Табиғи құқық жəне мораль

Ежелгі гректер табиғ и қ ұ қ ық ты адамның табиғ атымен, оның ө мір сү руге қ ұ қ ығ ымен, ө зінің

табиғ и қ ажеттіктерін қ анағ аттандыруымен, лə ззат алу қ ұ қ ығ ымен, сонымен қ атар, жеке бостандық

қ ұ қ ығ ымен байланыстырғ ан.

Антик заманында қ алыптасқ ан табиғ и қ ұ қ ық туралы тү сініктер ө зінің ө згертілген тү рінде қ азіргі

кү нге дейін жетіп, “адам қ ұ қ ық тары” идеясынан кө рініс тапты. Табиғ и қ ұ қ ық туралы кө зқ арастардың

тарихи дамуы салыстырмалы сипатқ а ие, себебі, ол адамның қ оғ амдағ ы орны мен роліне,

мемлекеттің адамғ а қ атынасы мен адамның мемлекетке қ атынасына қ атысты кө зқ арастардың

ө згеруін білдіреді. Табиғ и қ ұ ндылық тар шегінде адам ө зін табиғ аттан бө ліп қ арастырмайды. Ол

табиғ атпен тұ тасып кеткен. Оның ішкі жə не сыртқ ы табиғ аты ө зара ү йлестікте. Еуропа

ө ркениетінің тарихындағ ы ү йлесімді адамның бұ л қ ысқ а мерзімді кейпі антикалық пластикада–

Фидий мен Поликлеттің мү сіндерінде мə ң гі сақ талғ ан. Бұ ларда қ ұ дайдың бейнесі мен оның

сұ лулығ ы адамның бейнесі мен адам сұ лулығ ымен тұ тасып кеткен. Адамның ə рбір ə рекеті

қ ұ дайдың есімімен салыстырылады, қ ұ дайлар адамдардың ісə рекеттерін басқ арады.

Демокриттің ойынша, жасандылық пен табиғ илық тың байланыс сипатының дұ рыс тү сінілуі

этикадағ ы, саясаттағ ы, кө зқ арастардағ ы ə ділдіктің талабы болып табылады. Грек софистері

табиғ ат заң дарын (фюсис) полистің заң дарына (номос) қ айшы қ оя отырып, полис заң дарының

табиғ атқ а қ айшы келетін істерді жасауғ а мə жбү рлейтінін атап кө рсеткен.

Платон Сократтың кө зқ арастарымен келісе отырып, заң дар мен ə ділдіктің негізінде қ ұ дайдық

идеалда бастама жатқ анын атап кө рсетеді. Сонымен қ атар, мемлекеттік қ ұ рылым тү рі

(аристократия, олигархия, демократия жə не тирания) мен адамдардың ішкі жандү ниесінен

байланыс табады. Мемлекеттің ə рбір нысаны ішкі қ айшылық тардың жə не келіспеушіліктердің

себебінен жоғ алып отырғ ан. Мемлекеттің ең жақ сы нысаны — “орташа” мемлекет, мұ нда ə рқ ашан

“орташа” элемент бастапқ ы рольге ие: кө зқ арастарда — қ арапайымдылық, мү лкінде — орташа

жағ дай, билікте — ортаң ғ ы буын. “Орташа” адамдардан қ ұ ралғ ан мемлекеттің қ ұ рылымы да ең

жақ сы болады” деп Аристотель де тұ жырымдағ ан.

Аристотельдің қ ұ қ ық ты екі нысанғ а бө ліп қ арастырғ ан кө зқ арасы ерекше мə нге ие болғ ан.

Еуропалық қ ұ қ ық тық ойдың дамуының кейінгі тарихында не адамның табиғ и мə ніне, не басқ а

бағ ытта: қ ұ қ ық тық нормаларды саналы, тиімді шығ аруғ а бағ ытталғ ан ерекше зейінді байқ ауғ а

болады.

