Азақстан Республикасында туризмді дамытуға кедергі ететін негізгі экономикалық факторлар.

Бірқ атар кедергілерден соң Қ азақ стан ү лкен туристік биржаларғ а қ атысты. Берлин, Лондон, Мэскеу қ алаларында. Қ азақ стан Республикасы бә секеге тү се алатын жә не рентабельді туризм индустриясын дамытуғ а толық мү мкіншілігі бар.

Оғ ан ық пал ететіндер:

- еліміздің қ олайлы геосаяси жағ дайы. Батыс пен Шығ ыс аралығ ындағ ы халық аралық туристік жә не коммерциялық ағ ымдардың ө суі;

- саяси тұ рақ тылық, демократиялық қ айта қ ұ ру, экономикалық реформаның ө туі жә не инвестициялық ахуалдың тұ рақ тылығ ы мен ашық тығ ы;

- еліміздің тарихи- мә дениет мұ расының ерекшелігі;

- мұ сылман, христиан, будда ескерткіштерінің болуы;

- Қ азақ станның кө п мә дениеттілігі, музей, мә дениет ошақ тарының, фольклорлы- этнографиялық жә не ұ лттық кә сіпқ ой ө нерпаздардың кө п болуы; -Туристік- рекреациялық аймақ тардың болуы, табиғ и ландшафтар, ө сімдік, жануарлар дү ниесінің ерекшелігі, экзотикалық тур, балық аулау, аң аулау, ө сімдіктер жинау т.б.;

- бос ең бек ресурстарының болуы (мамандар).

Туризмнің даму барысына Қ азақ станның 1993 жылы Ә ТҰ -на кіруінің маң ызы зор болды. Елімізде туризмнің дамуына кө ң іл бө лінуде жә не туризмнің ролін тү сінуде. Айта кететін бір жағ дай, Республикада туризм дамуының улкен концепциясы қ ұ рылуы «Ұ лы Жібек Жолының» жаң ғ ыруы. Қ азақ станда туризмнің дамуын дұ рыс жолғ а қ ою тек табыс алып келу ғ ана емес, еліміздің басқ а елдермен байланысы нығ айып, бет бейнесі қ алыптасады.

Қ азақ стандағ ы туризмнің тарихи алғ ы шарттары біздің д.д.ү шінші мың жылдық та қ алыптаса бастағ ан Ұ лы Жібек жолының қ алыптасуымен дамуы болып табылады.

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ анғ а дейін туризм басқ ада экономика салалары сияқ ты орталық тан қ атаң регламенттелді. Туристік қ ызметтегі КСРО - ның негізгі аймақ тары Кавказ, Қ ырым, Балтық ө ң ірі, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталық тары болды. Сонымен, бірге, Қ азақ станның бірқ атар сэулет, археологиялық, мә дени ескерткіштері мен табиғ и кө рнекті жерлерінің тарихи мә ніне іс жү зінде жарнама жасалмады жә не сұ раныс болмады. Кең естік кезең де Қ азақ стандағ ы туризм идеологиялық қ ызметті атқ арғ ан мә дени-ағ арту жұ мысы жү йесі ә лементтерінің бірі болып саналды жә не оның басым рө ліне қ арамастан, қ алдық қ ағ идаты бойынша қ аржыландырылды жә не елеулі экономикалық маң ызғ а ие болмады.

Қ азақ станда туризм ө ндірісінің дамымай қ алуының бір себебі экономика саласы ретінде онымен мемелекттік дең гейде тікелей айналыспады. Туризмді аумақ тық ұ йымдастыру жә не мемлекеттік емес туристік қ ұ рылымдарды кешенді болжауғ а, ұ зақ мерзімді жоспарлауғ а назар аударылмады. Туризм табысының ү лкен бө лігі жергілікті бюджетке тү сетіндігіне қ арамастан, жергілікті басқ ару органдарының тарапынан туристік қ ызметті басымдық деп танымауы саланы дамытуды тежеуші фактор болып табылады.

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан кейін туристік қ ызметті реттеу мен халық тың тарихи жә не мә дени мү расын қ айта ө ркендету ү шін негіз каланды.

