Денсаулықты сақтау.

Еліміздегі экономикалық жағ дайдың ө згеріп, нарық тық қ атынастардың дамуы, қ оғ амның ә леуметтік тұ лғ ада жіктеле бастауының бірдей болмауы балалардың тұ лғ а болып қ алыптасуына да ө з ық палын тигізетіні анық. Бұ ның бә рі кә мелетке толмағ андар арасында қ ылмыстың кө беюіне ә келіп соқ тыра-

ды. Жастар арасында есірткі қ ұ марлық жылдан-жылғ а ұ лғ айып келеді. Бұ л-дабыл соғ арлық жағ дай.

Республикамызда тұ рақ ты есірткі қ ұ марлардың 2/3 бө лігін жасө спірімдер мен 25-30 жасқ а дейінгі жастар қ ұ райды. Мамандардың айтуы бойынша, есірткіні татып кө рген немесе оқ тын-оқ тын тұ тынғ ан адамдардың жартысы-нан астамы 13-17 жастағ ылар. Қ азіргі деректерге қ арасақ, Қ азақ станда 47 мың нан астам нашақ ор бар екен. Ғ алымдардың айтуынша, есірткі кесірінен 50 миллион адам ө леді екен. Ал темекі шегуден бас тартқ ан ел-Бутон король-дігі. Бұ л елде 1729 жылдан бастап, темекі шегуге тыйым салынғ ан. Қ азақ -станда 2002 жылы темекі шегуге тыйым салынғ ан. Алайда бұ л ә лі жү зеге ас-пай келеді.

Есіріткі қ ұ марлық тың ү деп бара жатқ аны қ ылмыстық ахуалдың кү рт нашар-лауына тікелей ә сер ететіні анық. Сондық тан инеге тә уелді нашақ орлар ара-сында СПИД-ті жұ қ тыру ә бден мү мкін.

Қ азіргі кезде жастарды улап, халық тың болашағ ына қ атер тө ндіріп жатқ ан бұ л дертке аяусыз кү рес ең бірінші ө зіміз, от-басымыз жә не мектепте басталу қ ажет. Еліміздің ертең гі тізгіні жастар, сондық тан елулікке ену стратегиясы жү зеге асу ү шін, жас ұ рпақ тың дені сау болу керек. Сонда ғ ана ө з елімізді биік дең гейден кө ре аламыз.

Сонымен қ атар бү гінгі кү ні адамдар денсаулығ ына қ ауіп тудырып отыр-ғ ан жағ дай-табиғ и экологиялық жү йелердің бұ зылуы. Флора мен фаунаның тозуы орын алғ ан жә не қ олайсыз экологиялық ахуал салдарынан халық тың денсаулығ ына елеулі зиян тудырып отыр. Арал жә не Семей ө ң ірлері эколо-гиялық апат аймақ тары болып отыр. Экологиялық апат аймақ тары елдің ішкі қ ауіпсіздігіне нақ тылы қ атер болып табылады. Қ азіргі уақ ытта Семей поли-гонына шектес аудандарда қ атерлі ісікпен жә не қ ан айналымы жү йесінің ау-руларына шалдық қ ан адамдардың саны жылдан-жылғ а арта тү суде. Тіпті жа-ң а туғ ан сә билер арасында да, осы дерттер жоғ ары дең гейде байқ алуда.

Денсаулық ты сақ таудың дұ рыс жолы-зиянды, жат қ ылық тарғ а бой алдыр-мау, салауатты ө мір сү ру, аурудың алдын алу. Денсаулық мық ты болу ү шін, мынадай тө рт шартты бұ лжытпай орындау қ ажет:

Дене ең бегі, дұ рыс тамақ тану ережесі, ө йткені ас-адамның арқ ауы, уақ ытты тиімді пайдалану, шынығ у жә не дем ала білу.

«Егер адам ақ ылғ а салып, табиғ аттың ө зіне сыйлағ ан мү мкіндіктерін орынды пайдаланып, гигиеналық тә ртіпті бұ збай жү рсе, уақ ытымен тамақ танса, ден-саулығ ына зиян келтірмей ұ зақ ө мір сү рген болар еді»-дейді белгілі ғ алым, жү рек хирургиясының маманы, академик Н.М.Амосов.

Термин сө здер

Есірткі-наркотик

Нашақ ор-наркоман

Флораның тозуы-старение флоры

Қ ан айналымы-кровообращение

Тө рт шарт-четыре условия

Салауатты ө мір салты-здоровый образ жизни

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ тар тө ң ірегінде пікір алысың ыздар.

1. Адамзат денсаулығ ына қ ауіп тудырушы қ андай факторлар?.

2. Жастар арасында қ ылмыстың кө бею себебі қ андай?.

3. Климаттың ө згеру салдары адамғ а қ алай ә сер етуде?.

4. «Нашақ орлық -адамзат қ асіреті». Сіздің ойың ыз қ андай?.

5. Ұ зақ ө мір сү рудің қ андай шарттары бар?.

