Шиеліністер

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі қ ылмыскерлермен кү ресуінің, арнайы кү шқ ұ ралдарды қ олдануы

нə тижесінде ө з қ ызметкерлерін адамгершілік шиелініс жағ дайына жиі алып келеді. Аталғ ан

шиеліністер себептердің қ арамақ айшылық бағ ыттылығ ы жағ дайында жиі болады. Мұ ндай

жағ дайда субъектіге борыш талаптарынан кө рініс тапқ ан қ оғ амдық қ ажеттік пен ө зінің жағ дайғ а

байланысты пайда болғ ан кө зқ арастарын, алыс жə не жақ ын мақ саттың біреуін, ү лкен жə не одан

азырақ қ ауіптің біреуін таң дауғ а тура келеді.

Адамгершілік шиеліністің ерекшелігі мынада — белгілі бір жағ дайдағ ы моральдық нормағ а

негізделген ə рекеттің басқ а біп норманы бұ зуы. Бұ л жердегі кү рделілік адамның кейбір

адамгершілік нормаларды білмеуі салдарынан таң дау жасай алмауында емес, тіпті, оның

моральдық талаптарды орындағ ысы келмейтінінде де емес, мə селе — осы талаптардың бірбіріне

қ айшы келмеуін болдырмаудың қ ажеттігінде.

Мысалғ а, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкері сезіктінің немесе айыпталушының пə теріне

тінту жасауғ а келгенде тө сек тартып жатқ ан науқ ас адамды кө рді делік. Оның алдында мынадай

таң дау тұ рады: заң талаптарын орындай отырып, қ атты науқ ас болсадағ ы, сол тұ лғ аның тө сегіне

тінту жасау немесе адамгершілік кө зқ арастар негізінде тө секті тінтуден бас тарту.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкері ү шін кə сіби мə ні бар шиеліністердің қ атарынан сыртқ ы жə не

ішкі шиеліністерді атауғ а болады. Сыртқ ы шиеліністер адамдар арасындағ ы адамгершілік

шиелінстер ретінде кө рініс табады (тұ лғ ақ оғ ам, тұ лғ атоп, тұ лғ атұ лғ а, топтоп, топқ оғ ам). Олар жеке

тұ лғ алардың, ə леуметтік топтардың жə не қ оғ амның қ ұ ндылық ты бағ ытбағ дарының қ айшы келуін

білдіреді.

Ал ішкі шиеліністердің табиғ аты басқ аша. Олардың қ айнар кө зі болып тұ лғ аның

жү рістұ рысының бірбіріне бағ ынышты себептерінің кү рделілігі, ə ртү рлі сипатта болуы табылады.

Бірқ атар жағ дайларда ішкі шиеліністі шешу сыртқ ы шиеліністің пайда болуына негіз болуы

мү мкін. Мысалы, тұ лғ аның қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен қ ұ пия негізде одақ тасуы, оның ішкі

шиелінісін жең удің негізінде жү зеге асқ анымен, осы қ ұ пия кө мекші мен оның қ ызмет ету

саласының (егер бұ л сала моральғ а қ айшы қ ызметпен айналысса) арасында сыртқ ы шиелініс

туындауы мү мкін.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің тағ ы бір ерекшелігі — кей кездері ө зінің мемлекеттік

қ ұ рылымдарғ а қ атысын жасыра отырып, оғ ан қ ылмыстық ортада жұ мыс істеуге тура келеді.

Мұ ндай жағ дайларда адам санасында бір мезетте екі адамгершілік жү йелер қ алыптасады:

біріншісі — ол ө зі қ абылдағ ан кө зқ арастар жү йесі; екіншісі — қ ылмыстық ортада негізге алынғ ан

кө зқ арастар, ал қ ызметкер ө з жү рістұ рысын осы екінші жү йеге негіздеп, оң тайландыруы керек.

Мұ ндай жағ дайларда адамның санасында моральдық қ ұ ндылық тардың ə ртү рлі жү йелері бір

мезетте шиелініске тү седі. Бұ л кө зқ арас тұ рғ ысынан аталғ ан шиеліністі ішкі деп те атауғ а болады.

Алайда, ішкі шиеліністің ерекшелігі мынада — оғ ан тұ лғ а ө зі дұ рыс деп санайтын

қ ұ ндылық тардың, нормалардың кү ресі тə н. Ал сыртқ ы шиелініске ө зінің кө зқ арастарына қ айшы

сенімдердің, кө зқ арастардың, қ ұ ндылық тардың, идеялардың дұ рыстығ ын жоқ қ а шығ ару тə н. Бө тен

салада жасырын жү рген қ ызметкер осы салада ү стемдік қ ұ рғ ан моральдық қ ұ ндылық тарғ а

қ атысты ө зінің шиеліністі қ арымқ атынасын жасыруғ а мə жбү р болады. Мұ ндай жағ дай моральдық

таң даудан емес, жеделіздестіру қ ызметінің ерекшеліктерінен туындайды. Сол себепті де, мұ ндай

шиеліністі сыртқ ы шиеліністің жасырын нысаны деп атауғ а болады.

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметіндегі моральдық шиеліністердің кө рініс табу нысандары тү рліше. Олар осы

қ ызметтің белгілі бір бағ ытының нақ ты ерекшеліктеріне, осы қ ызмет жү зеге асатын ерекше

жағ дайларғ а, шиелініске қ атысушылардың ə леуметтікпсихологиялық мінездемелеріне жə не басқ а

да жағ дайларғ а байланысты.

Шиеліністің дамуы оны шешуге, яғ ни, жү рістұ рыс немесе ə рекеттің белгілі бір тү рін таң дауғ а

алып келеді. Мұ ндай жағ дайда адамғ а ө зі қ абылдайтын шешімнің негізінде жатқ ан дұ рыс бағ ытты

анық тауғ а кө мектесудің маң ызы зор. Бұ л бағ ыт адамның ө зі қ абылдайтын моральдық талаптары

сенімге айналғ ан сайын берік бола тү седі. Аталғ ан мə селе қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі ү шін, нақ ты

айтқ анда, қ ұ пия кө мекшілермен жұ мыс ү шін тə жірибелік мə нге ие. Қ ұ пия кө мекші ө зінің

қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен бірігіп қ ызмет ету туралы қ абылдағ ан шешкімінің дұ рыстығ ын сезінсе

де, бұ л шешімнің моральдық маң ызы зор екендігін тү сінсе де, жедел іздестіру ө кілінің

тапсырмаларын саналы жə не ерікті тү рде орындаса да, ө з ə рекетіне субъективтік, психологиялық

тү рде іштей қ анағ аттанбауы мү мкін. Ө з жү рістұ рысынды тү сіну, сезіну сенімге, ə детке, тұ рақ ты

сезімдерге айналмауы мү мкін. Қ ұ пия кө мекші дұ рыс ə рекеттер жасап, оларды негіздей алса да,

бұ л негіздеу сеніммен жү зеге асырылмауы мү мкін. Ө зінө зі мə жбү рлеу, борыш сезімі — бұ лар да

оң ə рекеттің жоғ ары негіздері, алайда оларды адамгершілік жү рістұ рыстың жоғ ары тү рін

сипаттайтын сеніммен бір қ атарғ а қ оюғ а болмайды.

