Батыс Қазақстан

Еділ мен Жайық арасындағ ы аймақ тан қ орымдардың кө п шоғ ырланғ ан жері — Ү лкен жә не Кіші ө зеннің бойлары, Қ амыс-Самар кө лдерінің ө ң ірлері, Елек, Шағ ан, Ембі жағ алаулары. Обалардың кө бінде ү йінділері бар, ал олардың аса ү лкендері орлармен қ оршалғ ан. Тас ү йінділері немесе топырақ пен уақ тастар араластырылғ ан ү йінділері бар обалар сирек кездеседі. Қ абырлар шығ ыстан батысқ а қ арай ың ғ айлай қ азылады, ал ө лгендер молаларда емес, обалар ү йінділері астындағ ы арнайы дайындалғ ан алаң дарғ а қ ойылады.

2) Тә уке хан билікке келісімен Казақ хандығ ындағ ы ішкі тартысты тоқ татып, бірлікті кү шейтуге барын салғ аны мә лім. Ал сыртқ ы саясатта Қ азақ хандығ ы Сыр бойындағ ы қ алаларды ө з қ ұ рамында сақ тап қ алу ү шін кү реседі. Сондай-ақ оң тү стік-шығ ысынан жоң ғ арлар тарапынан ә лсін-ә лсін шабуылдар жасалып тү рғ ан.

Сыртқ ы шапқ ыншылық тан қ орғ ану, хандыцтағ ы бытыраң қ ылық ты жою «Жеті Жарғ ы» заң ының қ абылдануына ө з ық палын тигізеді. Казақ қ оғ амынын сол кездегі кажеттілігін қ анағ аттандыратын заң жобасының керектігі, бұ рыннан болғ ан қ ү кық тык нормаларды жү йелеу аркылы оларғ а мө нді ө згеріс енгізіл, толық тыру ө рекеттері дү ниеге «Жеті Жарғ ы» заң ын ә келеді.

Тә уке хан халык арасындағ ы беделді билермен кең есе отырып қ абылдағ ан «Жеті Жарғ ы» заң ы, қ азақ кауымының ә леуметтік-экономика-лық, қ ұ қ ық тық катынастарын реттеуге бағ ытталады. Орыс жазбаларында бұ л заң дар «Тә уке хан заң дары» деп аталады.

ә уке хан «Жеті Жарғ ы» заң ы арқ ылы ішкі тартысты жою мақ сатында ел басқ ару ісін, заң шығ ару тұ тқ асын билерге беріп, ұ сақ хандар мен сұ лтандардың саяси ық палын тежеуге тырысады. «Жеті Жарғ ыда» жү здерді баскару ү шін сайланғ ан ү ш бидің аты белгілі. Ұ лы жү зде — Тө ле би, орта жү зде — Қ азыбек би, кіші жү зде — Ә йтеке би. Жыл сайын Кү лтө беде (Ташкент маны) ү ш жү здің басын қ осқ ан жиналыс (қ ұ рылтай) шақ ырылуы тиіс болғ ан. Хан кең есі, билер кең есі мемлекеттік тұ рақ ты қ ұ рылымғ а айналады. «Жеті Жарғ ы» заң ында ел дауын шешудегі билер кең есінің кұ қ ығ ының қ орғ алуын, сақ талуын қ атты кадағ алағ ан.

«Жеті Жарғ ы» баптары мейлінше нақ ты. Мә селен, кісі ө лтіргендер ү шін «қ анғ а қ ан, жанғ а жан алу» принципі сақ талады. Кейбір жағ дайларда ө лім жазасын соттың келісімімен кұ н тө леумен ауыстыруғ а болады.

«Жеті Жарғ ы» бойынша отбасында ә кенің билігі баянды етіледі. Ол ұ л-кызының, ә йелдерінің, қ ұ л-кү нінің, тө рт тү лік малының, жайлау — қ ыстау-ының жеке дара билеушісі, асыраушысы ә рі қ амқ оры болғ анды. Ә кенің ризалығ ын алмай, отбасының кез келген мү шесі ешбір шешім кабылда-майды.

Ө зін-ө зі ө лтіргендерді заң бойынша бө лек жерге жерлейді.

Жеті атадан аспай ү йленуге ө лім жазасы кесіледі.

