Азақ тілінде жазба жұмыстарды

Қ азақ тілінде сауатты, жақ сы жетік сө йлеу ү шін сө здерді бір-бірімен байланыстырып қ ана қ оймай, сауатты жаза білу де міндет. Сауатты жаза білуге ү йрету арқ ылы мұ ғ алім оқ ушығ а жазу, жазбаша тіл мә дениетін қ алыптастырумен қ атар, жазылым арқ ылы ауызекі сө йлеу тілін де дамытады.

Оқ ушыларды сауатты, кө ркем жазу мә дениетіне ү йрету ү шін оқ улық та берілген жаттығ у, тапсырмаларды орындап қ ана қ оймай, оқ ушының жас ерекшелігіне сә йкес тү рлі жазылым жұ мыстарын тү рлендіре жү ргізіп отыру қ ажет. Ол ү шін мұ ғ алім ең алдымен сө здікпен жұ мыс тү рлерін жү йелі жә не қ ызық тыра мең герте білу шарт. Кү нделікті сабақ та қ олданып, ү йретілетін жаң а сө здерді ауызша қ айталатып, тү сіндіріп, аудармасын айтқ ан соң, сө здік дә птерлеріне жазғ ызып, келесі сабақ та сол сө здерді сұ рау керек. Жаң а сө здерге байланысты мә тінді оқ ытып, сол сө здердің жанына синонимін, омонимін, антонимін кө рсетіп жаздыру қ ажет. Бұ ндай ә дісті қ олдану кезінде ә рбір оқ ушының мә тінді оқ уғ а қ ызығ ушылығ ы артып, орындауғ а деген ынта-жігері байқ алады жә не танымдық белсенділіктері артады. Ө йткені сө здік жұ мысын жү ргізу арқ ылы оқ ушы жаң а сө здерді естерінде сақ тайды, ұ тымды жерінде пайдаланады осы арқ ылы олардың сө здік қ орларын молайтады.

Оқ ушылардың тілді ү йрететін негізгі қ ұ ралдарының біріне – жаттығ улар жатады. Тә жірибелі мұ ғ алімдер жаттығ уларды кү рделендіріп, кейде керісінше жең ілдендіріп, оқ ушының белгілі дә режесіне сай, қ ажетіне қ арай тү рлендіріп, ө згертіп пайдалануларына болады. Жоғ арыдағ ы қ арастырып отырғ ан жаттығ уларды екі топқ а бө луге болады: тілдік жаттығ улар жә не сө йлеу жаттығ улары. Тілдік жаттығ улар тілдік нұ сқ алар туралы алғ ашқ ы білімді оқ ушыда бекітуге арналады. Қ азіргі оқ улық тардағ ы жаттығ улардың кө бі – осы тұ рғ ыдағ ы жаттығ улар. Ал бұ л жаттығ улар оқ ушыны ауызекі сө йлеу нормаларына сай сө йлеу дағ дысын қ алыптастырып қ ана қ оймай, олардың жазбаша сауатты сө йлеу дағ дысына да жақ сы ә сер берері сө зсіз. Тілді ү йретудің алғ ашқ ы қ адамы тілдік жаттығ улар арқ ылы тілдік нұ сқ алардың мағ ынасын, қ олданылуын ү йретуден басталады. Негізінен тілдік жаттығ уларғ а қ ойылатын талаптар тілдік нұ сқ аларғ а, материалдарғ а арналуы керек. Осығ ан орай сө йлемнің барлық мү шелерін сө йлемде қ олдануғ а жаттық тыру, соң ында сө йлемдерді біртіндеп қ ысқ арту, біртіндеп толық тыру арқ ылы жазба тілді дамытудың маң ызы зор. Айталық, «Ағ ам келді» деген қ ысқ а сө йлемді бірте-бірте, кең ейту ү лгісін беріп, оны кең ейтуге мұ ғ алім оқ ушығ а тапсырма береді. Ү лгі: Ағ ам келді. Менің ағ ам келді. Менің ең ү лкен ағ ам келді. Менің ең ү лкен ағ ам біздің ү йге келді.Менің ең ү лкен ағ ам біздің жаң а ү йге келді. Менің ең ү лкен ағ ам біздің жаң а ү йге сағ ат бесте келді. Сонымен бірге оқ ушыларғ а керсінше, осы соң ғ ы сө йлемді беріп, оны бірте-бірте жоғ арыдағ ыдай сө з қ осудың орнына бір сө зден қ ысқ арттырып ү йретуге болады. Тапсырмалардың осылайша кең кө лемде, ауқ ымды берілуі оқ ушылардың білім дең гейіне қ арай міндетті дең гейде де, мү мкіндік дең гейде де жазу жұ мыстарын жү ргізуге тиімді екендігін кө рсетеді.

