Тренинг топтың қалыптасу тарихы

Т – топтың тууы белгілі ә леуметтік психолог Курт Левиннің есімімен байланысты. Ол 1933 жылы Германиядан Америкағ а қ оныс аударылып, топтық динамика жә не ә леуметтік ә рекет мә селесінен шұ ғ ылданды. Осы кезең де ә леуметтік психологтар алдында кө птеген сұ рақ тар туды. Топтық ә дістерімен басқ ару медицина, педагогикада кең інен таралды. Топтық қ арым-қ атынас феномені – ғ ылыми тү сініктемесіз болады. Осыны тү сіндіру ү шін Левин ө мірлік кең істік- полясы теориясын жасады. Ол мынаны тү сіндірді «тіршілік етуші жә не бірлескен факторлардың жиынтығ ы – берілген уақ ыттағ ы индивидтің мінез-қ ұ лқ ын кө рсетеді». Бұ л факторлардың жиынтығ ы жеке адамды, оның психологиялық қ оршауын қ амтиды, бір тұ тас психологиялық поля жасай отырып. 1939 жылы «Ә леуметтік кең істікте эксперименттер» деген мақ аласында Левин бірінші рет «топтық динамика» терминін қ олданады, кейінен ол жалпы қ олданылатын терминге айналды. Шынын айтқ анда Т – топ ө з бастауын Левин басшылық жасағ ан оның ә ріптестерінің лабароториялық тренинг сабақ тарынан алады. Т- топтың пайда болғ ан дә л анық айтуғ а болады. 1945 жылы АҚ Ш-та топтық динамиканы оқ у орталығ ы ашылады, онда қ оғ амдық ғ ылымдар мамандары, Левин – топтық динамика тренинг жасаушы – қ ызмет етті.

1946 жылы топаралық қ атынас шеберханасының жұ мысын ұ йымдастырушылар оқ ыту жә не бір мезгілде топтың динамиканы зерттеу ү шін жаң а ә дісті ойластырады. 1947 жылы АҚ Ш-та Тренингтің ұ лттық лабароториясы жасалады, ол қ азірде қ ызмет етуде. Топпен психологиялық жұ мыстың кө птеген тү рлері Т-топтарымен бірге іске асады. Оларды ә леуметтік-психологиялық тренинг тү сінігіне біріктіреді.

«Т- топ» термині шет елде қ азіргі уақ ытта кең спектірлі топтарғ а жатады, олардың мақ саттары ә р тү рлі. Оларғ а басқ арушылар тренингін, бірлескен мінез-қ ұ лық қ а қ атынасушыларды тә рбиелеу жә не топта бірлескен қ атынасты қ алыптастыру, синзетивті топтар жекелей даму жә не т.б. кіреді.

Шейн мен Бейнес (1965) лабароториялық тренингтің мақ саттары мына аспектілерден тұ рады деп, кө рсетеді:

1. Психологиялық қ орғ ану барьерлерін тө мендету жә не жекелей дә режеде сенімсіздікті жою есебінен ө зін-ө зі тануын дамыту.
2. Топтық қ ызмет жасауына кедергі келтіретін немесе жең ілдететін шарттарды тү сіну.
3. Басқ алармен нә тижелі бірлескен ә рекет жасау ү шін топта бірлескен қ атынастың дә режесіне жету.
4. Ұ йымдастырылғ ан топтың, жекелей мә селелерді диагностикалау іскерлігін игеру. Мысалы, топтағ ы тартысты жағ дайды шешуі немесе топтың бірігуін нығ айту.

Т- топтың ә р тү рлі бағ ыттарын олардың жалпы принциптері мен топтық динамиканың элементтері байланыстырады.

Топтық динамика тү сінігіне негізгі бес элемент кіреді:

1. Топтың мақ саты.
2. Топтың нормасы.
3. Топтың қ ұ рылымы жә не лидер мә селесі.
4. Топтың бірлігі.
5. Топтың даму фазалары.