Қ ұ дайғ а тіс тигізген кісі жеті адамның куә лігі аркылы анық талса, тас-пен ұ рып ө лтіріледі.

Христиан дінін қ абылдағ андарды мал-мү лкінен айырады.

3) 1991 ж. 1 желтоқ санда Қ азақ стан тарихында тү ң ғ ыш рет респу­блика Президентін бү кілхалық тық сайлау болып ө тті. Халық тың демократиялық жолмен ө з еркін білдіруі арқ асында Н.Ә.Назарбаев Президент болып сайланды. Республикада кө птеген ө згерістер жа­салды: прокуратура, мемлекеттік қ ауіпсіздік, ішкі істер, эділет, сот органдары қ айта қ ү рылды; Қ азақ станның мемлекеттік қ орғ аныс комитеті ү йымдастырылды; Президенттің одақ қ а бағ ынатын кә сіпорындар мен ү йымдарды Қ азақ КСР-і ү кіметінің қ арамағ ына беру туралы, республиканың сыртқ ы экономикалық қ ызметінің дербестігін қ амтамасыз ету туралы, Қ азақ станда алтын запасы мен алмас қ орын жасау туралы жарлық тары шық ты. 1991 ж. 2 қ азанда қ азақ жерінде Байқ оң ыр ғ арыш алаң ы 40 жыл ө мір сү ргенде тү ң ғ ыш рет одан ғ арышқ а бірінші ғ арышкер қ азақ Т.О.Ә убә кіров ү шты.

1991 ж. 10 желтоқ санда Қ азақ КСР-ы атауы Қ азақ стан Республи- касы болып ө згертілді. 1991 ж. 16 желтоқ санда Қ азақ стан Республи- касы Жоғ арғ ы Кең есінің жетінші сессиясында парламент депутатта- ры “Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік тэуелсіздігі туралы” Заң қ абылдады. Заң ның бірінші бабында Қ азақ стан Республикасы тә уелсіз мемлекет деп жарияланды. Ол ө зінің жеріне, ү лттық табысына жоғ ары иелік ету қ ү қ ы бар, тә уелсіз сыртқ ы жэне ішкі саяса­тын жү ргізеді, басқ а шет мемлекеттермен халық аралық қ ү қ ық тық принциптері негізінде ө зара байланыс жасайды деп кө рсетілді. Республиканың барлық ү лттарының азаматтары Қ азақ станның біртү тас халқ ын қ ү райды, олар республикадағ ы егемендіктің бірден-бір иесі жэне мемлекеттік биліктің қ айнар кө зі болып табылады. Республика азаматтары ө здерінің ұ лтыпа, ү стайтын дініне, қ андай қ оғ амдық бірлестікке жататынына, тегіне, элеуметтік жэне мү ліктік жағ дайына, шү ғ ылданатын қ ызметіне, тү рғ ылық ты орны- на қ арамастан бірдей қ ү қ ық тар иеленіп, бірдей міндеткерлікте бо- лады делінген. Заң да Қ азақ стан Республикасы ө з тэуелсіздігі мен аумақ тық тү тастығ ын қ орғ ау мақ сатында ө зінің Қ арулы Кү штерін қ ү руғ а хақ ылы екендігі, республика азаматтарының эскери міндетін ө теу, оның тэртіптері мен талаптары жө нінде айтылғ ан. Сө йтіп, 1991 жылғ ы 16 желтоқ сан республиканың тэуелсіз кү ні ретінде бү кіл ә лемге танылды.

Осыдан кейін Қ азақ стан тэуелсіз, егемен мемлекет ретінде дами бастады. Еліміздің жаң а конституциясының жобасы дайындалды. Облыстардың, қ алалардың жэне аудандардың басқ ару органдары- на реформалар жү ргізілді. Жаң адан ә кімдер лауазымы енгізіліп, олардың алдына Президент пен Ү кімет шешімдерін орындау, жергілікті жерлерде экономикалық, мә дени-элеуметтік мә селелерін шешу міндеті қ ойылды. Ә кімдерді тағ айындау, оларды қ ызметінен босатуды Қ азақ стан Президенті мен жоғ арғ ы ә кімшілік органдары жү ргізетін болып белгіленді. Ал бюджетті бекіту, оның орындалуын қ адағ алау, депутаттармен жү мыс жү ргізу, тү рақ ты комиссиялардың қ ызметіне басшылық ету, эртү рлі қ оғ амдық ү йымдармен байланыс жасау Кең естердің қ арауына берілді.