Оқ ушылардың жазба сө йлеу тілін дамытуда жазба жұ мыстарының тағ ы бір тү рі суретпен жұ мыстың маң ызы ө те зор.

Қ азақ тілі сабақ тарында пайдаланатын суреттер оқ ушылардың ойлары мен сезімдерін қ амтығ ан, оларды толқ ытқ ан жә не осының салдарынан ө зінің алғ ан ә серін айту ық ыласын тудырғ ан жағ дайда ғ ана, эстетикалық тә рбиенің міндеттеріне жә не тілді дамыту ү шін қ ызмет атқ арады. Сондық тан суреттерді таң дауғ а ә сіресе мұ қ ият қ арау керек.

Оқ ушыларды қ андай суреттер қ ызық тырады? Мұ ғ алім тілді дамыту бойынша жұ мыс істеу ү шін суреттерді іріктей отырып, қ андай жалпы принциптерді басшылық қ а алу керек?

Мұ ғ алім оқ ушыларды эмоциялы қ абылдаудан бейненің қ ұ рылымын ашуғ а жетелейді. Суреттің тақ ырыбы мен идеясы, сюжеті, оқ ушының ө з ойын білдіру ү шін пайдаланғ ан, бейнелеу қ ұ ралдарының ролі ретінде айқ ындалады. Қ ұ рылымдық талдау қ абылдаудың эмоциялылығ ын жоғ арлатады, сезім мен сананы жаң а сатығ а кө тереді.

Сурет арқ ылы оқ ушылардың тілін дамыту ү шін олардың ойлап тапқ ан атауларын талдау жә не салыстыру, аса лайық тысын таң дау; суретшінің берген атауымен салыстыру сияқ ты жаттығ улар да ө те пайдалы.

Суреттерді іріктеу ең алдымен суретпен жұ мыста оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты 1-сыныптан, 11-сыныпқ а дейін кү рделендіріп, ү йренген сө здік қ орларына қ арай дамып отырады.

Суретпен жұ мысты ү лестірме қ ағ аз (карточка) тү рінде немесе, ү лкен сюжетті тақ ырыпты кө рсетіп, іліп қ ойып орындауғ а болады. Ә сіресе бастауыш сыныптарда заттық суреттер таратып, атын айтқ ызып, оны ә р қ ырынан суреттету де тіл дамытудың нә тижелі тү рінің бірі болып табылады. Мысалы: Мынау нелер? Мынау гү лдер. Гү лдер қ андай? Гү лдер ә демі. Ыдыста қ андай гү лдер бар? Ыдыста қ ызыл, сары, ақ, кө к, гү лдер бар. Жоғ ары сыныптарда бұ л жұ мыс сюжеттік суреттермен жұ мыс жасауғ а ұ ластырылады. Оқ ушыларғ а суретпен сө з, сө з тіркесі, сө йлем, ә ң гіме, шығ арма жаздыру ө те тиімді. Ө йткені, суретке қ арап бала ө з ойын, кө ргендерін тиянақ ты кө ркем тілмен жеткізе білуге ү йренеді.Суретпен жұ мыс жү ргізгенде оқ ушыларғ а суретті ребус, сө зжұ мбақ тар шешкізуге де ө зінің тиімділігін кө рсетті. Бұ л жұ мыстардың нә тижесінде жазғ ан зат атауларын, сө йлемдерді келесі кезекте қ атесіз жазуғ а жә не естерінде берік сақ тауғ а ә деттенеді.

Сурет бойынша жұ мысты ұ йымдастыра отырып, мұ ғ алім сабақ тың мақ сатына, оқ ушылардың білім дең гейіне, нақ ты шарттарғ а байланысты салыстыру тә сілін ә р тү рлі пайдаланады.

Жоғ арыдағ ы баяндалғ ан жазба жұ мыстары ө ткеннен соң, қ атемен жұ мысқ а кө п уақ ыт бө лемін. Сабақ тың қ ызық ты ө туі – мұ ғ алім жұ мысының нә тижелі болуының алғ ы шарты. Сө з соң ында айтарым, оқ ушының ауызекі сө йлеу тілін болсын, жазбаша сө йлеу тілін дамыту болсын мұ ғ аліммен ұ йымдастырылатын жұ мыс тү рлерін жан-жақ ты ойластырып, оларды тү рлендіріп жү ргізу қ ажет.