Табиғ и қ ұ қ ық тың қ алыптасуы, ол туралы ə ртү рлі даулар мынадай бірқ атар философиялық

мектептердің пайда болуына негіз болды: стоиктер, киниктер, эпикурлық тар. Олардың талдау пə ні

болып руханидіни ізденістегі адамның ерекше қ ұ қ ығ ы не жə не адамғ а табиғ аттан не берілгені

туралы мə ң гілік дау болды. Ағ артушылық дə уірінде француз ағ артушылары Вольтер мен

Руссоның кө зқ арастары табиғ и қ ұ қ ық пен еркіндік жə не тең дік сияқ ты қ ұ ндылық тарды

байланыстырғ ан.

Табиғ и қ ұ қ ық тың қ ұ ндылық тарымен орыс тарихшыларының, қ ұ қ ық танушыларының жə не

философтарының да концепциялары байланысты болғ ан (Б.Н.Чичерин, П.А.Сорокин,

Н.А.Бердяев, В.С.Соловьев, П.И.Новгородцев). Мысалы, П.И.Новгородцев былай деп

жазғ ан: ”Табиғ иқ ұ қ ық тық қ ұ рылымдар біздің рухымыздың ерекше қ асиеті ə рі оның ерекше

маң ыздылығ ының дə лелі болып табылады. Идеалды қ ұ рылымдарды жасауды тоқ татқ ан қ оғ ам ө лі

қ оғ амғ а айналады”. Н.А.Бердяев орыс ө мірінің салтын адам жанының ерекшеліктерімен

байланыстыра келе, былай деген: ”Ресей — ə лемдегі ең мемлекетсіз, ең анархиялық ел... Орыс

халқ ы еркін мемлекет, мемлекеттегі бостандық ты емес, мемлекеттен еркіндікті, жер қ ұ рылымы

туралы мə селелерден бостандық ты қ алайтын секілді... Ресей — ə ртү рлі нормалармен байланғ ан

Батыстың халық тарына мү лдем тү сініксіз тұ рмыстық бостандық елі... Орыс адамы асқ ан рухани

жең ілдікпен кезкелген буржаздық ты жең е алады, ө зін тұ рмыстан, қ атып қ алғ ан ө мірден алшақ тата

алады...”.

Табиғ и қ ұ қ ық тың қ ұ ндылық тарымен қ азіргі кездегі “адам қ ұ қ ық тары” мə селесіне бағ ытталғ ан

тұ лғ аны орталық тандырушы (персоноцентристік) концепциялар да тығ ыз байланысты. Бұ л тізімге

адамның жү рістұ рысын тек биологиялық (Г.Спенсер, Т.Мальтус, Ч.Ламброзо), географиялық,

климаттық жə не геосаяси (Л.Мечников, Л.Гумилев), ə леуметтікпсихологиялық (З.Фрейд, Э.Фромм)

механизмдермен тү сіндіретін ə леуметтікфилософиялық доктриналарды жатқ ызуғ а болады. Дə л

осы кө зқ арастар жү йелері адам қ ұ қ ық тарын қ орғ аудың, оны қ ұ қ ық тарынан айырудың, ə ртү рлі

қ уғ ындаулар мен соғ ыстардың негізі болып табылады.

Қ азіргі кезде адамның табиғ и қ ұ қ ық тарының қ атарына ақ парат алу қ ұ қ ығ ын, білім алу қ ұ қ ығ ын

жатқ ызуғ а болады. Бұ л қ ұ қ ық ты, тіпті, тү рмелер мен колониялардағ ы бас бостандығ ынан

айырылғ ан тұ лғ алар да қ олдана алады.

Э.Фромм адамның ө мір сү ру жағ дайынан туындайтын қ ажеттіктерін ғ ана табиғ и қ ажеттіктер деп

таниды.