Ө зінің тә уелсіздігін алғ ан Қ азақ стан Республикасын дү ние- жү зінің ондағ ан елі таныды. Біздің елді алғ ашқ ылардың бірі бо­лып Тү ркия, сол сияқ ты АҚ Ш, Германия, Франция, Ұ лыбритаиия жэне т.б. ірі-ірі мемлекеттер мойындады. Қ азақ стан шет елдерде дипломатиялық жэне консулдық ө кілдіктер ашуғ а кірісті. Ал Алматыда шетелдік елшілік пен миссия, халық аралық жэне ү лттық ү йымдардың ө кілдіктері жү мыс істей бастады. Республиканың егемендікке қ ол жеткен алғ ашқ ы кезінен бастап-ақ мемлекетаралық жэне ү кіметаралық келісім-шарттарғ а қ ол қ ою жү зеге асырылды.

Тә уелсіз Қ азақ стан Республикасының алдында ү лкен келелі міндеттер тү рды. Олар — елдің ішкі жағ дайында Егемен Қ азақ стан мемлекетінің тү тастығ ын нығ айтып, нарық тық экономикағ а кө шу, кө пү лтты елдің бірлігін сақ тауда барлық мү мкіндіктерді пайдалану. Ал, сыртқ ы саясаттағ ы басты міндеттер — Қ азақ станның бү кіл дү ниежү зі елдерімен байланыстарын одан эрі дамытып, алдың ғ ы қ атарлы ө ркениетті мемлекеттердің қ атарына қ осылу, елдің қ ауіпсіздігін қ орғ ау, ә лемде бейбітшілікті сақ тай отырып, ядролық соғ ысты болғ ызбау. Республика халқ ының ерік-жігері осындай аса маң ызды міндеттерді жү зеге асыруғ а багытталды.

Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев 1940 жылы 6 шілдеде Алматы облысы Қ аскелең ауданындағ ы Шамалғ ан ауылында (қ азіргі – Қ арасай ауданы) дү ниеге келді.
1958 ж. Н. Назарбаев Қ аскелең ауданындағ ы Абай атындағ ы орта мектепті ү здік бітірді.
1958 ж. комсомолдық жолдама бойынша Н. Назарбаев Теміртаудағ ы металлургиялық зауытқ а жіберіледі.
1958 ж. 20 қ арашасы мен 1960 ж. 26 сә уір аралығ ында Н. Назарбаев бірқ атар қ азақ жастарымен Днепродзержинск қ аласының (Украина) Днепр металлургиялық зауыты жанындағ ы (қ азіргі – «Днепр металлургиялық комбинаты» ААҚ) № 8 техникалық училищесін бітіреді.
1960–1969 жылдар аралығ ында Н. Назарбаев Қ арағ анды металлургиялық комбинатында жұ мыс істейді.
1967 ж. Қ арағ анды металлургиялық комбинаты жанындағ ы жоғ ары техникалық оқ у орнын аяқ тайды.
1962 ж. қ арашасында Н. Назарбаев Кең ес Одағ ының Коммунистік партиясына қ абылданады. 1962–1991 жж. аралығ ында КОКП мү шесі.
1969–1973 жж. Қ арағ анды облысының Теміртау қ аласында партиялық жә не комсомолдық қ ызметте.
1973 ж. қ азаны мен 1977 ж. наурызы аралығ ында Н. Назарбаев Қ арағ анды металлургиялық комбинатының партком хатшысы.
1973–1976 жж. Н. Назарбаев КОКП ОК жанындағ ы Жоғ ары партиялық мектепте сырттай оқ иды.
1977 ж. желтоқ саны мен наурызы аралығ ында Н. Назарбаев Қ арағ анды обком партиясының хатшысы.
1979 ж. желтоқ санында Н. Назарбаев ө неркә сіп, транспорт жә не байланыс бойынша Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшылығ ына сайланады.
1981– 1986 жж. КОКП Орталық Ревизиялық комиссиясының мү шесі.
1984 ж. наурызы мен 1989 ж. маусым аралығ ында Қ азақ КСР Министрлер Кең есінің тө рағ асы
1986–1991 жж. КОКП ОК мү шесі.
1989–1991 жж. Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы. 1990 ж. ақ паны мен сә уір аралығ ында Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің тө рағ асы қ ызметін қ оса атқ арады.
1989–1992 жж. қ аң тарына дейін КСРО-ның халық депутаты.
КСРО 10-шы, 11-ші шақ ырылымының Жоғ арғ ы Кең есінің депутаты.
1990 ж. 24 сә уірінде Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің бірінші сессиясының 12-ші шақ ырылымында Н. Назарбаев Қ азақ КСР-нің Президенті болып сайланады.
1990–1991 жж. КОКП ОК Саяси бюросының мү шесі.
1991 ж. 28 тамызда Н. Назарбаев Қ азақ стан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы міндетінен босап, ОК қ ызметінің тоқ татылуы туралы пікірін білдірді.
1991 жылдың 1 желтоқ санында Қ азақ стан тарихында алғ ашқ ы рет жалпыхалық тық Президент сайлауы ө ткізіліп, Н. Назарбаев сайлаушылардың 98, 78 пайыздық дауысын жинап, Қ азақ стан Республикасының Президенті болып сайланды.
29.12.1992 ж. Ресейдің Басқ ару академиясында (Мә скеу қ.) «Нарық тық қ атынастардың қ алыптасуы мен дамуы жағ дайындағ ы ресурстарды сақ тау стратегиясы» тақ ырыбында докторлық диссертациясын қ орғ ады. Мамандығ ы 08.00.05 – Экономика, жоспарлау, халық шаруашылығ ы мен оның салаларын басқ аруды ұ йымдастыру.
1995 ж. 29 сә уірінде жалпыхалық тық референдум нә тижесінде Президент Н. Назарбаевтың ө кілеттігі 2000 ж. дейін ұ зартылды. (сайлауғ а қ атысушылардың 91, 26 %-ның 95, 46 %-ы дауыс берді).
1999 ж. 10 қ аң тарында ө ткен Қ Р Президентінің кезекті сайлауының қ орытындысы бойынша Н. Назарбаев 79, 78 % дауысқ а ие болып, жең іске қ ол жеткізді.
2005 ж. 4 желтоқ санында кезекті президенттік сайлау ө ткізілді. Кандидат Н. Назарбаевқ а сайлаушылардың 91, 15 пайызы дауыс берді.
2011 ж. 3 сә уірде Қ Р Президентінің кезектен тыс сайлауы ө ткізілді. Н. Назарбаевқ а сайлаушылардың 95, 5%-ы дауыс берді.