Бү гінгі кү ні біздің мемлекетімізде туризмді дамыту " Туризм туралы" Қ азақ стан Республикасының 1992 жылғ ы 3 шілдедегі №1508-ХІІ Заң ымен, Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Тү ркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясын іске асыру» туралы, «Ұ лы Жібек жолының Қ азақ стан Республикасындағ ы туристік инфрақ ұ рылымын дамыту жө ніндегі ЮНЕСКО жә не Дү ниежү зілік Туристік Ұ йымның жобасы» туралы 1997 жылғ ы 10 сә уірдегі N3476 жә не Жібек жолының тарихи орталық тарын қ айта ө ркендету, тү ркі тілдес мемлекеттердің мә дени мұ расын сақ тау мен сабақ тастыра дамыту, туризм инфрақ ұ рылымын жасау Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ дарламасы туралы» 1998 жылғ ы 27 ақ пандағ ы №3859 Жарлық тарымен қ амтамасыз етіледі. Осы қ ұ жаттарды қ абылдау туризмнің Қ азақ стандық рыногын дамытуғ а оң ә сер етті.

Туризм саласындағ ы халық аралық қ атынастарды дамытуғ а жасалғ ан қ адамдардың бірі - Қ азақ станның 1993 жылы толығ ымен ДТҰ -ғ а толық мү ше болып қ абылдануы, туризм саласындағ ы ынтымақ тастық туралы халық аралық келісімдер жасауы болды. Бірқ атар келісімдердің шет мемлекеттердің Қ азақ станды туристік ә леуеті мол перспективалы серіктес ретінде тану бастамасымен болғ андығ ын атап ө ту керек.

Қ азақ стан Республикасынының Статистика жө ніндегі агенттігінің 1999 жылғ ы дерегі бойынша елде 425 туристтік ұ йым болды, оның ішінде 6 мемлекеттік кә сіпорын, 405 жеке меншік нысанында жә не 14 шетелдік туристтік агенттік жұ мыс істеді. Қ азақ стандық кә сіпорындар 80 елдің туристтік фирмалармен шарттық қ атынастар орнатқ ан. 4 Алматылық жә не 13 облыстық турфирма 8 мемдакетке чартерлік ә уе рейстерін жү зеге асырады[4].

Алматы, Шығ ыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Павлодар, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарьшдағ ы, сондай-ақ, Алматы жә не Астана қ алаларындағ ы туристік фирмалар желісі неғ ұ рлым дамығ ан болып табылады. Осы облыстардың жә не қ алалардың туристік ұ йымдары жыл сайын туристердің. жә не экскурсанттардың 88 пайызына дейін қ ызмет кө рсетеді.

Тұ тастай алғ анда, 1999 жылы барлық меншік нысандарындағ ы кә сіпорындар 2410.5 млн тенге сомасында ө нім сатты, жұ мыстар орындады, қ ызметтер кө рсетті.

Республика бюджетінен тү сетін жалпы тү сімдердегі туристік қ ызметтен тү скен салық пен алымдардың ү лесі 1998 жылы 0, 1 % - ды қ ұ рады. 1999 жылы статистикалық есеп беру ү лгісі бұ л мә ліметтерді жинауды кө здейді. 1999 жылы 1998 жылымен салыстырғ анда елдегі ЖІӨ -нің туризмдегі ү лес салмағ ының ө су ү рдісі байқ алады, ол 1, 1 % - ты қ ұ рады.

Туристік ұ йымдармен 1999 жылы барлығ ы 228, 3 мың туристке қ ызмет кө рсетілді, Қ азақ станның туристік фирмаларының қ ызметін 55, 9 мың шетелдік азамат пайдаланды, бұ л 1998 жылымен салыстырғ анда 20, 9 мың ғ а немесе 60% - қ а кө п. 1998 жылы қ ызмет кө рсетілген туристердің жалпы кө лемінен шетелге туристерді жіберу 45% -ті қ ұ рады, ішкі туризм 30%, шетелдік турист қ абылдау 24%, экскурсиялық қ ызмет кө рсету 1% қ ұ рады[4].

Қ азақ стандық туристердің неғ ұ рлым кө п баратын жерлері: Ресей, Қ ытай, Германия, Корея, Польша, Тү ркия, БАЭ. Біздің елімізге Ресейдің, Қ ытайдың, Германияның, Кореяның, Польшаның, Пакистанның, Тү ркияның азаматтары жиірек келеді.