Мұ ндай бағ алаулардың екі жақ тылығ ының айқ ын мысалы ретінде соғ ысқ а деген қ атынасты

атауғ а болады. Осындай қ атынасты ə ртү рлі дə уірлердегі тү рлі кө зқ арас ө кілдерінің айтқ ан

сө здерінен байқ ап кө релік:

Демокрит (б.э.дейінгі 460370 ж.ж.): соғ ыс — соғ ысушы екі жақ ү шін де ауыр зардап.

Платон (б.э.дейінгі 427347 ж.ж.): соғ ыс — жекелеген жə не қ оғ амдық зардаптардың негізгі

қ айнар кө зі. Ол, ə сіресе, эллиндер арасындағ ы соғ ыстарғ а қ арсы болғ ан. Бұ дан қ ұ тылар

бірденбір жол — ə діл заң дар.

Т.Гоббс (15881679 ж.ж.): адам — бойын тек қ ұ марлық тар мен ө зінө зі сү юшілік билеген мақ ұ лық;

оны ə рқ ашан бақ таластары мен жаулары қ оршап жү реді; адам адамғ а — қ асқ ыр; қ оғ амда

кө пшіліктің кө пшілікке қ арсы соғ ысының болмауы мү мкін емес — бұ л адамзаттың қ алыпты

жағ дайы; табиғ атта бейбіт ө мірге деген талпыныс та орын алады; негізгі жол — мемлекеттің

абсолюттік билігі; билікті иемденген тұ лғ а барлық заң дардан тə уелсіз; азаматтық ө мір — бұ л оның

денсаулығ ы, ал кө терілістер мен азаматтық соғ ыстар — оның ауруы; кейбір тұ лғ алардың тə ртіпті

кү шпен қ амтамасыз етуге тырысуы бейбіт ө мірге деген ұ мтылыстан емес, тонаушылық қ а деген

ұ мтылыстан туғ ан; егер мемлекет басшылары қ оғ амдық келісімді бұ зса, онда халық мемлекетті

заң дылық жолына қ айтару мақ сатында қ арулы кө теріліске шығ а алады. Соғ ыс қ ұ қ ығ ы ə рбір

жекелеген мемлекетке тиесілі, ал бейбіт ө мірге қ ұ қ ық — бұ л кем дегенде екі мемлекеттің қ ұ қ ығ ы;

соғ ыс тек бейбіт ө мір сү ру мақ сатында ғ ана жү ргізілуі тиіс; мемлекеттердің ө зара кө мегі қ ажет.

Г.Гегель (1770—1831 ж.ж.) соғ ыстардан “бейбіт рухтың ” кө ріністерін кө рген жə не оның болмауы

мү мкін емес деп санағ ан.

В.Ленин (1870—1924 ж.ж.): ə діл (азаттық, азаматтық) жə не ə ділсіз (жаулап алушылық) соғ ыстар

болады.

Э.Фромм (1900—1980 ж.ж.) соғ ысты қ ажетті нə рсені алуды кө здеген ə леуметтікпсихологиялық

қ ұ ралдық агрессия тұ рғ ысынан тү сіндіреді. Ал бұ зыпжаншу — бұ ғ ан жетудегі қ ажетті қ ұ рал.

Аталғ ан факторлар соғ ыстың болуына мү мкін жағ дай жасайды. Ал соғ ыстың себебі болып саяси

жə не ə скери элитарлық топтардың қ ұ ралдық агрессиясы табылады. Сонымен қ атар, Фромм

соғ ыстың тағ ы да басқ а бір себебі жө нінде жазады — қ орғ ану агрессиясы. Бұ л агрессия адамның

бойында табиғ и қ алыптасқ ан қ асиет. Негізгі мақ сат — тұ лғ алар мен топтардың арасындағ ы ө зара

қ ауіптерді ө мірден жою. Ал бұ л, ө зкезегінде, ө мірдің материалдық жағ дайларына байланысты.