Ə дебиеттерде адамгершілік шиеліністердің алдын алуғ а жə не оларды шешуге жə рдем беретін

ұ сыныстарды жасау ұ мтылыстары біршама. Бұ л жағ дайда ортақ қ ағ ида ретінде адамгершілік

қ ұ ндылық тардың ү стемдігі туралы ереже ұ сынылады (мысалы, қ оғ амдық борыш жеке борышқ а

қ арағ анда жоғ ары, маң ызды деп саналады).

Моральдық шиеліністерді шешуде қ оғ амдық мү дденің жеке мү ддеден ү стемдігі туралы ереже

кө п жағ дайда орын алады. Ө кінішке орай, шын мə нінде кө п жағ дайда бұ л ереже қ ате, дө рекі

тү сініліп, жү зеге асырылады. Шиелініс жағ дайды кө бінесе жеке мү дделерге зиян келтіре отырып

шешу орын алады. Ə рине, қ оғ амдық мү дде жеке мү ддеге қ арағ анда ə лдеқ айда маң ызды. Алайда,

кей кездері жағ дайды дұ рыс тү сіну нə тижесінде жеке мү ддеге ешбір зиян келтірмейақ, қ оғ амдық

мү ддені қ анағ аттандыруғ а болады. Жеке мү ддені қ оғ амдық мү ддеге бағ ындыру — шешімі қ иын

жағ дайларда жиі кездесетін мə селе. Шиеліністі жағ дайдан ең жақ сы, оң тайлы жолмен шығ у ү шін

тұ лғ аның ө з мү дделерін ескермеуге талпынысы ғ ана емес, сонымен қ атар, қ оғ амның тұ лғ аның

мү дделерін қ анағ аттандыруғ а деген ұ мтылысы да қ ажет. Осындай, тұ лғ аның қ оғ амғ а, қ оғ амның

тұ лғ ағ а дұ рыс қ атынасы жағ дайында ғ ана дұ рыс моральдық таң дау жү зеге асырылады.

Таң дау жағ дайында қ абылданғ ан шешімді жү зеге асыру ү шін қ ойылғ ан мақ сатқ а жетудің белгілі

бір қ ұ ралдары қ ажет. Бұ л кө зқ арас тұ рғ ысынан, қ ұ ралдар таң дау мен мақ саттың ортасында

аралық буын ретінде кө рініс табады. Моральдық таң даудың бұ л кезең і мақ сат пен оғ ан жету

қ ұ ралының ө зара қ атынасының мə селесі ретінде сипатталады. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының

қ ызметкері ү шін бұ л мə селені шешудің ғ ылыми да, тə жірибелік те маң ызы зор.

Адамдардың ө з алдарына қ ойғ ан мақ саттары мен оғ ан жетуде қ олданылатын қ ұ ралдардың

арақ атынасы туралы мə селе кө птеген ғ асырлар бойы дау туғ ызуда. Басқ аша айтқ анда, мақ сат

кезкелген қ ұ ралды пайдалануды ақ тай ала ма? Ə рине, бұ л жерде адал ниетті мақ сат туралы

айтылып отыр.

Этикалық ой тарихы мақ сат пен қ ұ ралдардың ө зара байланысы туралы мə селеге қ атысты екі

баламалық жауап ұ сынғ ан. Олар макиавеллизм концепциясынан жə не абстрактілі гуманизмнен

кө рініс тапқ ан.

Бірінші бағ ыт “мақ сат кезкелген қ ұ ралды ақ тайды” қ ағ идасы тү рінде белгілі. Бұ л бағ ытқ а сə йкес,

қ ұ ралдар мақ сатқ а тə уелді, оғ ан бағ ынады, ал мақ сат қ ұ ралдардан тə уелсіз. Қ ұ ралдарды

таң даудың негізгі талабы ретінде олардың мақ сатқ а жетудегі тиімділігі ұ сынылады, ал олардың

адамгершілік жағ дайы есепке алынбайды.

Екінші концепция жоғ арыдағ ы концепцияғ а қ арамақ арсы бағ ытты ұ станғ ан, бұ ғ ан сə йкес,

ешқ андай мақ сат оғ ан жету қ ұ ралдарын ақ тай алмайды. Қ ұ ралдар мақ саттан толығ ымен тə уелсіз

жə не ө зіндік оң немесе теріс қ ұ ндылық қ а ие. Мысалы, бірінші концепцияның ө кілдері ретіндегі

иезуиттер “егер ол мақ сатқ а тезірек жетуге жə рдемдессе, кезкелген зорлық ты ақ тауғ а болады” деп

санағ ан, ал екінші концепцияны жақ таушылар зорлық ты абсолюттік зұ лымдық ретінде тани

отырып, оны мақ сатқ а жетудегі қ ұ рал ретінде қ олдануғ а тыйым салғ ан. Соң ғ ылардың пікірінше,

қ ұ ралдар қ андай болса, мақ сат та сондай болады: адамгершілік сипаттағ ы қ ұ ралдар адамгершілік

сипаттағ ы мақ сатқ а алып келсе, арам ниетті сипаттағ ы қ ұ ралдар арам мақ сатқ а алып келеді.

Басқ аша айтқ анда, бұ л концепцияның негізі мына анық тамада бекітілген: мақ сат қ ұ ралдарды

ақ тамайды, керісінше, қ ұ ралдар мақ сатты анық тайды.

Ə рине, иезуитизм немесе абстрактілік гуманизм таза кү йінде сирек кездеседі. Тіпті, есімін

“мақ сат кезкелген қ ұ ралды ақ тайды” қ ағ идасымен байланыстыратын Макиавеллидің ө зі де

мақ сатқ а жету барысында қ олданатын қ ұ ралдардың адамгершілік мазмұ нын толығ ымен есепке

алмауғ а қ арсы болғ ан.

