Жер-табиғат байлығы.

Қ азақ станның климаты қ оң ыржай, ылғ алды. Биік таулы аймақ тарынан бас-қ а жерлерінде континентті болады. Климаттың континенттігі оның бірнеше ерекшеліктерінен кө рінеді. Оларғ а: температура амплитудасының ү лкендігі, ауаның қ ұ рғ ақ тығ ы, республиканың кө пшілік бө лігінде атмосфералық ыл-ғ алдың аз тү суі, қ ыстың оң тү стікте қ ысқ а, солтү стікте ұ зақ, ә рі қ атаң, жаздың ыстық болуы жатады. Қ азақ станның климатына қ ыста Сібірдің қ атты суығ ы, ал жазда Орта Азияның ыстығ ы ә сер етеді. Қ азақ станның табиғ аты да ә р тү р-лі болып келеді. Онда шексіз дала да, шө л мен шө лейт, жасыл шалғ ын кө к майса жерлер де бар.

Жер–ең негізгі табиғ ат байлығ ы. Ол-барлық тіршілік кө зі жә не ө мір сү ру орталығ ы. Адамдар ө здеріне қ оректік заттардың 88 пайызын егістік жерлер-ден, 10 пайызын ормандар мен жайылымдардан, 2 пайызын тең із бен мұ хит суларынан алады. Сондық тан жер қ орын қ орғ ау жә не тиімді пайдалану-ең ө зекті мә селе. Жер кө лемі кө п болғ анмен, шаруашылық қ а қ олайлы жер кө п емес. Жер қ орының кейбір бө лігінің сапасы тө мен. Оның 77 млн га эрозияғ а

ұ шырағ ан, 75 млн га сортаң жер, егістіктің басым кө пшілігі ылғ алмен жеткі-лікті қ амтамасыз етілмеген. Жердің 58 пайызынан астамы «қ ауіпті» шө лейтті

аймақ та орналасқ ан. Жайылымның 69 пайызы шө л жә не шө лейтті аймақ та, оның 60 пайызы жемдік қ оры нашарлағ ан жерлер.

Қ азақ стан Республикасы жер кө лемі жағ ынан ә лемде 9-шы, ТМД бойынша

4-ші орында. Республика жерінің оннан тоғ ыз бө лігін жазық тар алып жатыр.

Ал Қ азақ станның жазық аймақ тарында солтү стіктен оң тү стікке қ арай со-зылғ ан жерлерге сұ р топырақ жә не шайылғ ан қ ара топырақ тә н. Бұ л аймақ та топырақ қ ұ нарлы, негізінен жаздық бидай егіледі. Қ алғ ан жерлерін орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ертіс ө ң ірі жазық тығ ына дейін 2000 км-ге созылғ ан жерлер жыртылғ ан, астық дақ ылдары егіледі. Батыс Сі-бір оң тү стігінен Сарыарқ а ө ң ірінің жә не Жазық жазығ ының жер беті жазық, топырағ ы қ ұ нарлы, астық дақ ылдары егіліп, мал ө сіріледі.

Республиканың оң тү стік бө лігіндегі шө лді белдемге дейінгі орталық ай-мақ қ уаң дала, егін тұ рақ ты алынбайды. Қ ұ рғ ақ шылық кейде жыл сайын қ ай-таланады. Шө лді аймақ тың жайылымы мол, жайылымы жұ таң жерлер.

Биік таулы аймақ тың, Тянь-Шань тау етегінде топырақ сұ р-қ оң ыр, Алтай тауларының етегінде қ ара-қ оң ыр топырақ.

Термин сө здер

Жасыл шалғ ын-зеленый луг

Егістік жерлер-посевные земли

Жайылым-пастбище

Жазық тық -равнина

Қ ұ рғ ақ шылық -засуха

Шың -вершина

Емдік қ асиет-лечебное свойство

1-тапсырма. Мә тінді оқ ып, мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Мә тіннен сын есімдерді тауып, жасалу жолдарын тү сіндірің із-дер.

3-тапсырма. Тө мендегі сө здері дұ рыс қ ұ растырып, кө ктемді суреттеп жазы-ң ыздар.

Шайдай, тө пеп берді, ашық, найзағ ай, нө сер, бұ лт, ашылды, жө ң кіп ала, аспанды, кү н, торлап, жел, шатыр-шұ тыр, соқ ты, бір, кезде, ойнап, еді, біраздан, кезде, аспан, бұ лттар, жө нелді, соң.