Сонымен, қ азіргі кезде халық аралық қ ұ қ ық тың қ ұ қ ық тық механизмдерінің кө мегімен

соғ ыстардың алдын алу туралы сө з қ озғ ағ ан кезде, біз адамның табиғ и қ ұ қ ық тарының да бар

екендігін, олардың заң ды қ ұ қ ық тың ішіне еніп кетпейтіндігін ескеруіміз қ ажет.

Сананың, адамның жобалық қ ызметінің кө мегімен табиғ и қ ұ қ ық ты жасанды жолмен жасалғ ан

қ ұ қ ық тан ажырату алғ аш рет адамның қ оғ амдағ ы дербестігін, адамдардың мү дделерінің ə ртү рлі

болу мү мкіндігін, адамның “қ оғ амдық ” ө мірінің қ иын тағ дырын, оның ə лемдегі ө зінө зі мə ң гілік

іздеуін, ө з тағ дырын жеке таң даудың қ ажеттігін бекітті:

а) табиғ и қ ұ қ ық тардың бір бө лігі ө з қ асиеттерінен айырылып, заң дық кө зқ арастар қ ұ рсауында

қ алды, яғ ни, адам ө зінің бостандығ ының белгілі бір бө лігінен айырылды;

ə) адам “қ ұ қ ық тарын бұ зудың ” табиғ и, қ арапайым емес, заң шығ арушы, мемлекет жə не оның

органдары тұ рғ ысынан мақ сатты тү рде жү зеге асырылу мү мкіндігі пайда болды;

б) теориялық мə селе туындады: нені табиғ и деп танығ ан дұ рыс.

Себебі, табиғ и мү мкіндіктер, игіліктер ө мір қ ұ ралдарының дамуымен ө згереді емес пе: табиғ и

емес деп саналғ андар табиғ иғ а айналады (теледидар, байланыс қ ұ ралдарын қ ажетсіну жə не т.б.)

жə не, керісінше (атты кө лік ретінде пайдалану, ұ зақ хаттар жазу ə деті жə не т.б.). Эмпирикалық

дең гейде мемлекет пен қ ұ қ ық тық қ ұ рылымдар жағ дайды ə рқ ашан бақ ылап отырады. Егер

адамдар хатты жиі жаза бастаса — пошта қ ызметінің қ ұ нын кө теру қ ажет, егер телефонмен кө п

сө йлесе бастаса — тағ ы да солай. Яғ ни, беглілі бір дə режеде табиғ и қ ұ қ ық тардың бұ зылуы жү зеге

асады, ал бұ л, ө з кезегінде, солар ү шін кү реске алып келеді. Нə тижесінде — мə ң гілік қ арсы тұ ру,

осы қ арсылық ты білдіруге деген тұ рақ ты дайындық.

Этнос — ішкі трансформациялық ү деріспен сипатталатын, тұ рақ ты тү рде ө згеріпдамып

отыратын, бірақ, осы ө згеруінен белгілі бір тұ рақ тылық байқ алатын жү йе. Этносты қ ұ райтын

бө ліктерді ə ртү рлі кө зқ араспен сипаттауғ а болады: қ алыптасқ ан ө мір сү ру салты ретінде де,

белгілі бір шарттылық ү лесі бар этнос ретінде де, табиғ и қ ұ қ ық ретінде де.

Жолдағ ы табынатын негізгі қ ұ ндылық тардың қ атарына ізденіс пен ө з мақ сатына жетуді

жатқ ызуғ а болады. Жол — бұ л ə ртү рлі ə лемдерді байланыстыратын жə не жаң а ə лемдердің

қ айнар кө зі болып табылатын ерекше тə жірибе. Миграциялық тə жірибені ұ станушы

шығ армашылық адамы олардың ешқ айсысының қ амауына тү спейақ, мə дениеттің ə лемдерін

жасап, оларды байланыстырады.

