Азақстан өзендері мен көлдері.

Республиканың барлық ө зендері Солтү стік Мұ зды мұ хит жә не ішкі тұ йық кө лдер алаптарына қ ұ яды. Екі алап арасындағ ы суайырық Сауыр-Тарбағ атай тау жү йесінің қ ырқ асы мен Сарыарқ а, Торғ ай ү стірті арқ ылы ө тіп, Оң тү стік Оралғ а тіреледі. Республика ө зендерінің едә уір бө лігі ішкі тұ йық алапқ а жа-тады.

Ө зен дегеніміз-табиғ и жолмен жасалғ ан, арна арқ ылы ағ атын су. Біздің ғ а-ламшарымызда миллионнан астам ө зендер бар болса, ал Қ азақ станда 85 мың ө зен бар. Бастау-ө зеннің басталар жері. Ә детте ө зендер басын таулардан алып, кө л, тең із, мұ хиттарғ а қ ұ яды. Ө зеннің басталар жерінен, қ ұ яр жеріне дейінгі аралық ты ө зен алабы деп атайды. Ө зен аң ғ ары-ө зен алқ абындағ ы ағ ып жатқ ан судың ә серінен тө мен тү скен жері. Ө зеннің жайылымы-ө зеннің толысып, тасу кезінде жағ алауларын екі жағ ына уақ ытша жиналатын сулы алап. Сағ а-ө зеннің тең ізге немесе мұ хитқ а барып қ ұ ятын жері.

Қ азақ стан ө зендерінің ерекшелігі, олардың аң ғ арлары кең болып келеді. Жазық тарда ө зен жү йесінің жиілігі солтү стіктен оң тү стікке қ арай кеми бере-ді. Жауын-шашын кө бірек тү сетін орманды дала жә не дала зоналары ө зенге бай. Қ азақ станның биік таулы аймақ тарында ө зен кө п. Олар: Алтай, Жетісу жә не Тянь-Шань тауларына жауын-шашын кө п тү седі. Ө зендер негізінен қ ар, жаң быр, жерасты сулармен қ оректенеді. Бұ ғ ан Сырдария, Іле, Қ аратал жә не Ертіс ө зендері кіреді. Қ азақ станда Жайық, Ертіс, Есіл, Тобыл, Сырдария, Нұ -ра, Торғ ай ө зендері бар. Ү лкен ө зендер-аса маң ызды қ атынас жолы.

Ерте замандардағ ы ө ркениеттің ө зі Ніл, Тигр, Евфрат, Ганг, Янцзы, ө зен-дері бойында дамығ аны белгілі. Ніл-дү ние жү зіндегі ең ұ зын ө зен (6671км). Африка материгінде орналасқ ан. Амазонка-дү ние жү зіндегі ең суы мол ө зен. Оң тү стік Америкада орналасқ ан. Конго-экватор сызығ ын екі рет кесіп ө тетін ө зен. Африкада орналасқ ан. Ертіс-Қ азақ стандағ ы ең ірі ө зен.

Қ азақ станда кө лдердің территориясы ә ркелкі орналасқ ан. Олар ойысты жерлердің суғ а толуынан пайда болады. Климаттың ылғ алды болатындығ ы-нан олардың суы бірте-бірте тұ зды суғ а айналады. Кө лдер жерасты жә не жер беті ағ ынымен коректенеді. Кө лде газдар, суспензиялар, тұ здар, йод кө п бо-лады.

Кө л сулары жер суару, электр станцияларды сумен қ амтамасыз ету мақ са-тында пайдаланылады. Кейде бұ ндай жағ дайлар экологиялық апатқ а ә келеді. Осының нә тижесінде Арал тең ізінің суы тартылып, маң айындағ ы аудандар-дың экологиялық жағ дайлары тө мендеді. Сырдария мен Амудария ө зендері-нің аң ғ арларында суармалы егіс кө лемінің жө нсіз ұ лғ айтылуы-су режимін дұ рыс сақ тамау. Сол сияқ ты атмосферағ а зиянды заттардың шамадан тыс кө п таралуы, климатқ а да ә серін тигізуде.

