а қ асиеттеріне бастау болып отырады. Бұ ның барлық тармақ тары бір-бірімен ө те тығ ыз байланыста. Тұ лғ аның когнитивті теориясы Когнитивті теория гуманистікке жақ ын, бірақ та кейбір маң ызды айырмашылық тарды ажыратуғ а болады. Скинер теориясының қ алыптасуына прагмативті кө зқ арас жә не ө зінің отбасындағ ы тә рбие ә сер еткен. Скинер бойынша қ оршағ ан орта мінез-қ ұ лқ ының негізгі детерминанты мінез-қ ұ лық тың белгілі бір заң дылық тарын біле отырып оны қ адағ алай алу. Мінез-қ ұ лық ты қ адағ алау ү шін тә уелсіз айнымалыны тә уелді айнымалығ а ауыстыру керек. Мінез-қ ұ лық ты болжау, тү сіндіру ү шін тұ лғ аның тұ рақ ты жә не модификациялы аспектілерін білу негізделеді.

Скиннер мінез-қ ұ лық тың кейбір тү рлері негіздер арқ ылы анық талатынын жә не тә жірибе оғ ан еш ә сер ете алмайтынын мойындады. Ол мінез-қ ұ лық қ а қ атысты тұ қ ым қ уалаушылық пен орта арасындағ ы процестерді қ арастырады. Генетикалық тұ рғ ыда негізгі жә не тә жірибе арқ ылы ө згермейтін мінез-қ ұ лық респонденті жә не орта арқ ылы детерминантты мінез-қ ұ лық апирантты ретінде сипатталады. Яғ ни, респондент мінез-қ ұ лық тың қ андай да бір стимулғ а жауап беру негізінде қ алыптасады.

Респондентті мінез-қ ұ лық Павловтың теориясына сү йене отырып қ алыптастырады. Яғ ни шартты стимулғ а шартсыз реакция, ал шартты стимул шартты реакцияғ а алып келеді. Оперантты мінез-қ ұ лық сыртқ ы орта арқ ылы детерминацияланады жә не оны ө згертуге бағ ытталады. Диспозиционалдық (ағ ыл. disposition- орналастырылғ ан) теория ү ш негізгі бағ ыт «жұ мсақ», «ө ткір» жә не аралық немесе формалды динамика. «Ө ткір» бағ ыты бойынша адамның биологиялық қ ұ рылымының белгілі бір тү рткісі яғ ни, жү йке жү йесі жә не ми бір жағ ынан, сонымен қ атар тұ лғ а қ асиеттерінің кө рнісінің басқ аша болуы. Тұ лғ алық қ ұ рылыммен ө ткір биологиялық қ ұ рылымның ө зі жалпы генетикалық факторғ а тә уелді. Жалпы дене конституциясы мен мінез типтерінің арасындағ ы байланысты неміс зерттеушісі Э.Кречмер нақ тылады. «Жұ мсақ» бағ ыты диспозициондық теорияның тұ лғ аның басты, адамның ағ засының биологиялық қ ұ рылымымен байланысты болады.

Олпорт адамның ә ртү рлі жағ дайында ө зін-ө зі ұ стауына қ атысты олардың қ ұ рылымдық ерекшеліктерін проприум деп білгіледі. Проприум ұ ғ ымы гуманистік психологиядағ ы ң менң деген ұ ғ ыммен жақ ын келеді. Оғ ан жоғ арғ ы мақ саттар, адамның моралдық кө ріністері жатады. Олпорт негізгі рө лде қ оғ ам ойнайды деп кө рсетеді. Дегенмен, адамның қ асиеттері проприум ерекшеліктерінің тү зілуіне ә сер етеді. Олпорт дамығ ан проприумі бар адамды ң кемелденген тұ лғ аң деп атады.