Билет №27

1) Бү гінгі таң да Қ азақ стан жерінде кө нетас (палеолит) дә уірінің ү ш аймағ ы белгілі. Олар: Оң тү стік Қ азақ стан (Қ аратау, Жетісу); Батыс Қ азақ стан (Маң ғ ыстау, Мұ ғ алжар) жә не Орталық Қ азақ стан (Солтү стік Балқ аш, Сарыарка). Тас дә уірінің осы ү ш аймағ ының ө зіндік ерекшеліктері болғ анымен, олардағ ы тас ө ндірісінің жалпы даму бағ ыты ұ қ сас.
Қ азақ станның палеолит дә уірінің ескерткіштері екі тү рлі: бірінші тү рі — бірнеше мә дени қ абаттан тұ ратын ескерткіштер. Оларды тек археологиялық қ азбалар арқ ылы зерттеуге болады. Мұ ндай ескерткіштер біздің жерімізде санаулы ғ ана. Олар: Қ аратаудағ ы Ш.Уә лиханов атындағ ы тұ рақ, Тү ркістан маң ындағ ы Кө шқ орғ ан, Қ арағ анды облысындағ ы Батпақ, Шығ ыс Қ азақ стан жеріндегі Шульбинка. Екінші тү рі — ашық жер бетінде жатқ ан ескерткіштер. Қ азақ станның палеолит дә уірінің кө пшілік ескерткіштері осындай ашық, жер бетінде жатқ ан ескерткіштерге жатады. Бұ л далалы аймақ Қ азақ стан палеолитінің ө зіндік ерекшелігі болып есептеледі.
Тас дә уіріне жататын тарихи тұ рақ тардың ең кө нелері — Маң ғ ыстау тү бегіндегі Шақ пақ ата, Қ аратаудағ ы Арыстанды ө зені бойында. Бұ лардан табылғ ан тас қ ұ ралдарды А.Г.Медоев Шығ ыс Африкадағ ы Олдувай тү рағ ынан табылғ ан ең кө не қ ұ ралдармен бірқ атар уақ ытта жасалғ ан деп есептеген. Бү л пікірді тас дә уірінің казіргі белгілі мамандары да қ олдайды. Сонда Шақ пақ ата жә не Арыстанды тұ рақ тары бұ дан шамамен біздің заманымызғ а дейінгі 840—140 мың жыл бү рын Қ азақ стан жерін мекендеген адамдардың тіршілігінің іздері.
Орта палеолиттің келесі кезең і немесе археологиялық мә дениеті — ашель. Оның хронологиялық шектері бұ дан біздің заманымызғ а дейінгі 140—40 мың жыл бұ рынғ ы уақ ыт. Бұ л дә уірдің ескерткіштері Қ азақ станның барлық аймағ ында ұ шырасады.
Палеолит дә уірінің ү шінші хронологиялық кезең ін мустье деп атайды. Мустье дә уірі мө лшермен біздің заманымызғ а дейінгі 40 мың жыл бұ рын басталып, біздің заманымызғ а дейінгі 12 мың жыл бұ рын аяқ талды. Бұ л дә уірдің ескерткіштері Қ азақ станның, ә сіресе орталық жә не оң тү стік аймақ тарында кө птеп кездеседі.
Мустье дә уірінде тас қ ұ ралдардың тү рі кө бейді, олардың жергілікті ерекшеліктері пайда болды. Мустье дә уіріне тә н деп есептелетін тас қ ұ ралдар Қ аратаудағ ы Қ осқ орғ аннан жә не Шың ғ ыстау тұ рақ тарынан табылғ ан. Жалпы, мустье дә уіріне тә н қ ұ ралдар — ә р тү рлі ү шкіртастар. Оларды тасты ө ң деу арқ ылы жасағ ан, кейде ұ штарын ретушь ә дісімен екінші рет ө ң деп ө ткірлеген. " Ретушь" ә дісі дегеніміз — тас қ ұ ралдың жү зіне ұ сақ кертіктер (ара жү зі сияқ ты) жасау арқ ылы ө ткірлеу. Мустье дә уірінде тағ ы бір кө п пайдаланылғ ан қ ұ рал — тү рлі қ ырғ ыштар. Олардың сыртқ ы пішіні сопақ ша, ү шбү рышты, ұ зынша тө ртбү рышты. Қ ырғ ыштардың да жү зін ретушь ә дісімен ө ң дейді.
Сонымен қ атар мустье дә уірінде де дө ң гелек нуклеустер, екі жақ бү йірі қ ырналғ ан атпатас қ ұ ралдар кездеседі. Ә сіресе Орталық Қ азақ стан ескерткіштерінде кө бірек кездесетін атпатас қ ұ ралы Орталық Азияның кө п жеріне тә н.
Шығ ыс Қ азақ станның Шульбинка маң ынан археологтар тұ рақ тың орнын тапқ ан. Онымен кө ршілес аймақ тарда мустье дә уіріне жататын тұ рақ тар кездеседі. Ғ алымдар оны: " мустьеліктердің шеберханалары, тұ рақ тары" дейді. Бұ л — мустье дә уірі адамдарының бір орыннан екінші орынғ а жылжып кезе бермей, ұ зақ уақ ыт бойы бір жерде қ оныстанып отырғ андығ ын кө рсетеді. Қ азақ стан жерінде соң ғ ы палеолит ескерткіштері тым аз кездеседі. Ғ алымдар Бұ л жағ дайды соң ғ ы палеолит кезіндегі қ ұ рғ ақ шылық тың кү шейіп, су азайып, яғ ни табиғ и жағ дайдың адам ө мір сү руі ү шін ө те қ олайсыз болуымен байланыстырады. Мустье заманынан бері адамдар мекендеген, кейіннен Ш.Уә лихановтың қ ұ рметіне аталғ ан
тұ рақ тан жоғ ары палеолит адамдары тіршілігінің ізі табылғ ан. Бұ л тұ рақ Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Арыстанды ө зенінің бойында. Тұ рақ тың ең бірінші қ абатын зерттеушілер соң ғ ы палеолитке жатқ ызады. Бұ л қ абаттан тұ рпайылау жасалғ ан ірі қ ырғ ыштармен қ атар жү зі жартылай шең бер етіп шебер ө ң делген қ ырғ ыштар кездеседі.».
Соң ғ ы палеолиттің тағ ы бір белгілі ескерткіші — Орталық Қ азақ стан жеріндегі Семізбұ ғ ы тұ рағ ы. Бұ л жерде ең кө п кездесетін қ ұ ралдар — қ ырғ ыштар, одан кейін жү зі тү зу, кейде қ айқ ы тас тү ріндегі пышақ тар. Орталық Қ азақ станның жоғ ары палеолитіне жататын ескерткіштердің бірі — Батпақ деп аталатын кө не мекен. Оның мә дени қ абаты жер бетінен 120 сантиметр терең діктен басталады. Онда кө зге ерекше ілігетін қ ұ ралдың бірі — сопақ ша келген тасты ө ң деу арқ ылы жасалғ ан қ ырғ ыштар.

