Позитивтік құқық жəне мораль

“Позитивтік қ ұ қ ық ” тү сінігі қ олданысқ а ХІХ ғ асырда, философиядағ ы позитивистік бағ ыттың

дамуымен енді. Философиядағ ы позитивизм табиғ иғ ылыми білімдердің нə тижесі болып табылды.

Физика, биологияның заң дары қ оғ амғ а біртіндеп ене бастады. ХVІІІ ғ асырдан — француз

ағ артушылығ ы кезең інен — бастап ə леуметтік жобалау кезең і басталды. Саяси қ айраткерлер мен

заң герлер арасында сапалы заң дардың кө мегімен қ оғ амды ө згертуге, жақ сартуғ а болады деген

тұ жырым кең інен тарады. Қ оғ ам мен адамды ғ ылымның, сананың, білімнің, тə рбиенің кө мегімен

жетілдіру мү мкіндігі этиканың мə ніне айналды.

Сонымен, осы теорияғ а сə йкес, адам сыртқ ы ортаның ə сер ету объектісіне, барлығ ы есептеліп

қ ойғ ан математикалық тең деудің “нə тижесіне” айналды. ХІХ ғ асырдың екінші жартысы мен ХХ

ғ асырдың басындағ ы қ алыптасып келе жатқ ан кө пшілік қ оғ амда (ірі ө ндірісі дамығ ан, кө пшілік

ең бекті қ олданатын жə не білім алу мен бос уақ ыт ө ткізудің кө пшілік формалары дамығ ан жаң а

типтегі қ оғ ам) ə леуметтік нормалар —реттелгендіктің белгісі сияқ ты болып кө рінді. Нормалау

барлық саланы қ амти бастады: ең бек нормасы, қ ажетті тұ тыну нормасы, денсаулық нормасы,

тұ рғ ын ү йлерді, қ алаларды, вокзалдарды, ауруханаларды, мектептерді жобалаудағ ы

нормативтер. Норма — ө ркениеттің негізідеген иллюзиялық кө зқ арас қ алыптасты.

Қ ұ қ ық тағ ы ___________позитивизмнің екіжақ ты мағ ынасы бар. Егер кең мағ ынадағ ы қ ұ қ ық ты алатын болсақ,

онда “оң ”, “позитивті” тү сініктерін қ ұ қ ық тың тө мендегідей тү рлеріне қ олдануғ а болады: дін

қ ұ қ ығ ына, ə детғ ұ рыпқ а, рə сімге, моральғ а. Яғ ни, оң қ ұ қ ық қ алыптасып, қ абылданып қ ойғ ан

нə рселердің барлығ ын қ амтиды. Дə л осы мағ ынада рим қ ұ қ ығ ы оң классикалық қ ұ қ ық болып

табылады.

ХІХ ғ асырдан бастап, философиялық позитивизмнің пайда болуымен, позитивтік қ ұ қ ық қ а

басқ аша мағ ына беріле бастады. Бұ л кезде қ ұ қ ық тық позитивизм тар мағ ынадағ ы қ ұ қ ық қ а, яғ ни,

шын мə нінде ө мір сү ретін заң қ ұ қ ығ ына, мемлекеттік қ ұ қ ық қ а қ атысты қ оланыла бастады.

Сонымен қ атар, Ньютонның ə лемді физикалық суреттеуінің негізінде жатқ ан себепсалдық

механизмді (себептің салмен байланыстылығ ы қ ағ идасы) тану да қ ұ қ ық ты тү сінуде позитивистік

сипатты иеленді. Қ ұ қ ық тағ ы позитивизмнің бағ ыттарының бірі болып нормативизм табылады.

Позитивистік позиция ө з табиғ аты бойынша консервативтік сипатқ а ие. Ол заң дарды ғ ана емес,

олардың негізінде жатқ ан ə леуметтік нормаларды да догмағ а айналдырып жібереді. Қ ұ қ ық тағ ы

нормативистік бағ ыттың ө кілдері заң мен норманы олардың ə леуметтік тегінің іздерінен толық

тазалау ү шін кү реседі, олар норманы адам ақ ылының таза ө німі ретінде қ арастырады. Қ ұ қ ық тық

позитивизмнің келесі бір бағ ыты болып логикалық позитивизм (немесе заң ды кө зқ арастар мен

конструкциялардың логикалық мінсіздігіне ерекше мə н беретін тү сініктерді заң дастыру)

қ алыптасты. Осы кезде сананың, ақ ылдың логикасы ө мір логикасын (шын мə нінде — алогизмді)

шетке ысырып жіберді.