Туристік қ ызметке жасалғ ан талдау кө птеген турфирмалардың сыртқ а шығ у туризмімен айналысатындығ ын кө рсетті, ал бұ л, бірінші кезекте, Қ азақ станнан капиталдың жылыстауына экеп соғ ады. Тек қ ана 1999 жылы 57, 1 млн АҚ Ш доллары ресцубликадан тыс шетке шығ арылғ ан. Республика азаматарының шетелге тауарлар сатып алу, оны кейіннен сату мақ сатында баратын жол сапарлары бү рынғ ысынша бү қ аралық сипат алып отыр, ал шоп-туризм Қ азақ стандағ ы туристік қ ызмет кө рсету рыногының жай-кү йін анық кө рсетеді. Ол экономикалық дағ дарыс кезең інде туристік қ ызметке сұ ранысты жандандырып, кө бінесе туристік фирмалардың тиісті тә жірибесінің жә не білікті мамандарының жетіспеушілігіне бйланысты туристер мен «чартер ұ стаушылар» арасындағ ы делдалдық қ ызмет атқ аруына елеулі кө мек кө рсетті. Қ азақ станның тү тыну рыногының тө рттен бірін «қ апшық тау» бизнесі тауарлармен толтырады жә не, тұ тастай алғ анда, бір мезгілде тауар ө ткізу мен сату жү йесіндегі 150 мынғ а жуық адамды жұ мыспен қ амтамасыз етеді. Қ азақ станның ішкі сауда айналымындағ ы жыл сайынғ ы «қ апшық тау» саудасының кө лемі шамамен 2 млрд. АҚ Ш долларын қ ұ райды[4].

Сонымен бір мезгілде, шоп-туризм, ең алдымен, еліміздің бюджетіне кері ә сер етеді. Туристік бизнестің секторларының бірі ретінде шоп-туризмнің ө суі туристік қ ызмет кө рсетудің дең гейін котеруге елеулі ә сер ете қ ойғ ан жоқ.

Бү кіл ө ркениетті дү ние негізгі туристер ағ ынын ө здеріне тартуғ а ұ мтылуда, себебі туризм мемлекет бюджетінің кіріс бө лігін толық тырудың маң ызды кө здерінің бірі болып табылады. Сондық тан, Қ азақ станғ а шетелдік туристер ағ ынын кө бейту қ ажет. Осы мақ сатта туристік ұ йымдардың қ ызметін, мұ ның ө зі бірінші кезекте, кө лік қ ұ ралдарының, орналастыру қ ұ ралы, кадрлық камтамасыз етудің жай - кү йіне байланысты, келуші туризмді дамытуғ а қ айта бағ дарлау қ ажет.

Кө лік. Бү гінгі таң да Қ азақ станның халық аралық авиажелілерінің Германияғ а, Ү ндістанғ а, Біріккен Араб Ә мірліктеріне, Корея Республикасына, Тү ркияғ а, Италияғ а, Венгрияғ а, Израильге, Қ ытайғ а, Тайландқ а ұ шуды жү зеге асыруғ а мү мкіндігі бар. Ішкі жә не халық аралық рыноктарда жұ мыс істейтін «Эйр Қ азақ стан» ұ лттық тасымалдаушысы жә не басқ а авиакомпаниялар авиа тасымалдарын жү зеге асырады. Туристердің кө пшілігі сервис жә не қ ызмет кө рсету сенімділігі жаынан отандық тасымалдаушыларғ а қ арағ анда авиа рейстерін жү ргізетін шетелдік тасымалдаушылардың қ ызметін пайдаланғ анды жө н кө реді, мү ның ө зі отандық тасымалдаушылар жасайтын авиа рейстер жолаушылар ағ ынын азайтатыны сө зсіз. Оның ү стіне, авиабилеттер қ ү нының қ ымбаттығ ы Қ азақ станның туристік ө німнің қ ү нын ө сіреді жә не тиісінше оны халық аралық рыноктағ ы бә секелесу қ абілетін тө мендетеді.