2) 16-17 ғ ғ. қ азақ хандығ ы нығ айып, оның шекарасы едә уір ұ лғ ая тү сті. Ө з тұ сында «жерді біріктіру» процесін жедел жү зеге асырып, кө зге тү скен хандардың бірі Жә нібектің ұ лы Қ асым.. Қ асым ханның (1511-1523 жж.) тұ сында қ азақ хандығ ының саяси жә не экономикалық жағ дайы нығ ая тү сті. Ол билік қ ұ рғ ан жылдары қ азақ халқ ының қ азіргі мекен тұ рағ ы қ алыптасты.Бірсыпыра қ алалар қ осылды, солтү стікте Қ асым ханның қ ол астындағ ы қ азақ тардың жайлауы Ұ лытаудан асты. Оң тү стік-шығ ыста оғ ан Жетісудың кө п бө лігі (Шу, Талас, Қ аратал, Іле ө лкелері) қ арады. Қ асым ханның тұ сында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда жә не елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұ лы князь 3 Василий (1505-1533) билік қ ұ рғ ан кездегі Мә скеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қ азақ хандығ ын осы кезде танып білді.

«Қ асым ханның қ асқ а жолы» деген ә дет-ғ ұ рып ережелері негізінде қ азақ заң дары жасалынды.

Дегенмен Қ асым хан тұ сында Қ азақ хандығ ы бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет болмады. Ол Қ асым ө лгеннен кейін бірден байқ алды. Ө зара қ ырқ ыс, тақ қ а талас басталды. Моғ ол жә не ө збек хандарының қ азақ билеушілеріне қ арсы одағ ы қ алыптасты.

Ө зара тартыс кезінде Қ асым ханның ұ лы жә не мұ рагері Мамаш қ аза тапты. Қ асым ханның немере інісі Таһ ир (1523-1532) хан болды. Оның айырық ша елшілік ә не ә скери қ абілеті болмады. Маң ғ ыт жә не Монғ ол хандарымен ә скери қ ақ тығ ыстар басталды. Бұ л соғ ыстар қ азақ тар ү шін сә тті болмады. Қ азақ хандығ ы оң тү стіктегі жә не солтү стік-батыстағ ы жерінің бір бө лігінен айрылып, оның ық палы тек Жетісуда сақ талып қ алды. ТаҺ ир ханның інісі Бұ йдаштың (1533-1534) тұ сында да феодалдық қ ырқ ысулар мен соғ ыстар тоқ талғ ан жоқ.

