Билет Ахмет Байтұрсынов зерттеуші маса

Атасы Шошақ немересі Ахмет ө мірге келгенде ауыл ақ сақ алдарынан бата алып, азан шақ ырып атын қ ойғ ан. Ә кесінің інісі Ерғ азы Ахметті Торғ айдағ ы 2 сыныптық орыс-қ азақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағ ы 4 жылдық мектепке оқ уғ а тү седі. 1895-1909 жылы Ақ тө бе, Қ останай, Қ арқ аралы уездеріндегі орыс-қ азақ мектептерінде оқ ытушы, Қ арқ аралы қ алалық училищесінде мең геруші қ ызметін атқ арады. Ол ө те кемең гер, білімді тұ лғ аның бірі болғ ан.

Байтұ рсынұ лының саяси қ ызмет жолына тү суі 1905 жылғ а тұ с келеді. 1905 жылы Қ оянды жә рмең кесінде жазылып, 14500 адам қ ол қ ойғ ан Қ арқ аралы петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұ рсынұ лы болды. Қ арқ аралы петициясында жергілікті басқ ару, сот, халық қ а білім беру істеріне қ азақ елінің мү ддесіне сә йкес ө згерістер енгізу, ар-ождан бостандығ ы, дін ұ стану еркіндігі, цензурасыз газет шығ ару жә не баспахана ашуғ а рұ қ сат беру, кү ні ө ткен Дала ережесін қ азақ елінің мү ддесіне сай заң мен ауыстыру мә селелері кө терілді. Онда қ азақ даласына орыс шаруаларын қ оныс аударуды ү зілді-кесілді тоқ тату талап етілген болатын. Сол кезең нен бастап жандармдық бақ ылауғ а алынғ ан Байтұ рсынұ лы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің бұ йрығ ымен тұ тқ ындалып, Семей тү рмесіне жабылды.

Ресей ІІМ-нің Ерекше Кең есі 1910 жылы 19 ақ панда Байтұ рсынұ лын қ азақ облыстарынан тыс жерге жер аудару жө нінде шешім қ абылдады. Осы шешімге сә йкес Байтұ рсынұ лы Орынборғ а 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соң ына дейін сонда тұ рды. Байтұ рсынұ лы ө мірінің Орынбор кезең і оның қ оғ амдық -саяси қ ызметінің аса қ ұ нарлы шағ ы болды. Ол осы қ алада 1913–1918 жылы ө зінің ең жақ ын сенімді достары Ә.Бө кейхан, М.Дулатұ лымен бірігіп, сондай-ақ қ алың қ азақ зиялыларының қ олдауына сү йеніп, тұ ң ғ ыш жалпыұ лттық «Қ азақ» газетін шығ арып тұ рды. Газет қ азақ халқ ын ө нер, білімді игеруге шақ ырды.

Байтұ рсынұ лының Орынбордағ ы ө мірі мен қ ызметі Ресей ү кіметінің қ атаң жандармдық бақ ылауында болды. Ол «Қ азақ қ а» жабылғ ан негізсіз жала салдарынан абақ тығ а отырып шық ты. Байтұ рсынұ лы 1917 жылы рев. ө згерістер арнасында ө мірге келіп, қ азақ тарихында терең із қ алдырғ ан Қ азақ съездері мен Қ азақ комитеттері сияқ ты тарихи қ ұ былыстың қ алың ортасында жү рді, оларғ а тікелей араласып, «Қ азақ газеті» арқ ылы саяси теориялық бағ ыт-бағ дар беріп отырды.

Байтұ рсынұ лы Алаш партиясы бағ дарламасын даярлағ ан шағ ын топтың қ ұ рамында болды. Байтұ рсынұ лы пен Дулатұ лы қ азақ арасында бұ рыннан келе жатқ ан ру – жү заралық алауыздық қ а байланысты Алаш Орда ү кіметінің қ ұ рамына саналы тү рде енбей қ алды, бірақ олардың қ азақ ұ лттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың ішінде болғ андығ ын замандастары жақ сы біліп, мойындады.

Алаш Орда қ ұ рамын бекіткен 2-жалпық азақ съезі Оқ у-ағ арту комиссиясын қ ұ рып, оның тө рағ асы етіп Байтұ рсынұ лын бекітті. 1919 жылы наурызғ а дейін Алашорда ү кіметінің Торғ ай облысы бө лімінің мү шесі болды. Байтұ рсынұ лы 1919 жылы наурызда Алашорда ү кіметі атынан Мә скеуге Кең ес ү кіметімен келіссө зге аттанды, осы жылғ ы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кең есі мен Қ азақ ә скери-революциялық комитеті тө рағ асының орынбасары болып тағ айындалды.