Автомобиль кө лігі шекаралас мемлекеттерге шоп — туризмді ұ йымдастыру жә не экскурсиялық бағ ыттарды ұ йымдастыру ү шін пайдаланылады. Алайда, оны дамыту, тұ тасымен алғ анда жолдардың жай-кү йіне жә не туристік кө лік қ ұ ралдарына тиісті техникалық қ ызмет кө рсетілуіне де байланысты болады. Республиканың автобус паркі қ араусыз қ алғ ан, сонымен бірге қ азіргі заманғ ы жайлы автобустар жоқ тың қ асы, бұ л туристерге қ ызмет кө рсетуді жоғ ары денгейде ұ стауғ а мү мкіндік бермейді.

Негізгі темір жол тасымалдаушысы «Қ азақ стан теміржолы» республикалық мемлекеттік кә сіпорны 14 бағ ыт бойынша жолаушылар тасымалдайды. Қ азақ станның темір жолдарымен транзитпен Ресейдің, Ө збекстанның, Қ ырғ ызстанның, Туркіменстанның жә не Тә жікстанның жолаушылар поездары ө теді.

Келешекте экологиялық жағ ынан таза қ оғ амдық туристік кө лікті дамытуғ а назар аудару қ ажет.

Орналастыру қ ұ ралы. Туристік бизнесті шектеуші елеулі факторлардың бірі туризм индустриясы материалдық базасының мү мкіндіктерінің тө мендегі болып табылады. Қ азіргі уақ ытта, республиканың қ онақ ү йлерінде, турбазаларында, кемпингтерінде жә не басқ а орналастыру обьектілеріндегі сыйымдылық жү ктеменің 35%-ін қ ұ райды. Сондай-ақ, елдегі қ онақ ү йлердің саны 1997 жылмен салыстырғ анда, 40%, ал біржолғ ы кереует-орынғ а сыйымдылық тиісінше 30%-ке тө мендеді.

Соң ғ ы бес жылда 605 қ онақ ү й жабылды, 1999 жылы республикада 205 қ онақ ү й жұ мыс істеді, номер қ оры 15%-ке ғ ана толтырылды[2].

Облыс орталық тарында шетелдік келушілерге сапасыз туристік ө нім берудің басты себебі тиісті сыныптағ ы қ онақ ү йлердің болмауы, ал қ олдағ ы бар қ онақ ү й базасы 80 пайызғ а ескірген, қ онақ ү йлердің бір бө лігінің жай-кү йі мү лде нашар жә не банкроттық жағ дайда тұ р, себебі олар 60-шы жылдары салынғ ан.

Талдау кө рсеткендей, туристік сыныптағ ы қ онақ ү йлердің

(2-3 жү лдызды немесе шағ ын жә не орташа мейманханалар) рентабельділігі неғ ұ рлым жоғ ары.

Кадрлармен қ амтамасыз ету. Туризм дамуындағ ы тү йінді мә селенің бірі туристік кадрлар даярлау болып табылады. Қ азіргі уақ ытта, Қ азақ стандағ ы мемлекеттік, жеке жә не ресейлік филиалдарды қ осқ анда, туризм менеджрлерін даярлайтын 28 жоғ ары оқ у орны бар. Қ азақ станда мұ ндай кадрлар даярлаудың негізі 1992 жылы қ аланғ андығ ына қ арамастан, туристік саланы мамандармен қ амтамасыз ету элі кү нге дейін қ анағ аттанғ ысыз жағ дайда қ алып отыр. Кө птеген жоғ ары оқ у орындарында мү ның басты себебі Қ азақ станда туристік ә леует туралы оқ ытушылар қ ұ рамының білім жә не туристік саладағ ы жұ мыс тә жірибесі, дең гейінің жеткіліксіздігі болып отыр. Соның нә тижесінде, мамандарды даярлау отандық туристік-рекреациялық ресурстарды ұ стау, туристерді қ абылдау ү шін оларды пайдалану технологияларымен ық тимал клиенттер арасында туристік қ ызмет кө рсетулерді атаулы жарнамалаудың ә дістемесі жеткілікті тү рде ескерусіз жү ргізілуде. Сондық тан, жоғ ары оқ у орындары тү лектерінің едә уір бө лігінің туроператорлық қ ызметті толық атқ аруғ а шамасы жетпейді.