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі мақ сат пен қ ұ ралдардың арақ атынасы мə селесін ғ ылыми шешуді қ ажет

етеді. Кө п жағ дайда бұ л қ оғ амдық кө зқ арастың осы қ ызметте қ олданатын қ ұ ралдарғ а қ атысты,

кейбір жағ дайда мақ саттардың ө здеріне де қ атысты теріс бағ алауымен байланысты. Тіпті,

адамның, қ оғ амның жə не мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ орғ ауғ а байланысты адал ниетті мақ саттардың

болуы да қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ олданатын қ ұ ралдар мен ə дістерді қ оғ амдық пікірдің теріс

бағ алауынан қ ұ тқ армайды. Аталғ ан мемлекеттік органдардың қ ызметкерлері макивеллизмнің

концепциясын да, абстрактілік гуманизм концепциясын да толығ ымен қ олданысқ а енгізе

алмайтыны белгілі, себебі жоғ арыдағ ы концепциялардың екеуі де мақ сат пен қ ұ ралдардың

арақ атынасы мə селесін шешуде тым қ атты кө зқ арастарды (біреуі — қ атаң, екіншісі — жұ мсақ)

ұ станғ ан. Мейлінше дұ рыс деп мақ сат пен қ ұ ралдардың объективті тү рдегі байланысын,

диалектикалық ə рекеттесуін танитын кө зқ арасты атағ ан дұ рыс болар.

Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, адамдардың алдында тұ рғ ан мақ саттардың оларғ а жетудегі

қ ұ ралдармен ө зара тығ ыз байланысы танылады. Сонымен қ атар, қ ұ ралдардың мақ сатқ а кері ə сері

де жоқ қ а шығ арылмайды, яғ ни, кейбір қ ұ ралдардың адал ниетті мақ сатты бұ рмалау мү мкіндігі

танылады. Қ ұ ралдар алдығ а қ ойылғ ан мақ сатқ а сай болуы тиіс. Бұ л сə йкестікте мақ сат басты

рө лді иеленуі тиіс. Мақ сат қ ұ ралдардың қ ұ рамын анық тап, олардың адамгершілік мазмұ нына мə н

береді.

Мақ сат пен қ ұ ралдардың сə йкестігінің біртұ тастығ ы ə рекет немесе жү рістұ рысқ а негіз болады.

Бұ л ə рекет немесе жү рістұ рыс мақ сат пен қ ұ ралдардың дербес қ ұ былыстар ретінде теріс

бағ аланғ анына қ арамастан адамгершілікоң сипатта деп бағ алануы мү мкін. Яғ ни, жү рістұ рысты

бағ алау мақ сат пен қ ұ ралдардан тə уелсіз жү зеге асырылады. Мысалы, қ ылмыстылық пен кү рес ө з

бетінше адамгершілікоң сипаттағ ы қ ұ былыс ретінде бағ аланғ анымен, оғ ан жету жолындағ ы

адамды мə жбү рлеу мə селелері теріс бағ аланатыны сө зсіз. Алайда, біз қ ылмыстылық пен кү рес

пен мə жбү рлеуді мақ сат пен қ ұ рал тү рінде қ арастырсақ, мұ ндай теріс бағ алау жоғ алып кетеді.

Егер сот біреуді тонағ аны ү шін қ ылмыскерді бас бостандығ ынан айыру жазасына кессе — бұ л

ə діл жаза, мұ нда қ ұ рал (мə жбү рлеу тү ріндегі тү рмеде қ амау) мен мақ саттың (қ ылмыстылық пен

кү рес) сə йкестігі кө рінеді. Ал, керісінше, кө шені тыйым салғ ан жерден кесіп ө ту ү шін бас

бостандығ ынан айыру ə ділетсіз жаза ретінде қ абылданады, себебі, бұ л жағ дайда мақ сат пен

қ ұ ралдың сə йкестігі қ ағ идасы бұ зылады.

Ə рекеттің немесе жү рістұ рыстың оң немесе теріс қ ұ ндылығ ын анық таудың негізі мынадай:

адамгершілік сипаттағ ы болып, оны жү зеге асыру жү зеге асырмауғ а қ арағ анда мейлінше аз

материалдық, адамгершілік жə не басқ а да шығ ындарды алып келген ə рекет саналады. Немесе

басқ аша айтқ анда, аталғ ан қ ұ ралдардың кө мегімен жеткен нə тиже ө з мə ні бойынша осы

қ ұ ралдарды пайдаланудан келген зияннан жоғ ары болса.

Ө з мə ні бойынша осы негіз аса қ ажеттілік жағ дайындағ ы заң ды жауапкершіліктің негізінде

жатыр, бұ дан адамгершілік жə не қ ұ қ ық тық нормалардың тұ тастығ ын байқ ауғ а болады.

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінде адамгершілік мақ сатқ а жету ү шін тұ лғ аның қ ұ қ ық тары мен

бостандық тарына нұ қ сан келтірумен байланысты қ ұ ралдарды пайдалану жиі орын алып жатады.

Алайда, барлық қ ұ ралдардың ішінен ең тиімді болса да, кө рінеу теріс қ ұ ралдарды пайдаланумен

сипатталатын ə рекеттердің жағ ымсыз сипатты иеленетіні сө зсіз. Кү рделі жағ дай тек теріс

қ ұ ралдар болғ ан жағ дайда ғ ана, солардың біреуін таң дауда туындайды. Егер қ олданатын

қ ұ ралдардан келетін моральдық шығ ындар мақ саттың адамгершілік қ ұ ндылығ ын жауып кетсе,

онда мақ сатқ а жетуден бас тарту қ ажет. Мысалы, аса қ ажеттілік шегіндегі ə рекеттер қ ажетті жə не

рұ қ сат етілген ретінде болып танылса, ал осы шектен асып кету қ ылмыстық жазаланатын ə рекет

ретінде сараланады. Бұ л жағ дайда қ ұ ралдарды дұ рыс таң дамау ə рекетті теріс бағ алауғ а алып

келеді.

Мақ сат пен қ ұ ралдардың сə йкестігін анық тау жағ дайында сол қ ұ ралдарды мақ сатқ а жету

барысында қ олданудан туындайтын мү мкін салдарды да ескеріп ө ту қ ажет. Мұ ндай мə селенің

таң дау ү дерісінде де, таң даудың нə тижелерін бағ алауда да маң ызы зор. Айырмашылық тек

мынада: бірінші жағ дайда салдар мү мкін, болжамды болып табылса, екінші жағ дайда олар

шынайы сипатқ а ие.

Сонымен, мақ сатқ а жету қ ұ ралдарын таң дау мына жағ дайларды ескергенде ғ ана дұ рыс деп

танылуы мү мкін:

— мақ сатқ а жетуден жə не ə рбір қ ұ ралды пайдаланудан туындайтын мү мкін салдарды

толығ ымен, жанжақ ты қ арастыру;

— осы салдардың пайда болу мү мкіндіктерін талдау;

— таң далғ ан қ ұ ралды пайдаланудан болуы мү мкін салдарды басқ а қ ұ ралдарды пайдаланудан

немесе мақ сатқ а жетуден бас тартудан туындайтын салдармен салыстыру.