12 билет Ы Алтынсарин ағ артушы педагог

Ыбырай 1841 жылы қ азан айының 20-сында қ азіргі Қ останай облысы, Қ останай ауданында дү ниеге келеді. Ү ш-тө рт жасында ә кесі Алтынсары қ айтыс болып, атасы Балғ ожаның қ олында ө сіп, тә рбиеленеді. Атасы Балғ ожа би ө з аймағ ының атақ ты кісілерінің бірі болғ ан. Ел ішіндегі кө п билікті қ олында ұ стағ ан би, Орынбор ә кімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болғ ан. Замана бет алысын ө зінше болжағ ан Балғ ожа табысқ а жетудің ендігі жолы – оқ у деп біледі. Сө йтіп, немересі кішкентай Ыбырайды Орынборда ашылады деп кү тілген орыс-қ азақ мектебіне кү ні бұ рын жаздырып қ ояды. Бидің ондағ ы мақ саты, ә рине, немересінің бала оқ ытып, педагог болуы емес, ә кімшілік орындарда жұ мыс істеп, шенеунік, орысша оқ ығ ан " тө ре" болып шығ уы, ата-анасын асырауы.

Ә лгі мектеп ақ ыры 1850 жылы ашылады да, оғ ан қ абылданғ ан отыз қ азақ баласының бірі – тоғ ыз жасар Ыбырай болады. Ыбырай мектепте сабақ ты ынта қ ойып оқ иды, 1857 жылы оқ уын " ө те жақ сы" деген бағ амен бітіріп шығ ып, 1859 жылдың тамызына дейін ө зінің туғ ан елінде тілмаштық қ ызмет атқ арады. Қ алада оқ ып, қ азақ даласына беймә лім жаң алық тардан хабардар болып, ой-ө рісі кең ейген зерделі бозбаланың екі жылдай елде болуы — қ азақ қ оғ амының жағ дайын терең ірек тү сініп, жаң аша сезінуіне, ө зіндік ойғ а келуіне мү мкіндік береді. 1859 жылы Ыбырай Алтынсарин атасының жақ сы танысы, сыйлас кісісі — Орынбордағ ы Шекаралық комиссияның тө рағ асы, шығ ыстанушы белгілі ғ алым, профессор В.В.Григорьевпен жақ ын танысады. Ол Ыбырайғ а қ амқ орлық пен қ арап, оғ ан ө зінің бай кітапханасын еркін пайдалануына жағ дай жасайды. Ыбырай Григорьевтің кітапханасынан орыс жазушыларының шығ армаларын, орыс жә не дү ние жү зі ағ артушы-педагогтерінің ең бектерін, ұ лы адамдардың ө мірі жайындағ ы кітаптарды алып, бас алмай оқ ығ ан. Мерзімдік басылымдарды оқ ып тұ рғ ан.

1860 жылы Жайық тың шығ ысындағ ы қ азақ тар ү шін тө рт бастауыш мектеп ашылғ ан кезде, Ыбырай ө зі сұ ранып, Торғ ай мектебіне мұ ғ алім болуғ а рұ қ сат алып, сонда келеді. Бірақ мектеп бірден ашыла қ оймайды. Бұ л аралық та, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын тү сіндіріп, біраз баланы ө з ү йінде оқ ытады. Торғ ай мектебі 1864 жылы ғ ана ашылады. " Осы жылы қ аң тардың 8-і кү ні кө птен кү ткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оғ ан 14 қ азақ баласы кірді. Бә рі де жақ сы, есті балалар. Мен балаларды оқ ытуғ а қ ойғ а шапқ ан аш қ асқ ырдай қ ызу кірістім", – деп жазады, ол белгілі шығ ыстанушы, профессор Н.И.Ильминскийге жолдағ ан хатында. Ыбырай мектептегі сабақ пен тә рбие жұ мысын сол кездегі орыс мектептері ү лгісінде қ ұ рады. 1876 жылы Ыбырай Петербург, Қ азан қ алаларына барады. Орыстың ағ артушылық жү йесін, орыс ағ артушы дарының ең бектерін зерттейді. Қ азақ тілінде оқ у қ ұ ралдарын жасауды ойлайды. 1879 жылы Ыбырай Торғ ай облысы мектептерінің инспекторы қ ызметіне тағ айындалады. Бұ л оның ағ артушылық қ ызметінің кең ө ріс алуына жол ашады. Ол еуропалық ү лгідегі мектептер ашу ісімен шұ ғ ылданады. 1879-1883 жылдар аралығ ында Торғ ай облысының тө рт уезінде (Торғ ай, Ырғ ыз, Троицк, Ақ тө бе) жаң а мектептер ашады. 1883 жылы Торғ ай қ аласында қ олө нер мектебі ашылды. Ол қ азақ даласындағ ы техникалық білім беретін тұ ң ғ ыш оқ у орны болды. Ыбырай қ азақ қ ыздарын оқ ыту ісіне ерекше кө ң іл бө леді. Бұ ғ ан ескішіл ә дет-салттарғ а қ арсы кү рестің бір жолы есебінде қ арайды. 1887 жылы Ырғ ызда қ ыздар мектебін ұ йымдастыруы – оның ағ артушылық аса зор ең бегі. Қ азақ даласында мектептер санының артуына байланысты Ыбырай мұ ғ алімдер даярлайтын мектеп ашуды қ олғ а алды. 1881 жылы Омбы қ аласында тұ ң ғ ыш мұ ғ алімдер мектебі ашылды. Ыбырай мектептер ашу ісімен ғ ана шектеліп қ алмады. Ол сол мектептердегі тә лім-тә рбие, оқ у жұ мысына айрық ша мә н берді. Оқ у-тә рбие ісін жаң а бағ ытта ұ йымдастырды. Бұ л ретте ол мұ ғ алімнің атқ аратын рө лін жоғ ары бағ алады. " Халық мектептері ү шін ең керектісі – мұ ғ алім, – деп жазды ол. Тамаша жақ сы педагогика қ ұ ралдары да, ең жақ сы ү кімет бұ йрық тары да, ә бден мұ қ ият тү рде жү ргізілетін инспектор бақ ылауы да мұ ғ алімге тең келе алмайды". Ыбырай туғ ан халқ ын ерекше сү йді, оның болашағ ына зор сеніммен қ арады. Сондық тан халық ағ арту ісін айрық ша шабытпен жү ргізді. 1883 жылы Торғ ай облысының ә скери губернаторына жолдағ ан баяндамасында ол: " Қ азақ тарғ а – осы дарынды, ақ ыл-есі мол халық қ а – кешікпей рухани жә не қ оғ амдық даму жолына тү сетін дұ рыс бағ ыт беру — қ алай дегенмен де аса қ ажет болып отыр", – деп жазды.