Заң логикасы мен ө мір логикасының арасындағ ы жоғ алғ ан байланысты қ алпына келтіруге

тырысқ ан неопозитивизм ө кілдері (Р.Карнап, Г.Харт) конвенциализм идеясын (қ ұ қ ық ты “ө здері

қ алай тү сінетіндей” қ арастыру) ұ сынды. Бұ л идеяғ а сə йкес, заң шығ арушы позитивтік қ ұ қ ық тың

табиғ и қ ұ қ ық тың нормаларымен байланысын ескеру қ ажет:

— бірінші тү рі — адамдардан белгілі бір ə рекетті жасауды немесе жасамауды талап ететін

заң шығ армашылық ережелер;

— екінші тү рі — бірінші тү рдегі нормалардың жасалу, ө згеру жə не қ ызмет ету ү дерістерін

анық тайтын нормалар жиынтығ ы. Бұ л нормалар, ө з кезегінде, тө мендегідей тү рлерге бө лінеді: а)

тану нормалары (басқ а қ ұ қ ық тық нормалардың ө мір сү руін кө рсететін); ə) ө згерту нормалары; б) іс

жү ргізу нормалары (сот шешімін шығ ару ережелері).

А. Этатистік позитивизм қ ұ қ ық ты мемлекеттік саясатты жү зеге асыру қ ұ ралы ретінде

тү сіндіреді.

Ə. Ə леуметтанушылық позитивизм қ ұ қ ық тық мемлекеттік актілердің ə леуметтік қ айнар кө здерін

адамдардың қ ажеттіктерін, мү дделерін зерттеу арқ ылы ашуғ а тырысады; қ ұ қ ық тық негізді

қ оғ амдық қ атынастардың ə ртү рлі салаларына енгізу есебінен кең ейтеді.

Адамның жү рістұ рысының психологиялық кестесінің сыртқ ы реттеушісі болып оның

биологиялық механизмдері, этносы табылады. Бұ л сала қ ай кезде де табиғ и қ ұ қ ық тың, діннің,

моральдың билігінде болғ ан. Сонымен, қ ұ қ ық тық позитивзмнің ү ш тү ріне қ ұ қ ық тық шындық тың ү ш

саласы сə йкес келеді: мемлекет, қ оғ ам, адам.

Қ азіргі кездің ө зінде де позитивтік қ ұ қ ық ты жақ таушылардың кө п екендігін ескере отырып, оның

артық шылық тары мен кемшіліктерін анық тап алғ ан жө н. Ө з дамуы мен негізділігін позитивтік қ ұ қ ық

кө пшілік қ оғ амның пайда болу, ө ндірістік ө ркениетті қ алыптастыру, кө пшілік жү рістұ рысты

реттеудің, басқ арудың тиісті нысанын талап ететін кезең інде иеленді. Бұ л жағ дайларда біртұ тас

басқ ару функциясын мемлекет атқ арады. Ал мемлекетке оң басқ аруды жү зеге асыру ү шін

біртұ тас жинақ талғ ан жү йе қ ажет. Мұ ндай қ ұ ралдың ролін, ө з кезегінде, қ ұ қ ық атқ арады. Осындай

жағ дайда позитивтік қ ұ қ ық тың артық шылық жақ тары айқ ын кө рінеді:

1) оның жазбаша нысанда кө рініс табуының нə тижесінде барлық адамғ а тү сініктілігі;

2) оның нормаларының жинақ талғ андығ ы;

3) мемлекетпен қ амтамасыз етілуі.

Жақ сы заң дардың кө мегімен қ оғ амды ө згертуге болады: мұ ндай кө зқ арастардың негізінде,

қ айталап айтамыз, адамды танудың объектоцентристік бағ ыты жатыр: адам ə лемде ө зінің

шығ армашылық бастамасын ө зі дамытып, адамгершілік қ ұ ндылық тарды ө зі жү зеге асырмайды,

оның ө мір сү ру нысанын жағ дайлар, мемлекет пен оның институттары анық тайды.

Нақ ты анық талғ ан норманың ө мірді жең ілдететіні, жү рістұ рысты тү сінікті, айқ ын қ ылатыны анық.

Мұ ндай нормалар туралы армантілектерін ə леуметтік утопия авторлары А.Платонов, Дж.Оруэлл

білдірген. Нормативизм ə ртү рлі саяси режимдегі мемлекеттерде (мысалы, тоталитарлық,

демократиялық жə не т.б.) тү рліше дамығ ан. Нормативистік моральдық қ ұ қ ық тық ү лгінің отандық

тү рі А.Зиновьевтің ə леуметтік романдарында жанжақ ты сипатталғ ан.

13. Тірі қ ұ қ ық қ ұ қ ық тық моральдың