Таң дау дұ рыс деп танылғ анымен, болжағ ан нə тижелер оны шын мə нінде жү зеге асыруда

ə рқ ашан бола бермейді. Бұ л ə ртү рлі кездейсоқ тық тардың, таң дауды жасаушы адамның еркінен

тыс объективтік жағ дайлардың болуымен байланысты. Сө йтіп, аталғ ан жағ дайлар соң ғ ы нə тижеге

ə сер етуі мү мкін. Бұ л кезде осы адам жауапкершілікке тартылмайды. Себебі, оның ə рекеті одан

тə уелсіз жағ дайлар негізінде дұ рыс емес деп танылғ анымен, жалпы алғ анда, ə рекетті таң дауды

ол дұ рыс жү зеге асырғ ан.

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметіндегі мақ сат пен қ ұ ралдардың арақ атынасы жə не моральдық таң дау

мə селелерін қ арастыруда қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын, қ ылмыстылық пен кү ресте арнайы

қ ұ ралдарды қ олданудың шектері жə не рұ қ сат етілуі туралы мə селе қ аншама рет орын алды. Бір

жағ ынан, бұ л қ ұ ралдарды қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінде қ олдану объективтік жағ дайлармен байланысты

екені кү мə нсіз. Қ ұ қ ық тық мə жбү рлеуді, жедел іздестіру қ ұ ралдарын қ олданбай қ ылмыстылық

сияқ ты ə леуметтік зұ лымдық пен кү ресу мү мкін емес. Ал екінші жағ ынан, бұ л шаралардың, сезікті

немесе қ ылмыс жасағ ан болса да, азаматтардың жеке бостандық тарына нұ қ сан келтіретіні белгілі.

ө з бетінше азаматтардың бостандық тарын шектеу фактісі оң деп танылуы мү мкін емес. Алайда,

ə рбір бағ алау абстрактілік емес, нақ ты жағ дайларғ а беріледі. Нақ тытарихи тə сіл азаматтардың

жеке ө міріне араласуды, олардың бостандығ ын шектеуді теріс деп танығ анымен, азаматты,

қ оғ амды жə не мемлекетті қ ылмыстық ə рекеттерден қ орғ ау мақ сатында мұ ндай қ ол

сұ ғ ушылық тарды қ ажет деп санайды.

Сонымен қ атар, ескеріп ө тетін бір мə селе, қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олдану

қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің ө здеріне де теріс ə сер етеді. Нақ ты айтқ анда, моральдық

сананың ө згеруі, тіпті, кейбір жеке қ асиеттерінің ө згеруі де орын алуы мү мкін. Мысалы, кезкелген

мə жбү рлеуді қ олдануғ а, азаматтардың жеке жə не қ оғ амдық ө міріне қ ол сұ ғ ушылық қ а дағ дылар

пайда болуы мү мкін, адам бостандығ ы қ ұ ндылығ ының тө мендеуі орын алуы мү мкін. Сол себепті,

“зұ лымдық қ а кү шпен қ арсы тұ ру” мə селесіне ерекше кө ң іл бө лген орыс ойшылы И.А.Ильин “тек ең

жақ сы дамдар ғ ана осы қ ызметті ө згермей жү зеге асыра алады” деп ескерткен. Олар ө здерінің

қ ызметі қ ай жерде, неден жə не неліктен шындық жолынан мү лт кеткенін білуі жə не мұ ны

зұ лымдық пен кү рес қ ажет ететін шекте ғ ана болдыруы керек.

Сонымен, мə селе қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шаралары мен жедел іздестіру қ ұ ралдарын қ олдану

мү мкіндігі туралы ғ ана емес, ə рбір нақ ты жағ дайдағ ы оларды қ олданудың негізіділігі мен шегі

туралы болуы керек.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметін бағ алауда “адамгершілікадамгершілік емес” екіжақ ты

формуласы жиі қ олданылады. Бұ л терең тарихи тамырғ а ие. Ежелгі стоиктердің ө здері таяқ тың

тү зу немесе қ исық болатыны сияқ ты, ə рекеттер де ə ділетті немесе ə ділетсіз болады деп

тұ жырымдағ ан. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, моральғ а қ андай да болмасын есептеулер тə н емес:

банктан алтын ұ рлағ ан адам мен дү кеннен нан ұ рлағ ан адамның ə рекеттерінде ерекше

айырмашылық жоқ. Аталғ ан кө зқ арасқ а сə йкес, адамгершілік нормалары жоғ арыдағ ы екі ə рекетті

де сынғ а алады. Шын мə нінде, абсолюттік ақ немес абсолюттік қ ара деген болмайды. Осы екі

абсолюттің арасында орын алғ ан рең дердің ү лкен реті ғ ана бар. Дə л осы сияқ ты, ə рбір ə рекеттің

ө зінің адамгершілік “рең і” болады. Жоғ арыдағ ы тұ жырымдарғ а сə йкес, бір адамғ а келтірілген зиян

мен қ оғ амғ а келтірілген зиянның; адамды сыйламау мен оны аяқ қ а таптаудың арасында

айырмашылық жоқ. Адамгершіліктің “сандық ” градациясы терминінің болуы да бекер емес.

Екеуінде де моральдық талаптардың бұ зылуы орын алғ анымен, бір ə рекеттерді ол “этикағ а қ айшы

ə рекет жасады” деп бағ аласақ, енді келесі бірін “оның жасағ аны адамгершілік емес болды” деп

жатамыз. Мысалы, бандылық топтың оғ ына қ арсы, олардың ізіне тү скен қ ұ қ ық қ орғ ау

органдарының қ ызметкері мен ө з жақ ындарынан, таныстарынан жұ мысының шынайы сипатын

жасыруғ а мə жбү р болғ ан жедел іздестіру қ ызметкерінің ə рекеттеріне бірдей оң бағ а бере отырып,

олардың ə ртү рлі адамгершілік қ ұ ндылығ ын ескермеу мү мкін емес. Бірінші жағ дайда шынайы

адамгершілік ə рекет, ал екіншісінде адамгершілік емес ə рекетке жақ ын ə рекет орын алғ ан.

Яғ ни, “адамгершілік” жə не “адамгершілік емес” тү сініктерінің ауқ ымы ө те кең. Тіпті, шартсыз

тү рде адамгершілік оң немесе теріс бағ ағ а ие қ ұ былыстардың ө здерінде ə рқ ашан

қ арамақ айшылық бағ алау элементі болады. Мысалы, жоғ арыда келтірілген мысалдардың бірінші

жағ дайында қ ызметкердің басқ а адамдардың ө мірі ү шін ө зін аямауы оның жарақ аттану немесе

қ айтыс болу мү мкіндігімен, оның жақ ындары мен достарының қ айғ ысымен кө лең келі сипатты

иеленеді, бұ лар осы қ ұ былыстың кері мағ ынасын аша тү седі, дегенмен аталғ ан факт қ ызметкердің

ə рекетінің оң қ ұ ндылығ ын кү шейте тү седі. Осыдан адамгершіліктің диалектикасы кө рінеді: ə рекет

мейлінше зор зұ лымдық ты жең ген сайын, оның адамгершілік мазмұ ны да жоғ ары бола тү седі жə не

зұ лымдық қ а қ арсы тұ рғ ан адамғ а мейлінше мол зиян келген сайын, оның ə рекеті де соншалық ты

қ ұ нды бола тү седі.