4-тапсырма. Қ арамен берілген сө здер мен сө з тіркестерінің орнына мә ндес сө здерді қ ойып жазың ыздар.

Ежелгі адамдардың мекен еткен аудандарының бірі-қ арт Қ аратау жотасы.

Қ аратаудың алғ ашқ ы тұ рғ ындары от жағ ып, оны сө ндірмей ұ стай білген. Олар аң аулаумен, тамақ болатын ө сімдіктерді жинаумен шұ ғ ылданғ ан.

Біздің эрамызғ а дейінгі ІІ мың жылдық тың ортасында бұ л жерде кен кө п болғ ан. Қ аратау жотасының халық тары температурасы тө мен металдарды ерітіп, оны тұ рмыста кең қ олданғ ан.

5-тапсырма. Қ имыл-сын ү стеулері арқ ылы сипатталып тұ рғ ан іс-ә ректті

табың ыздар.

Ауылғ а дейін жаяу жү ріп, зорғ а жеттім. Сені ұ зақ кү ттім, уақ ытым босқ а кетті. Бә рі кезекпен ө з талаптарын айтып шық ты. Найзағ ай жарқ ылдап, ке-неттен жаң быр жауды. Бірте-бірте қ араң ғ ылық қ а да ү йренеді екенсің. Жол жақ тан анда-санда жарық кө рінеді. Бә рі оның сө зінен кейін, ү нсіз қ алды.

Сабақ қ а дайындық сыз келуге болмайды. Оспан сұ рақ ты тө теден қ ойып қ ал-ды. Апамның жағ дайы бірқ алыпты екен.

6-тапсырма. Берілген сө здерден сө з тіркесін жасаң ыздар.

Жайылым, жұ таң, қ ұ нарлы, жазық, аймақ, ылғ алды, Сарыарқ а, ө ң ірі, қ олай-лы, шабындық, орталық, бө лік.

7-тапсырма. Аударың ыздар.

Климат в республике большей частью резко континентальный. На юге тем-пература летом достигает + 45 градусов, а на севере зимой может опуститься до – 52 градусов. При этом погода в пустыне часто изменчива и непостоянна, днем жарко, а ночью дуют северные ветра, которые приносят с собой холод.

Природа Казахстана по-своему прекрасна. Она сурова, так как большую часть территории страны составляют пустыни-164 млн. га. (44%) и полупус-тыни (14%).

Еске тү сірің іздер.

Қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер бір-бірімен салаласып та, сабақ тасып та байла-нысқ ан қ ұ рмаластың тү рін аралас қ ұ рмалас сө йлем дейміз. Олардың қ ұ ра-мында кемінде ү ш жай сө йлем болады. Екі жай сө йлемнің баяндауышы тия-нақ ты, бір жай сө йлемнің баяндауышы тиянақ сыз болады

.

8-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерден мақ сат бағ ының қ ы сабақ тастың баян-дауыштары қ алай жасалып тұ рғ анын тү сіндірің іздер.

Білімнің биік шың ына жету ү шін, кө п оқ у керек. Абайлар Ойқ ұ дық тағ ы ауылғ а жете қ онбақ болып, аттарын сар желіске сала жө нелді. Сіздер кеш батпай қ алағ а жетіп алсын деп, ә дейі ерте келдім. Адам шығ ыны кө п болмас ү шін, осындай іс-ә рекет істедік. Ат тұ яғ ының дү бірі естілмес деп, ауылдың ық жағ ымен жү рді.

9-тапсырма. Берілген сө йлемдерден есімдіктердің тү рлерін анық таң ыз.

Қ азақ стан жерінің кейбір жазық бө лігі орманды далалық, дала, шө лейт жә не шө л белдемдеріне ажыратылады. Барлық орманды далалық аймақ -республи-ка жер аумағ ының 2, 04%-ын алып жатыр. Орманда ө сетін ағ аштардың бірне-ше тү рлері кездеседі. Олар: жылауық қ айың, талдың кейбір тү рлері, итмұ -рын, тобылғ ы, далалық шие. Сонымен бірге бұ л шалғ ындық жә не далалық телімдерде алуан тү рлі шө птесін ө сімдіктер мен астық тұ қ ымдас шө птер кө п ө седі.

БӨ Ж тапсырмасы.

10-тапсырма. «Жер-тіршілік кө зі» тақ ырыбында ауызша хабарлама дайында-ң ыздар.