Зі 1876 жылдан бастап " Қ азақ хрестоматиясын" жазуғ а кірісіп, оны 1879 жылы Орынборда бастырып шығ арды. " Бұ л кітапты кұ растырғ анда мен, – деп жазды. Ыбырай хрестоматиясының алғ ы сө зінде, – біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұ ң ғ ыш шық қ алы отырғ ан жалғ ыз кітаптың орыс-қ азақ мектептерінде тә рбиеленіп жү рген қ азақ балаларына оқ у кітабы бола алу жағ ын кө здедім". " Қ азақ хрестоматиясы" балаларғ а арналғ ан ө лең дер мен шағ ын ә ң гіме-новеллалардан қ ұ растырылды. Олардың бірқ атарын ө зі жазды, біразын сол кездегі орыс оқ улық тарынан еркін аударып алды. Хрестоматияғ а қ азақ тың халық ә дебиетінің ү лгілерін де іріктеп кіргізді.Ыбырай " Қ азақ хрестоматиясына" кірген ө лең дерінде де халық -ағ арту идеясын кө терді. Оның " Кел, балалар, оқ ылық! ", " Ө нер-білім бар жұ рттар" ө лең дері осындай мақ сатта туғ ан. Ыбырай " Ө нер-білім бар жұ рттар" атты ө лең інде оқ у, білім алудың мақ сатын кең інен сө з етеді. Ө лең нің негізгі идеясы – қ азақ қ ауымына озық мә дениетті елдерді ү лгі етіп кө рсету.Ыбырайдың " Ө зен", " Жаз" деген ө лең дері табиғ ат кө ріністерін суреттеуге арналғ ан.Оны жазушы шағ ын ә ң гімелерде ү гіт, ө сиет тү рінде берсе, кей шығ армаларында халық тың қ оғ амдық санасын тә рбиелейтін реалистік суреттер арқ ылы бейнелейді. " Ө рмекші, қ ұ мырсқ а, қ арлығ аш" ә ң гімесінде Ыбырай ең кішкентай жә ндіктердің ө зі де тіршілік ү шін тыным таппай ең бек етіп жү ргендігін кө рсете келіп, оларды балаларғ а ү лгі етеді. " Қ арлығ аш, ө рмекші ғ ұ рлы жоқ пысың, сен де ең бек ет, босқ а жатпа", – дейді. " Атымтай жомарт" ә ң гімесінде жазушы халық арасындағ ы Атымтай жомарт туралы аң ыздарғ а жаң аша мазмұ н беріп, ө зінше қ орытады. Атымтайды ол ең бек адамының ү лгісі етіп кө рсетеді. Еш нә рсеге мұ қ таждығ ы жоқ болса да, Атымтай ылғ и жұ мыс істейді. " Кү н сайын ө з бейнетіммен, тапқ ан пұ лғ а нан сатып алып жесем, бойыма сол нә р болып тарайды. Ең бекпен табылғ ан дә мнің тә ттілігі ө згеше болады", – дейді ол. " Ә ке мен бала" ә ң гімесінде мынадай бір жай сө з болады