Адамдардың барлық ə рекеттері бір тізбектің бойындағ ы екі бағ ытқ а бағ ытталғ ан: абсолюттік

адамгершілік сипаттағ ы ə рекеттер жə не абсолюттік адамгершілік емес сипаттағ ы ə рекеттер. Бұ л

тізбекте жү рістұ рыстың ə ртү рлі тү рлері кө рініс табады, олардың ішінен идеалды, рұ қ сат етілген,

қ алаулы ə рекеттер оң (тиісті) жү рістұ рысты қ ұ раса, оғ ан қ арамақ айшы болып теріс (рұ қ сат

етілмеген) жү рістұ рыс орын алғ ан. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің ерекше сипатын ескере

отырып, адамгершілік рұ қ сат етілген жү рістұ рысқ а олар ү шін ерекше маң ызды қ ұ былыс ретінде

мə н беру қ ажет.

Идеалды жү рістұ рыс жалпыадамдық қ ұ ндылық тарғ а сү йенеді. Бұ л адамдар арасында шын

мə нінде адамдық нысандағ ы қ арымқ атынастарды қ алыптастырудың объективтік қ ажеттігінен жə не

адамның мə ндік негіздерінен туындайтын нормаидеал, императив. Мысалы, “ө тірік айтпа”

қ ағ идасын қ андай да болмасын шектеусіз тү рде басшылық қ а алатын адамның жү рістұ рысы

осындай. Алайда, шын мə нінде, адамдық қ арымқ атынастардың негізі болып табылатын

жү рістұ рыс кө п жағ дайларда адамгершілік емес сипатты иеленеді, себебі, олар ө мірдің шиеліністі

қ арамақ айшылық тарын, моральдық таң даудың ə лсіз жақ тарын, моральдық нормалардың бірбіріне

қ айшы келуін ескермейді. Мұ ндай нормаидеалды басшылық қ а ала отырып, біз ө з ə рекеттерін

қ ылмыскердің алдында бұ рмалаушы жедел іздестіру қ ызметкерінің жү рістұ рысын адамгершілік

емес сипаттағ ы деп тануымыз керек, ал бұ л ə ділетсіз болар еді. Ал ө з қ ызметтесінің шиеліністі

жағ дайда екенін біле тұ ра, оғ ан жағ ымсыз ақ параттарды айту арқ ылы оның ө зінө зі ө лтіруіне

жеткізген адамның ə рекетін қ алай бағ алауғ а болады? “Арамдық пен айтылғ ан шындық нағ ыз

ө тірікке тең ” деген халық нақ ылы бекер емес. Дə л осы сияқ ты басқ а да нормаидеалдар туралы

айтуғ а болады, мысалы: ө лтірме, ұ рлама, зинақ орлық қ а барма жə не т.б. Негізі абсолюттік сипатты

иеленген, яғ ни, ə рқ ашан, кезкелген жағ дайда міндетті болып табылатын, барлық адамгершілік

нормалары нормаидеалғ а айналады жə не белгілі бір жағ дайларда олардың орындалуы қ иынғ а

соғ ады, тіпті, олар адамгершілік емес сипатты иеленіп те кетуі мү мкін.

Басқ аша айтқ анда, идеалды жү рістұ рысқ а қ ойылатын талаптар жү зеге асырылу барысында

ə рқ ашан қ ажетті объективтік жағ дайларды иелене бермейді. Сол себепті де, тə жірибеде кең

кө лемде жү зеге асырылуына жағ дайлары болмағ ан оң жү рістұ рыстың белгілі бір бө лігі қ алаулы

жү рістұ рысқ а айналып кетеді. Мұ ндай жү рістұ рыстағ ы адамдардан қ оғ ам оларды жү зеге асыру

ү шін жағ дай жасауды талап ете алмағ анымен, оларды жағ дай жасауғ а бағ ыттай алады. Мысалы,

ə рбір адамның жеке қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету — бұ л міндетті жү рістұ рыс саласы, алайда қ азіргі

кездегі қ оғ амдық қ атынастар бұ л талапты кең кө лемде жү зеге асыруғ а мү мкіндік бермейді.

Сонда, егер моральдық нормалар мен қ ағ идалар шын мə нінде кең кө лемде жү зеге асырыла

алмайтын болса, яғ ни, идеалды жə не қ алаулы жү рістұ рыстың шең беріне енбесе, қ алғ ан

жү рістұ рыстардың барлығ ы адамгершілік емес сипаттағ ы жү рістұ рыстар қ атарына жатқ ызылғ аны

ма? Бұ л сұ рақ қ а оң жауап берсек, біз ү лкен қ ателік жіберген болар едік. Адамның ө мірін қ арулы

қ ылмыскерден қ орғ ау мақ сатында, ө з ө мірін тə уекелге қ ойып, қ ылмыскерді ауыр жарақ аттандыра,

отырып оны ө лтірген полиция қ ызметкерінің жү рістұ рысын біз адамгершілік идеалды немесе

қ алаулы деп тани аламыз ба? Жалпы алғ анда, қ ылмыскер болса да, адамды ө лтіру адамдық

қ арымқ атынастардың идеалды немесе қ алаулы нысанына жатпайтыны белгілі. Алайда, бұ л

жағ дайда полиция қ ызметкерінің ержү ректілігі адамгершілік қ ұ ндылық тардың ең жоғ арғ ы

кө рсеткішімен бағ аланатыны да кү мə нсіз. Гегель жазғ андай, “соттар мен ə скерлер адамдарды

ө лтіру қ ұ қ ық ғ ына ие ғ ана емес, бұ л олардың міндеті, борышы, алайда, бұ л жерде аталғ ан

борыштың қ андай адамдарғ а қ атысты жə не қ андай жағ дайларда рұ қ сат етілгені анық талғ ан”.

Мұ ндай ə ректтерді бағ алай отырып, біз кө п жағ дайларда оларды адамгершілік ақ талғ ан деп

атаймыз. Алайда, мұ ндай жағ дайда адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекеттер мен жү рістұ рыстар

туралы сө з қ озғ ағ ан жө н болар, себебі, жедел іздестіру қ ызметінің арнайы қ ұ ралдары мен

қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олдану жоғ арыда аталғ ан ə рекеттер мен жү рістұ рыстардың

қ атарына жатады.