Миграциямен бірге кең істіктің, жергілікті жердің қ ұ рылымы да ө згереді. Адамдарды ө зенсулар,

жайылымдар мен бақ шалар, аң аулау шаруашылық тары, базарлар, порттар, сауда, ө неркə сіп

зоналары, шіркеулер, тұ рғ ын ү йлер, мектептер, театрлар жə не т.б. біріктіреді. Сонымен бір

мезетте мемлекеттер, салалар, қ ауымдастық тар, діни бірлестіктер нысанындағ ы саяси, діни жə не

тағ ы да басқ а ə леуметтікмə дени қ ұ рылымдар қ алыптасады. Мұ ндай қ ұ рылымдылық тың нə тижесі

жə не кө рінісі болып заң нама, мораль, қ оғ амдық психология жə не идеология табылады.

Тұ рақ ты тə жірибе мен миграциялық тə жірибе бірбіріне қ айшы келетіні белгілі. Қ алыпты,

қ айталанатын жағ дайларда қ алыптасқ ан ережелер тұ рақ ты қ озғ алыстағ ы жағ дайларғ а

жарамайды. Даму тə жірибесі тə уекелмен, кү шті ерекше жағ дайларда кө рсетумен байланысты

шекаралық қ ұ былыстарды кө рсетеді. Мұ ндайда жеке тұ лғ а қ атігез ақ иқ атты ө згерту мү мкін емес

жағ дайларда басқ а бейнеге енеді, ө зінө зі ө згертеді.

Табиғ и қ ұ қ ық тың қ ұ ндылық тарының жоғ алмайтынын ескеріп ө ткен жө н. Олар заң дылық

мə ртебесін иелене отырып, жартылай мемлекеттік қ ұ қ ық қ а еніп кетеді, жартылай моральдық

қ ұ ндылық тар саласында қ алып қ ояды, сө йтіп, қ оғ амның жекелеген салаларында ө мір сү ре береді,

жартылай ө згертілген кү йде ө нерде, эпоста, фольклорда, тұ рмыс нысандарында, заттық

мə дениет ескерткіштерінде, тілде сақ талып қ алады. Мұ ның барлығ ы табиғ и қ ұ қ ық идеясының

тарихтың ə ртү рлі кезең дерінде қ айта жандануына мү мкіншілік береді: ХІV—ХVІ ғ асырлардағ ы

Қ айта ө рлеу кезең інде, ХVІІІ ғ асырдың француз Ағ артушылық кезең інде, қ азіргі кездегі “адам

қ ұ қ ық тары” концепцияларында. Сонымен қ атар, жоғ арыда аталып ө ткендей, адамның табиғ и

қ ұ қ ық тардың мə нін иеленген жаң а қ ұ қ ық тары пайда болады. Бұ л — ақ парат алуғ а, қ ажетті білім

алуғ а, ең бек етуге, ə леуметтік қ амтамасыз етілуге қ ұ қ ық. Қ азіргі кезде табиғ и қ ұ қ ық тардың

мə ртебесі олардың заң да бекітілгенбекітілмегендігімен анық талмайды. Бұ л мə ртебе олардың

қ оғ амдық жə не гуманистік мə німен жə не осы қ ұ қ ық тарды жү зеге асыруғ а жə рдемдесуші қ оғ амдық

қ ұ рылымдарғ а (мү гедектер қ оғ амы, шығ армашылық одақ тар, жариялылық ты қ орғ ау қ орлары,

солдаттар аналарының ұ йымдары жə не т.б.) заң кепілдік бере алмағ ан жағ дайларда анық талады.

Табиғ и қ ұ қ ық идеясының дамуымен қ атар басқ а бағ ыт та — қ ұ қ ық ты тү сінудегі саналы,

оң тайлы, ғ ылыми, саяси, мемлекеттік тə сіл апологиясы да дамыды. Бұ л кө зқ арас шегінде қ ұ қ ық

саналы тү рде жасалады, саяси институттар мен заң нама жү йесінде жү зеге асырылады, заң ды

рə сімдермен жə не нормаларды тү рлерге бө лумен байланысты болады. Мұ ндай қ ұ қ ық позитивтік

қ ұ қ ық деген атқ а ие болды. Оның тарихындағ ы аса жарқ ын қ ұ былыстар ретінде Рим қ ұ қ ығ ын жə не

оның Еуропадағ ы Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Дж.Локк сияқ ты ойшылдардың кө зқ арастарынан кө рініс

тапқ ан кейінгі тү сіндірмелерін атауғ а болады.