3-тапсырма. Оқ ың ыздар. Берілген сө йлемдерді жалғ астырың ыздар.

Еуропағ а темекіні ХVІ ғ асырдың ә йгілі тең ізшісі Х. Колумб ә келді деген болжам бар. Алғ ашқ ы уақ ытта темекі адам денсаулығ ына пайдалы деп есеп-телінген. Тіпті иіскеп емделуге кең ес беріп отырғ ан. Еуропадағ ы алғ ашқ ы те-мекі ө сіруші дә рігер Жан Нико болғ ан. Сол Никоның аты-жө німен темекінің негізгі ә сер етуші улы заты-никотин аталып кеткен.

4-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерде бастауыш қ андай сө з таптарынан болып тұ рғ анын анық таң ыздар.

Кө п қ орқ ытады, терең батырады. Ә ке кө рген-оқ жонар. Ана кө рген-тон пішер

Тың дау-мә дениеттіліктің белгісі. Туғ ан жерім-ә йгілі Шалқ ар ө ң ірі. Мен жаз-баймын ө лең ді ермек ү шін.

5-тапсырма. Берілген сө з тіркестерінен сө йлем қ ұ растырың ыздар.

Кең ес беру. Денсаулық қ а пайдалы. Денсаулық ты сақ тау. Жат қ ылық. Табиғ ат мү мкіндіктерін. Ақ ылғ а салу. Гигиена сақ тау.

6-тапсырма. Тө мендегі тыйым сө здер мен мақ ал-мә телдерді жақ ша ішіндегі етістіктермен сә йкестендіріп жазың ыздар.

Ас ішкен ыдысың ды тө ң керіп.... Ол ырысың ның таусылғ анын.... Дә мді

табақ тың ортасынан...., ө йткені астың берекесі-ыдыстың.... Жуғ ан қ олың -ды.... Дастарқ анғ а бірінші нанды.... Нанды бір қ олың мен.... Біреудің ша-ң ырағ ына ақ ыл айта.... Адамды тә рбиелеу ү шін, алдымен ө зің ді тә ртіпке....

(ә келіп қ ой, барма, ү збе, сал, қ ойма, сілкіме, ортасында, білдіреді).

7-тапсырма. Мә тінді оқ ып, жоспар қ ұ рың ыздар.

Аурудың пайда болуына табиғ ат та, қ оғ ам да кінә лі емес, тек адамның ө зі ғ ана кінә лі. Кө бінесе ол жалқ аулық тан, қ омағ айлық тан, ал кейде ө зінің жат қ ылық тарынан болады. Дені сау болу ү шін, адамның ө з басы ұ дайы ө зіне кө -ң іл бө ліп, кү ш жұ мсау керек. Кү ш жұ мсау мө лшері, ынталандыру, алдына мақ сат қ оя білу. Салмақ ты бір қ алыпты сақ тау қ ажет. Денсаулық отбасында да, жұ мыста да бақ ытты болуғ а ү лесін қ осады. Кез келген ауру адамды ба-қ ытсыз етеді. Адамдардың кө пшілігі ө з организмінің кез келген ауруғ а қ арсы кү ресетін табиғ и кү ш бар екенін ескере бермейді. Ә рбір адам ауруың алдын алып немесе асқ ындырмай тұ рып емделіп, табиғ и кү штерді толық тырып оты-ру қ ажет. Ө з организміне билік жү ргізіп ү йрену-кез келген аурудың алдын алудың бірден-бір кілті. Ә рине, оғ ан жас кезің нен бастап дағ дылану керек. Бұ л тә сілді медицина тілінде адамның ө зін-ө зі шынық тыру немесе тә рбиелеу тә сілі деп атайды.

Адам организмінің ішкі ағ заларының жү йелі жұ мысын қ алыптастырып, іске асыратын-оның миы мен жү йке жү йелері. Ал гормандар мен витамин-дер-адам организміне ү здіксіз жү ріп отыратын зат алмасу процесінің «ката-лизаторы». Организмнің «жанармайы»-тыныс арқ ылы қ анғ а сің етін жә не қ анның қ ызыл тү йіршіктері (эритроциттер) арқ ылы организмге тарайтын от-тегі мен қ оректік заттар: белок, май мен кө мірсулар (углеводтар).

«Денсаулық -зор байлық» дейді дана халқ ымыз. Шынында да денсаулық - табиғ ат сыйлағ ан ең басты байлық.

8-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдердің етістіктерін бұ рынғ ы ө ткен шақ форма-сына қ ойып, қ андай жұ рнақ тар арқ ылы жасалып тұ рғ анын тү сіндірің іздер.

Жылан шақ қ ан адамғ а аттың терін ішкізсе, ем.... Кү шті болсаң жердей бол, бә рімізді кө тер.... Таза болсаң судай бол, кірімізді кетір.... Ашаршылық кө р-..., ас қ адірін білмейді. Жаяушылық кө р..., ат қ адірін білмейді. Сө зден сес-кен..., сойылдан сескен....