“Адамгершілік рұ қ сат етілген” жə не “адамгершілік ақ талғ ан” тү сініктері бір қ арағ анда ұ қ сас

тү сініктер сияқ ты, бұ л негізсіз де емес, себебі, кө п жағ дайда адамгершілік ақ талғ ан тү сінігіне

адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекеттердің тү сінігі еніп кетеді. Алайда, олардың арасында

айырмашылық тар да бар, оларды адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекеттердің мазмұ нын ашу

арқ ылы байқ ауғ а болады, оның негізі мынада: адамгершілік ақ таушылық тың субъективтік сипаты

ə лдеқ айда ауқ ымдырақ. Оғ ан сə йкес, адамның жасауғ а мə жбү р болғ ан, нормалардың шегінен тыс

шығ ып кеткен, моральғ а қ айшы ə рекеттері мен жү рістұ рыстарын ақ тауғ а болады. Бұ л кө зқ арасқ а

сə йкес, мысалы, қ арсы жақ ты теріс ақ параттандыру адамгершілік емес сипатта деп

танылғ анымен, ол негізді болып табылады жə не оны ақ тауғ а болады. Дə л осы сияқ ты,

қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің бірқ атар ə дістері мен қ ұ ралдарын да, мысалы, қ ылмыстық топтарда

агенттерді ұ стау, қ ылмыстардың алдын алу, оларды анық тау, қ удалау мақ саттарында

жеделтехникалық қ ұ ралдарды пайдалану, адамгершілік емес сипаттағ ы деп тануғ а болар еді,

себебі, олар адамгершілік идеалды жү рістұ рыстар қ атарына жатқ ызылмағ ан. Ал мұ ндай

кө зқ арастарды қ азіргі ө мірге сə йкес келеді деп атау да қ иын.

Адамгершілік рұ қ сат етілгендік, керісінше, объективтік негіздерге сү йенеді. Оғ ан сə йкес,

адамгершіліктің шегіне енетін ə рекетерді жасау кейбір жағ дайларда объективтік жағ дайлардың

ə серінен моральдық тұ рғ ыдан идеалды емес сипатты иеленуі мү мкін. Біз адамгершілік рұ қ сат

етілген ə рекет немесе жү рістұ рыс туралы айтқ анда, оның “қ алаусыз” сипатын жоқ қ а шығ армасақ

та, оны адамгершілік сипаттағ ы ə рекет немесе жү рістұ рыс деп танимыз. Мысалы, заң талаптарын

бұ зушыларғ а қ атысты қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олданудан бас тарту идеалды ə рекет деп

танылғ анымен, мұ ндай бас тартушылық қ оғ амғ а жə не басқ а азаматтарғ а қ атысты адамгершілік

емес сипатты иеленер еді, себебі, ол қ ылмыстық ə рекеттердің кең таралуына жол береді. Осы

себепті де, “жедел іздестіру қ ызметінің арнайы қ ұ ралдары мен қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын

қ олдану немесе қ олданбау” мə селесі туындағ анда, осы шаралар мен қ ұ ралдарды қ олдануды

мейлінше гуманды жə не ə діл ə рекет ретінде жақ тау орын алатыны сө зсіз. Сондық тан, “Жедел

іздестіру қ ызметі туралы” Заң ы “қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық тардан адамдардың ө мірі мен

денсаулығ ын, олардың конституциялық қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ау, қ оғ ам мен

мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету барысында жедел іздестіру органының лауазымды

тұ лғ асының немесе оғ ан жə рдем беруші тұ лғ аның қ ызметтік немесе қ оғ амдық борышты дұ рыс

орындауы жағ дайында мə жбү рлі зиян келтірушілік ə рекеттеріне жол беріледі” деген ережені

бекіткен.

Қ ылмыстылық тың дең гейі тө мен болғ ан сайын, адамгершілік рұ қ сат етілгендіктің дең гейін

кө тере тү су керек, сонымен қ атар, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының аталғ ан қ ұ ралдарды қ олдану

мү мкіндіктері азаюы қ ажет.

Сонымен, адамгершілік рұ қ сат етілген жү рістұ рыс дегеніміз моральдың талаптарына

жауап бергенімен, адамгершілік пен имансыздық тың шегінен орын алғ ан жү рістұ рыс. Адамның

нақ ты бір ə рекеті гуманизмнің жоғ арғ ы идеалдарына негізделмегенімен, адамгершілік сипаттағ ы

мақ сатқ а жету ү шін қ ажет болуы мү мкін. Рұ қ сат етілген ə рекет — мұ ндай жағ дайлардағ ы, барлық

талаптар тұ рғ ысынан қ арастырғ анда, ең оң тайлы ə рекет. Яғ ни, адамгершілік рұ қ сат етілгендіктің

тү сінігі осындай ə рекеттерге оң бағ а беруді білдіреді. Идеалды жə не қ алаулы жү рістұ рыс

нормаидеалдың талаптарына сə йкес келсе, рұ қ сат етілген жү рістұ рыс нормашектердің

талаптарына сə йкес келеді. Нормашек адамгершілік жү рістұ рыстың мақ сатын емес, оның шегін

кө рсетеді.

Рұ қ сат етілген жү рістұ рыс адамгершілік идеалдардан алыс болғ анымен, нақ ты жағ дайларғ а тə н

болып келеді, ол адамгершілік шиеліністерді шешу нə тижесінде пайда болады жə не моральдық

нормалардың бірбіріне қ айшы келуі жағ дайында оларды орындамау мү мкіндігінің шегін кө рсетеді.

Екі адамгершілік норманың (мысалы, қ ылмыстық ə рекеттерден тұ лғ аның, қ оғ амның жə не

мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету қ ажеттігі мен адамның жеке бостандығ ын шектеуге жол

бермеу) шиеліністі қ арамақ айшылығ ы тұ лғ аның жеке бостандығ ын заң мен анық талғ ан

жағ дайларда шектеуге рұ қ сат беретін норманың пайда болуына негіз болады. Егер жеке

бостандық ты мү лдем ескермей, қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету нормасына толығ ымен жол берсек,

Дж.Оруэллдің “1984” романында сипатталғ ан жағ дайғ а тап боламыз. Адамдардың

жү рістұ рыстарына мейлінше мол бақ ылауды орнық тыру арқ ылы (кейбір жағ дайларда жедел

іздестіру қ ызметінің қ ұ ралдарының кө мегімен) қ ылмыскерлердің қ ұ қ ық қ а қ айшы ə рекеттерді

жасауына мейлінше аз мү мкіндіктер беруге болатын сияқ ты. Алайда, мұ ндай бақ ылауды негізсіз

тү рде кең ейту керісінше нə тижеге ə келуі мү мкін, себебі, мұ ндай жағ дайда қ ұ рал — оның жеке

бостандығ ын қ амтамасыз ету мақ сатында адамды қ орғ ау — мақ сатқ а айналып кетеді. Жə не

керісінше, тұ лғ аның, қ оғ амның жə не мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету қ ұ ралдарынан

толығ ымен бас тарту қ ылмыскерлерге кең жол ашар еді.