Термин сө здер

Табиғ и жолмен-искусственным путем

Тау басы-вершины горы

Биік тау-высокие горы

Қ оректенеді-питается

Экологиялық мә селе-экологическая прблема

Кү н сә улесі-солнечный луч

Ылғ алды-влажный

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап дайындаң ыздар.

1. Қ азақ станда қ анша ө зен бар?. Олар қ андай ө зендер?.

2. Ө зендер немен қ оректенеді?

3. Қ ар, жаң быр жә не жерасты суларымен қ оректенетін ө зендерді атаң ыздар.

4. Ө зендер мен кө лдердің айырмашылығ ы неде?

5. Кө лде қ андай заттар кө п кездеседі?.?

6. Арал тең ізінің тартылу себебі неде деп ойлайсыз?

3-тапсырма. Тө мендегі сө здер мен сө з тіркестерінен сө йлем қ ұ растырың ыз-дар.

Елді мекен, қ атынас жолы, ойысты жерлер, тұ щы, негізгі кө зі, бастау, сағ а.

4-тапсырма. Жақ ша ішінде кө рсетілген етістіктерді нақ осы шақ тұ лғ асына қ ойың ыздар.

Ата-анам ауылда (тұ р) жатыр. Судың кө бі Арал тең ізіне жетпей, қ ұ мғ а (сің у) кетеді. Адамдар ө мірінде су маң ызды орын (алу) отыр. Кемелер қ азіргі уа-қ ытта ө зен суларын (пайдалану) отыр. Атмасферағ а зиянды заттар (таралу) жатыр. Ол заттар экологияны (бұ зу) отыр. Ө зендер шайылғ ан тау жыныс-тарын (ағ ызу) ә кетіп отыр.

5-тапсырма. Мә тіннің ә р абзацына сұ рақ тар дайындаң ыздар.

6-тапсырма. Сө йлемдерді себеп-салдар мә нді сө йлемдерге ө згертің іздер.

Кемелер Босфор мен Дарданел бұ ғ аздары арқ ылы жылына 100 млн мұ най ө німдерін тасиды. Бұ л бұ ғ аздар-Қ ара тең із жағ алауында тұ ратын мемлекет-терге зат тасымалдайтын жалғ ыз тең із жолы. Осы бұ ғ аздар жақ ында қ атты тұ манның ә серінен жабылды. Оның жабылуы Ресей, Қ азақ стан жә не Ә зірбай-жан секілді елдерден мұ най жеткізуге бө геліс жасауда.

7-тапсырма. Қ арамен жазылғ ан сө здерді мә ндес сө здермен ауыстырып жазы-ң ыздар.

Қ азіргі уақ ытта экологиямен кү рес қ арқ ынды жү ргізіліп жатыр. Ә р адам экологиялық тұ рғ ыдан сауатты болса, табиғ атты қ орғ ауғ а септігін тигізер еді. Осы кезге дейін қ оршағ ан ортағ а мә н бермедік. Табиғ атты сақ тау керек. Сондық тан да алда қ ыруар жұ мыстар кү тіп тұ р. Бұ л-бә ріміздің парызымыз.

8-тапсырма. Мақ ал-мә телдерді жаттап алың ыздар. Мағ ынасын тү сіндірің із-дер.

Балапан ұ яда не кө рсең, ұ шқ анда соны алады.

Арлы адамның белгісі, шындық қ а жығ ылады.

Арсыз адамның белгісі, қ ұ р кү лкіге ұ рынады.

Айырылғ ан болсаң елің нен,

Қ уатын кетер белің нен.

Асыл, қ айрат, білімді,

Тең ұ стағ ан зор болар.

9-тапсырма. Тө мендегі сын есімдерді кү рделі сын есімдерге айналдырың ыз-дар.

Қ ара. Кө к. Ала. Сұ р. Шұ бар. Қ ызыл. Кү рең.

10-тапсырма. «Ө зен мен кө лдердің шығ у тарихы» туралы шығ арма жазы-ң ыздар.