Ескеріп ө тетін бір мə селе, ə ртү рлі тарихи жағ дайларда қ ұ қ ық тағ ы ”табиғ илылық ” пен

”жасандылық тың ” арақ атынасы тү рліше сипатқ а ие болғ ан. Бұ л субъект пен объектінің ө зара

байланысына тə уелді болды. “Оянбағ ан” субъект қ ұ қ ық тық қ олдауды қ ажет етеді, оғ ан

авторитарлық немесе тоталитарлық саяси режим тə н болады, бұ дан шығ атын қ орытынды,

артық шылық позитивтік қ ұ қ ық жақ та, қ ұ қ ық заң да. Ө зінің табиғ и қ ұ қ ық тарын сақ тап қ алуғ а

тырысатын белсенді субъект демократиялық режимдер ү шін кү реседі. Ф.Хайек ө зінің “Қ ұ лдық қ а

апаратын жол” атты ең бегінде жеке даралық тың (“социалистік ұ жымдастыруғ а” қ айшы ретінде)

негізгі белгілері туралы былай деп жазады:

— жеке тұ лғ аны сыйлау, яғ ни, ə рбір адамның ө з қ ызмет саласындағ ы кө зқ арастары мен

қ ұ марлық тарының ерекше басымдылығ ын тану;

— жеке тұ лғ алық христиан діні мен антик философиясының элементтерінен пайда болды. Ол

Қ айта ө рлеу заманында толық қ алыптасып бітіп, одан ə рі кең ейе тү сті...

Бұ дан ə рі ол тоталитарлық режимде билік басына ең жаман адамдар келетінін жазады, себебі,

мұ ндай кезде моральдық ережелерді орындамайтын жə не ұ ят дегенді білмейтін тұ лғ алардың

жетістіктері мол болады.

Бұ рынғ ы КСРОда, 1917 жылдан бастап, еуропалық тү сініктегі демократиялық қ ұ қ ық сынғ а

алынды. Оның орнын, алдымен, революциялық мақ саттардың талаптарына, одан кейін, таптық

идеология талаптарына (билік қ алыптастырғ ан ресми идеологиялық доктрина бекіткендей,

жұ мысшылар табы) жауап беретін “заң ” диктатурасы басты. Шын мə нінде, қ ұ қ ық тың орнын

партиялық мемлекеттік аппараттың қ аулылары мен шешімдері басты. Ал бұ л жерде табиғ и

адамдық қ ұ қ ық тарды (ө мір сү руге, отбасын қ ұ руғ а, балаларды тə рбиелеуге, қ ажетті білім алуғ а,

тұ рғ ылық ты жерде ауыстыруғ а, шетелдерге баруғ а жə не т.б. қ ұ қ ық тар) мемлекет

монополизациялап жіберді, яғ ни, олар мемлекеттің толық тай меншігіне айналды. Адам, тіпті,

ө зө зіне қ атысты да ештең е шеше алмайтын, ол билік анық тағ ан белгілі бір қ атаң ережелер

шегінде ғ ана ə рекет ете алатын. Мұ ндай жағ дайларда позитивтік қ ұ қ ық тың (субъект пен объектінің

ү йлестігі ретіндегі) да болмайтыны белгілі, оның орнын ə ртү рлі ережелер, нұ сқ аулар басты.

Сонымен, белгілі бір мемлекеттің ө мір сү ру барысындағ ы табиғ и қ ұ қ ық тардың орны мен маң ызы

адамның орны мен қ ұ ндылығ ына, оның дербестігінің, бостандығ ы мен тə уелсіздігінің шамасына

қ арай анық талады.