Науқ асқ а ың ғ айсыздық пен қ иналу ə келетін емдеу қ ұ ралдарын қ олдануғ а мə жбү р дə рігер

секілді қ ұ қ ық тық жү йе де адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, қ оғ амның заң ды

мү дделерін қ орғ ау барысында қ оғ ам ү шін ың ғ айсыз, алайда оның ə леуметтік денсаулығ ы ү шін

қ ажет қ ұ ралдарды пайдалануғ а мə жбү р болады.

Мұ ндай қ ұ ралдарды қ олдану қ аншалық ты дə режеде рұ қ сат етілгендігі басқ а мə селе.

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің тарихынан бірқ атар мынадай мысалдарды атауғ а болады: бір “ауруды”

емдеу барысында “дə рідə рмекті” шектен тыс қ олдану басқ а бір “аурудың ” пайда болуына негіз

болғ ан: адамды қ ылмыстық ə рекеттерден қ орғ ау ниетімен оның жеке бостандығ ына нұ қ сан

келтірген. Сол себепті де, нақ ты бір жағ дайдағ ы рұ қ сат етілген ə рекеттің шегін анық таудың

маң ызы зор.

Адамгершілік ақ тау адамгершілік жə не адамгершілік емес ə рекеттерді бө ліп қ арастыруғ а жол

бермейді, себебі, бір нə рсені негіздеу дегенде адамгершілік емес ə рекеттерді тү сінеміз, ө йткені,

адамгершілік ə рекетті негіздеудің, ақ таудың қ ажеті жоқ. Сол себепті, адамгершілік емес ə рекеттің

қ аншалық ты мө лшерде ақ талғ андығ ын анық тап алғ ан жө н. Сонымен, кезкелген моральғ а қ айшы

ə рекетті ақ тап шығ уғ а болады, себебі, оларды ақ тауғ а ə рқ ашан негіздер табылады. Осының

нə тижесінде, адамгершілік ақ таудың шегі болмайды.

Адамгершілік рұ қ сат етілгендік, керісінше, одан кейін имансыздық басталатын шекті

орнық тырады. Бұ л шекті анық тау негізі болып субъективтік аргументтер емес, объективтік

жағ дайлардың жиынтығ ы табылады. Сондық тан, мысалы, 1937 жылы қ уғ ынсү ргін заманында

тергелушілерден “іс” ү шін кө рсетулерді кү штеп алғ ан тергеушіні ақ тап шығ уғ а болғ анымен, оның

ə рекеттерін адамгершілік рұ қ сат етілген деп атауғ а болмайды.

Ақ таушылық пен рұ қ сат етілгендікті ажырату жақ сы ниетті алдау мə селесін шешуге мү мкіндік

береді, оғ ан, мысалы, мыналар жатады: қ арсыласты ө тірік ақ параттандыру жə не қ ұ қ ық қ орғ ау

қ ызметінің тағ ы да басқ а қ ұ ралдары. Кө п жағ дайларда шындық қ арапайым сана дең гейінде оң

адамгершілік қ ұ ндылық қ а, ал ө тірік кері адамгершілік қ ұ ндылық қ а тең естіріледі. Мұ ның ө зіндік

негізі де бар, себебі, кө птеген жағ дайларда шындық оң сипатты иеленетіні сө зсіз.

Кезкелген алдаушылық ты, ө тірікті моральғ а қ айшы деп тану Августиннің кө зқ арастарынан орын

алып, кейіннен этикалық ой тарихының ғ ұ мырында кө птеген жақ таушыларды тапты. Мысалы,

И.Кант та, тіпті, бір нə рседен қ ұ тылу ү шін де ө тірік айтуғ а болмайды деп санағ ан. Бірақ, кейбір

жағ дайларда ө тірік айту қ ажет деп танылатындық тан, жақ сы ниетті ө тірікті моральғ а қ айшы деп

санаса да, оны ақ тау ұ мтылыстары орын алады. Алайда, мұ ндай “ақ таудың ” жақ сы ниетті ө тірікті

оң деп танудан зияны ə лдеқ айда кө п, себебі, ол кезкелген ө тірікті ақ тауғ а жол береді, ө тірікті

айтпаудың шегін, адамгершілік пен имансыздық тың шегін алып тастайды. Бұ ғ ан қ осып

айтарымыз, шындық та ə рқ ашан адамгершілік сипатта бола бермейді. Мысалы, қ ылмыскерлерге

қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жү ргізейін деп отырғ ан операциясының жоспарын ашып айту оң

бағ алауды иеленбейтіні сө зсіз.

Жасыру да дə л осы сияқ ты бағ аланады. Бір жағ ынан, мемлекеттік, тергеушілік, дə рігерлік қ ұ пия

— оң адамгершілік мазмұ нғ а ие жасырудың нысандары. Ал екінші жағ ынан, ө з тыныштығ ын

ойлап, жасалғ ан қ ылмыс туралы ү ндемеу моральғ а қ айшы болып келеді. ЭрихМария Ремарк

айтқ андай, “қ ылмыс туралы ү ндемеушілер ө з қ олдарын қ анғ а жуады”.

Кейінгі кезге дейін жалпы кө пшіліктен қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ұ пия кө мекшілерді пайдалану

фактісі жасырылып келді. Мұ ның ө зінің жақ сы ниетті мақ саты болды — халық арасында шектен

тыс сезіктенушілікке жол бермеу. Алайда, тұ лғ а мен қ оғ амды қ орғ ау солардың мү дделеріне сə йкес

жү ргізілсе, олар ө з мү дделерін қ орғ ау қ андай қ ұ ралдарды пайдаланумен жү зеге асырылатынын

білуге қ ұ қ ылы. Егер бұ л қ ұ ралдар жасырылса, онда белгілі бір сезіктер туындауы мү мкін: не бұ л

қ ұ ралдар ө з мақ саты бойынша пайдаланылмағ ан, не қ оғ ам ү шін оң тайлы, бірақ, қ ұ қ ық қ орғ ау

органдары ү шін ың ғ айсыз басқ а да қ ұ ралдардың болуы мү мкін. Ал егер шын мə нінде жоғ арыда

атлағ ан екі болжам да қ ате болып шық са, онда кө пшіліктен тұ лғ аның, қ оғ амның жə не мемлекеттің

қ ауіпсіздігін қ орғ ау барысында қ олданатын қ ұ ралдарды жасырудың ешбір негізі жоқ. Осы арқ ылы

біз оларды қ ылмыскерлерге де жария етеміз деген кө зқ арастар орынсыз, себебі, олар онсыз да

бұ л қ ұ ралдар туралы кө пшіліктен артық біледі. Ə рине, мə селе осы қ ұ ралдарды қ олданудың

тə сілдері мен нысандары туралы емес. Бұ л жерде қ ұ пиялылық қ ағ идасы толығ ымен орын алуы

тиіс. Сондық тан да, жедел іздестіру қ ызметі туралы заң да арнайы қ ұ ралдар мен оларды қ олдану

жағ дайының бекітілуі оларғ а тек қ ұ қ ық тық қ ана емес, адамгершілік негізді де береді.