Г.С.Абрамова ө зінің ең бегінде мынадай тұ лғ алық қ асиеттердің даму ә дістерін кө рсетеді:

Т-топтар (тренинг-топтар) – адамгершілік қ арым-қ атынастардың тренингі топтары, алғ ашқ ылары 1946 жылы ұ йымдасқ ан болатын. Мұ ндай топтар «енді жә не осында» қ ағ идасын ұ станып, лабораторияның ерекше оқ ытылатындары сияқ ты назарларын қ ауіпсіз жерде іс-ә рекеттің жаң а тү рлерін сынаумен бекітті. Оқ ытылатын цикл келесі кезең дерден қ ұ рылады: ө зін-ө зі таныстыру – кері байланыс – тә жірибе ө ткізу. Ашық тық – мұ ндай топтағ ы іс-ә рекеттің негізгі аспектісі болып табылады. Т-топтағ ы адамдар вербалды жә не вербалсыз тү рде басқ а адамдарғ а ө з сезімдерін білдіруге тырысып, оқ ып ү йренеді. Қ атысушылардың ө зара қ арым-қ атынастарын зерттеу бойынша ө зара жұ мыс жасауғ а кіргізу ү шін жетекшінің маң ызы ө те зор, содан кейін жетекшіліктен бас тарту қ ажет. Кездесу топтары. Т-топтардан айырмашылығ ы бұ л топтарда топтың динамикасын оқ ып ү йренуге қ арғ анда, бө лек тұ лғ аның ә лдеқ айда тез дамуына бағ ытталғ ан. Соынмен қ атар, олар тұ тас сезімге немесе белгілі бір міндетке бағ ытталғ ан топтарғ а бө лінеді. Кезедесу топтың басты бағ ыты қ арқ ынды қ арым-қ атынасты қ алыптастыру, ә детте, нақ ты тақ ырыптар пікір-сайыс ү шін арнайы жоспарланбайды, топтағ ы қ атысушылар тудырғ ан ө зара тү рлі қ арым-қ атынастар талқ ыланады. Жоспарланғ ан жаттығ улар мен тә сілдерді жетекші қ олданбайды. Ол тұ лғ ада біртіндеп еркіндік пайда болып, қ орғ аныш кішірейген кезде, психологиялық қ ауіпсіздік климатын туғ ызу ү шін жауап береді.

Гештальт-топтары. Олар психоталдау, экзистенционалдық философия, гештальт-психология жә не В.Райхтың теориясы негізінде ә зірленді. Кездесу топтары мен Т-топтарынан айырмашылығ ы – жетекшінің зор белсенділігінде. Ол топтық жаттығ улардан бастап, ерікті қ атысушығ а «жағ ымды орынды» иеленуді ұ сынады. Ерікті қ атысушы «енді жә не осында» қ ағ идасын ұ станып жә не ө з санасының мазмұ нына жауап беру қ ажет.

Жетекші ерікті қ атысушының іс-ә рекеттерін тү сіндірмейді, керісінше, оның ә ң гімесіне еріп, ө зіндік сезімдерін тү сіну талаптарына кө мек кө рсетіп жә рдемдеседі. Бұ л арқ ылы жетекші мен ерікті қ атысушы «қ азіргіні» сезінуге жағ дай туғ ызады. Табысқ а жету ү шін топтың жетекшісі топ мү шелерінің қ ажеттіліктеріне сай қ азіргі сә ттегі гештальт тә жірибелерді шығ армашылық тү рде таң дайды. «Қ азіргіні» сезіну ерікті қ атысушының не жасап жатқ анын, сонымен қ атар осы сә тте нені сезініп жатқ анына бағ ытталғ ан зейіні арқ ылы жү зеге асады. Бұ л ым-ишара, жү ріс-тұ рыс, ө з дауысының дыбысы, қ олданылатын сө здер, ішкі дененің сезімдері, демалу, ой, қ иял жә не кө птеген тағ ы басқ а іс-ә рекеттер болу мү мкін. Ең алдымен қ арым-қ атынастың тү рлі вербалсыз элементтеріне кө ң іл аударылады.