Байтұ рсынұ лының ық палымен сә уірде Алашорда басшылары мен мү шелеріне Кең ес ү кіметінің кешірімі жарияланды. Байтұ рсынұ лы бұ л тарихи кезең де «патшалардың тө рінде отырғ аннан, социалистердің босағ асында ө лгенім артық» деген пікірде болды (Қ Р Ұ Қ К архиві, 78754-іс, 6-т., 44-п). 1920 жылы В.И.Ленинге ү кіметінің Қ азақ станды басқ ару ісіндегі алғ ашқ ы қ адамын қ атал сынғ а алғ ан хатын жолдады. Қ азревком мү шесі ретінде Қ азақ станның Ресеймен шекарасының қ алыптасу ісіне белсенді тү рде араласты. ^[3]

1933 жылы мамырда денсаулығ ы нашарлап кетуіне байланысты қ алғ ан мерзімді Батыс Сібірде айдауда жү рген отбасымен (ә йелі мен қ ызы) бірге ө ткізуге рұ қ сат беріледі. 1934 жылы М.Горькийдің жұ байы Е.П.Пешкованың кө мегімен Байтұ рсынұ лы отбасымен мерзімінен бұ рын босатылып, Алматығ а оралады. Бұ л жерде тұ рақ ты жұ мысқ а қ абылданбай, тү рлі мекемелерде қ ысқ а мерзімдік қ ызметтер атқ арады. 1937 жылы 8 тамызда тағ ы да қ амауғ а алынып, екі айдан соң, яғ ни 8 желтоқ санда атылды. Тұ тас буынның тө л басы болғ ан Байтұ рсынұ лының алғ ашқ ы кітабы – «Қ ырық мысал» 1909 жылы жарық кө рді. Ол бұ л ең бегінде Ресей отаршыларының зорлық -зомбылығ ын, елдің тұ ралағ ан халін жұ мбақ тап, тұ спалдап жеткізді. Байтұ рсынұ лы мысал жанрының қ ызық ты формасы, ұ ғ ымды идеясы, уытты тілі арқ ылы ә леум. сананың оянуына ық пал етті. Ақ ынның азаматтық арман-мақ саты, ой-толғ амдары кестеленген ө лең дері «Маса» деген атпен жеке кітап болып жарық кө рді (1911). «Масаның» негізгі идеялық қ азығ ы – жұ ртшылық ты оқ уғ а, ө нер-білімге шақ ыру, мә дениетті уағ ыздау, ең бек етуге ү ндеу. Ақ ын халық ты қ араң ғ ылық, енжарлық, кә сіпке марғ аулық сияқ ты кемшіліктерден арылуғ а шақ ырды. Абайдың ағ артушылық, сыншылдық дә стү рін жаң арта отырып, Байтұ рсынұ лы 20 ғ. басындағ ы қ азақ ә дебиетін тө ң керісшіл-демократтық дә режеге кө терді. Сондай-ақ Байтұ рсынұ лы қ азақ тіліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер, С.Я.Надсон ө лең дерін аударды. Бұ л аудармалар Байтұ рсыновтың тақ ырыпты, идеялық -кө ркемдік дең гейі жоғ ары туындылар. Ел тағ дырының келешегіне алаң даулы ақ ын кө п қ ырлы ісімен, даналық саясатымен қ азақ жастарының рухани кө семі болды Байтұ рсынұ лының екінші кітабы — «Маса» (1911). Бұ л кітапқ а енген ө лең дерінде ақ ын қ араң ғ ылық, надандық, шаруағ а енжарлық, кә сіпке марғ аулық сияқ ты кемшіліктерді сынады. Кө птеген ө лең дері сол кездегі ағ артушылық бағ ытпен ү ндес болды. Ол Шоқ ан, Абай, Ыбырай қ алыптастырғ ан дә стү рлерді, гуманистік, демократиялық бағ ыттағ ы ө рісті ойларды ө зінше жалғ астырушы ретінде кө рінді. Қ оршағ ан ортағ а ойлана, сын кө зімен қ арайды, қ оғ ам қ алпына кө ң ілі толмайды. «Қ азақ салты», «Қ азақ, қ алпы», «Досыма хат», «Жиғ ан-терген», «Тілек батам», «Жауғ а тү скен жан сө зі», «Бақ» т.б. ө лең дерінің мазмұ ны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой ө рнек, сө з орамы қ азақ поэзиясына тә н ө зіндік жаң алық, ерекше ө згеріс ә келді.