Ақ талушылық пен рұ қ сат етілгендікті ажыратуда психологиялық жақ тың маң ызы ө те зор.

Ə ділеттілік сезімі ерекше дамығ ан адамдарда адамгершілік ақ таушылық ө з ə ректтерінің моральғ а

қ айшы болуы арұ ят сезімін оятады. Бұ л, бір қ арағ анда, жақ сы сияқ ты. Алайда, шын мə нінде бұ л

жү рістұ рыстың екі кері тү рінің пайда болуына негіз болады. Біріншіден, бұ л жағ дайдағ ы

адамгершілік қ ажетті ə рекеттерден абстрактілі қ ағ ида ү шін бас тарту негізінде мейлінше дұ рыс

жү рістұ рысты таң даудан бас тарту. Мұ ндай жү рістұ рыс тү ріне мысал ретінде азаматтың

адамгершілік қ ағ идаларына қ айшы келуі себептен, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен одақ тасудан бас

тартуын атауғ а болады. Кімге болса да белгілі бір ақ параттарды қ ұ пия жолмен беруді моральғ а

қ айшы ə рекет ретінде қ абылдауы арқ ылы бұ л адам қ ұ қ ық қ орғ ау органдарына қ ылмыстылық пен

кү ресуге кө мектесуден бас тартады, ал бұ л ə рекет, ө з кезегінде, теріс адамгершілік бағ алауды

иеленеді. Екіншіден, адамгершілік пен имансыздық туралы қ ате кө зқ арастардан туындағ ан

психикалық қ обалжулар шынымен де моральғ а қ айшы ə рекеттерді жасауғ а негіз болуы мү мкін.

Ақ таушылық қ а қ арағ анда адамгершілік рұ қ сат етілгендік адамғ а ө з ə рекеттерінің дұ рыстығ ы

жө нінде сенімділік береді жə не сонымен бір мезетте оғ ан рұ қ сат етілген ə рекеттің шегінен шығ у

мү мкіндігін бермейді. Себебі, адамгершілік рұ қ сат етілгендік адамгершіліктің талаптарына

мейлінше толығ ымен жауап береді. Адамгершілік рұ қ сат етілген жү рістұ рыс барысында адам

нормаидеалды ұ станбағ аны ү шін емес, кө п жү рістұ рыстардың ішінен адамгершілік сипаты

мейлінше аз ə рекетті таң дағ аны ү шін ұ ялуы тиіс.

Белгілі бір жағ дайда адамның дұ рыс жү рістұ рысты таң дауының негізі болып табылатын

бірың ғ ай ереженің қ ағ иданың болуы мү мкін емес, алайда ө мір талаптарына сə йкес, ол “мейлінше

аз зұ лымдық ” негізін ұ стануы тиіс. Объективтік жағ дайлардың негізінде нормаидеалдың кең

кө лемде орындалу мү мкіндігінің болмауы, жү рістұ рыс тү рін таң дауда нормалардың бірбіріне

қ арамақ айшы келуі ə ртү рлі нормаларды орындау салдарын бағ алау қ ажеттігін тудырады. Іс

жү зінде бұ л барлық салдарды жанжақ ты талдап, гуманизм мен ə ділеттілікке мейлінше сə йкес

келетін шешім қ абылдауды білдіреді.

Осығ ан сə йкес ескеріп ө тетін бір жайт, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ андай да бір қ ұ ралды

пайдалануының негізіділігі туралы шешім, осы қ ұ ралды таң даушы адам болжай алатын барлық

салдар ескерілген жағ дайда ғ ана, дұ рыс деп танылуы мү мкін. Кезкелген ə рекеттерде ең алдымен

олардың салдары ескеріледі. Алайда, бұ л салдардың адамның ө зі ү шін де, басқ а адамдар, қ оғ ам

ү шін де маң ызы болуы мү мкін.

Моральдық тұ рғ ыдан жеке тұ лғ аның мү дделерімен қ атар, ə леуметтік топ пен қ оғ амның да

мү дделерін ескерудің маң ызы зор. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің тə жірибесінде адамның

ө зінің заң ды, қ оғ аммен танылғ ан мү дделерін қ орғ ай отырып, басқ а адамдарғ а, тіпті, адамдар

тобына зиян келтіруі (мысалы, қ ажетті қ орғ аныс жағ дайында жə не т.б.) орын алып жатады. Яғ ни,

эгоцентристік мү дделері басым ə рекеттердің барлығ ы адамгершілік емес сипатта деп таныла

бермейді. Ə рине, аталғ ан жағ дайда адамның ə рекеттерінен келген зиян оның ө з ө мірін,

абыройын жə не қ адірқ асиетін қ орғ ауғ а деген моральдық (заң ды) қ ұ қ ық тарынан асып кетсе, мұ ндай

ə рекетті моральғ а қ айшы деп атауғ а болады. Мысалы, ө з ө мірін сақ тап қ алу мақ сатында адам

басқ а адамдардың қ иын, ө лім аузындағ ы жағ дайына мə н бермесе. Сталиндік қ уғ ынсү ргін

жылдарында кө птеген тергеушілер лагерлер мен тү рмелерге ешбір кінə сіз адамдарды жіберіп

жатқ анын тү сінген, алайда сол кездегі бұ йрық тарды орындамауы олардың ө здерін лагерлерге

қ амауғ а негіз болатындығ ын да тү сінді. Солардың арасындағ ы мейлінше адал, азаматтық жə не

кə сіби қ адірқ асиетті, арұ ятты жоғ ары қ ойғ ан, басқ аларғ а зұ лымдық ə келгісі келмеген қ ұ қ ық қ орғ ау

органдарының қ ызметкерлерінің ө здері де сталиндік режимнің қ ұ рбандарына айналды.

Кү нделікті ө мірде дұ рыс шешімді қ абылдауда немесе белгілі бір ə рекеттер ү шін

жауапкершіліктің шегін анық тауда тек тікелей салдарды ескерумен шектелмейді. Мұ ндай

ə рекеттердің кері салдары кей жағ дайларда тікелей салдардан маң ыздырақ болуы мү мкін, ал

оларды ескермеу қ арамақ айшы нə тижеге ə келуі мү мкін. Мұ ндай кері салдарғ а не нə тижемен

тікелей байланыста емес, алайда адамның одан кейінгі ə рекеттеріне ə сер етуші (мысалы,

қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің қ ұ қ ық қ а қ айшы ə рекетінің жазаланбауы бұ л ə рекеттің тікелей

салдарымен қ атар заң бұ зушының қ ұ қ ық тық санасына ə сер етеді, оны басқ а да осындай

ə рекеттер жасауғ а итермелейді, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының беделін тө мендетеді, қ ұ қ ық тық

жү йеге, ə ділеттілікке сенбеу