Психодрама. Бұ л топтық ү рдісте адамның ішкі ә лемін зерттеуде драмалық импровизация қ ұ ралдары қ олданылады. Психодрамада ең бастысы - ө з қ алауы бойынша рольдық ойындар ойнау. Психодрамада кө птеген қ олданылатын терминдер театрмен байланысты болса да, рольдық ойындарғ а арнайы дайындалу жаттығ улары қ олданылмайды, актерлік тек кедергі болады. Нақ ты психодрамалық іс-ә рекеттердің субъектісі болатын топтың мү шесі ө з ө мірінен оқ иғ аларды бейнелейді («протагонист»). Онымен жұ мыс жасағ анда, «протагонисттің» ө мірінен басқ а да маң ызды адамдарды бейнелеу ү шін, басқ а қ атысушылар да қ осылады. Кейбір топтарда мұ ндай «кө мектесетін " Мен"» маң ызы, рольге тез ену ү шін арнайы дайындалғ ан маман-актерлер орындайды. Топтың басқ а да мү шелері сабақ тың қ орытынды сә тінде болып жатқ ан жағ дайғ а ө з қ атынастырн кө рсетеді.

Кездесу топтары мен Т-топтарының психодрама мен гештальт-терапияның айырмашылығ ы – ең алдымен қ атысушылар болып жатқ ан жағ дайғ а жауапкершілікпен кірісіп, белсенділік танытады, ал топ жетекшісінің белсенділігі маң ызды рө л атқ армайды. Яғ ни, топтағ ы тренинг жә не топтық тренинг жайлы сө з қ озғ ауғ а болады.

Осыдан басқ а «лайфспринг» сияқ ты топтық жұ мыс жасаудың тү рін айтуғ а болады, оның мақ саты тү рлі тапсырмалардың кө мегімен жеткілікті сандық топтағ ы дербес тиімділікті арттыру, сонымен қ атар, В.Эрхардтың ЭСТ-терапиясы. Ол топтың маң ыздылығ ына ерекше кө ң іл бө лінетін, ә рбір қ атысушыда бұ рын қ олданылмағ ан немесе жай бейтаныс ресурстарды ашуғ а кө мектесетін семинар тү рінде ө ткізіледі.

Ресейдегі ә леуметтік психологияның қ ұ зіретін дамуына бағ ытталғ ан психологияның тә жірибелік топтық саласы «ә леуметтік-психологиялық тренинг» (Ә ПТ) атақ қ а ие болды. Терминнің авторы – М.Форверг. Мұ ндай тө тенше кең ұ ғ ыммен тү рлі ә діс-тә сілдердің сандық мө лшерін бейнелейді. Отандық психологияда бұ л, Г.А.Андрееваның, Н.Н.Богомолованың, А.А.Бодалевтың, Ю.Н.Емельяновтың, А.С.Золотнякованың, Г.А.Ковалевтың, Л.А.Петровскаяның, Т.С.Яценконың жә не т.б. ең бектерінде нақ тылай қ арастырылғ ан. Ә леуметтік психологияның топтық психотерапия (Г.Л.Исурина, Б.Д.Карвасарский) жә не шетел тілін қ арқ ынды оқ ыту (Г.Л.Китайгородская) сияқ ты салаларымен байланысты психологиялық ық палдың мұ ндай тү рлері белсенді тү рде ә зірленуде. Сонымен қ атар, мұ ндай ә діс жанұ ялық қ атынастарды тү зету жә не жасө спірімдердің бейімделуі тә жірибесінде табысты орынды иеленді. Лабораториялық тә жірибеде жә не нақ ты элементтерді ө зінде біріктірумен қ атар, тұ лғ алық қ асиеттердің даму саласында міндеттердің кең шең берін шешуге мү мкіндік беретін ә леуметтік-психологиялық тренинг психологиялық ық палдың тиімді тә сілі болып табылады.

Ә дебиеттер:

1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.; 1998.

2.Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М., 1983.

3.Кьел Рудестам. Групповая психотерапия.