16 ғ. 2 ж. ә лсіреген хандық ты біріктіруде Қ асым ханның баласы Хақ назар (1538-1580 жж.) ө з ү лесін қ осты. Ноғ ай Ордасындағ ы алауыздық ты сә тті пайдаланғ ан ол, Жайық ө зенінің сол жағ ындағ ы жерді қ осып алды. Оның тұ сындаЖетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды кө здеген Моғ ол ханы Абд- Рашидке қ арсы ұ тымды кү рес жү ргізілді. Хақ назар ө зара тартыста ө збек ханы Абдулланы қ олдау арқ ылы Сыр бойындағ ы қ алаларды (Сауран, Тү ркістан) ө зіне бағ ындырды. Оның Абдулламен байланысынан қ орық қ ан Ташкенттің ұ лыстық ә міршісі Баба сұ лтан жансыздары арқ ылы Хақ назарды у беріп ө лтірді. Қ асым ханның баласы Хақ назар хан (1538-1580) тұ сында Қ азақ хандығ ы қ айта бірігіп, дами тү сті. Ол хандық билікті нығ айтуғ а жә не кү шейтуге қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ө зінен бұ рын бытыраң қ ы жағ дайғ а тү скен Қ азақ хандығ ын қ айта біріктірді. Хақ назар қ азақ -қ ырғ ыз одағ ын одан ә рі нығ айтты, сол заманның тарихи деректерінде оны «қ азақ тар мен қ ырғ ыздардың патшасы» деп атады. Ол осы қ азақ -қ ырғ ыз одағ ына сү йене отырып, Моғ олстан хандарының Жетісу мен Ыстық кө л алабын жаулап алу ә рекетіне тойтарыс берді. Хақ назар хандық қ ұ рғ ан кезде Қ азақ хандығ ының сыртқ ы жағ дайында аса ірі тарихи оқ иғ алар болып жатты. Мемлекеттің солтү стігінде Ресей ө з иеліктерін қ азақ даласына едә уір жылжытты. Қ азан мен Астраханьды басып алғ аннан кейін Еділ ө зенінің барлық аң ғ ары Ресейдің қ ол астына кірді. Башқ ұ рт жә не Сібір хандық тары Ресей қ ұ рамына енгеннен кейін, ноғ айлар Қ азақ хандығ ының солтү стік-шығ ысына ығ ыса бастады. Олар Еділден Ертіске дейінгі аралық та кө шіп-қ онып жү рді. Башқ ұ рттар мен Сібір татарлары да қ азақ жерлеріне енуін тоқ татпады.

Хақ назардың мұ рагері Жә діктің баласы жә не Жә нібек ханның немересі қ артайғ ан Шығ ай (1580-1582) болды. Ол ө зінің баласы Тә уекелмен (1586-1598 хан болғ ан) бірге Баба сұ лтанғ а қ арсы кү ресінде Бұ қ ар ханы Абдоллағ а келді. Абдолла Шығ айғ а ходжент қ аласын сыйғ а тартып онымен қ осылып Баба сұ лтанғ а қ арсы Ұ лытау жорығ ына шығ ады. Осы жорық та Шығ ай қ айтыс болады. Қ азақ хандығ ының иелігі енді Тә уекелге кө шеді. 1582 жылы Шығ ай хан қ айтыс болғ аннан кейін тақ қ а Тә уекел (1582-1598 жж.) отырды. Тә уекел хан Бұ хара ханы Абдолламен жасасқ ан шартты бұ зып, қ азақ жә не ө збек билеушілері арасындағ ы жаугершілік қ айта қ оздады. Абдолла ханмен одақ тан Тә уекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдолла ә уелдегі Тү ркістаннан тө рт қ ала беруі туралы уә десінен бас тартады, екіншіден, біздің ойымызша, басты себеп – Абдолла Тә уекел ханның беделінен, батырлығ ы мен батылдығ ынан қ орқ а бастайды, яғ ни Тә уекел ханнан ө зінің бақ таласы ретінде қ ауіп тө нгенін сезді. Ө йткені кезінде бү кіл Мә уереннахрды Тә уекелдің кө мегімен Шайбани мемлекетінің қ ол астына біріктірген болатын. Тә уекел хан да Жошы ұ рпағ ы болғ андық тан, бү кіл Орта Азияны билеуіне толық қ ұ қ ығ ы болды. Тә уекел сыртқ ы саясатында хандық тың оң тү стігіндегі қ алаларда билікті нығ айтуғ а кү ш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындағ ы қ алалар ү шін Абдолламен кү ресті бастайды. 1586 жылы Ташкентті алуғ а ә рекет жасайды. Абдолланың негізгі кү штері Мә уереннахрдың солтү стігінде шоғ ырланды. Бұ ны білген Тә уекел хан Мә уереннахрдың оң тү стік аймақ тарына шабуыл жасайды. Оның шабуылы Тү ркістан, Ташкент, Самарқ анд қ алаларына қ ауіп тө ндіреді.

Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік қ ұ рғ ан) Шығ айұ лы Есім хан (1628-1645) – Қ азақ хандығ ының ханы, Шығ ай ханның баласы, атақ ты Тә уекел ханның туғ ан інісі. Есім хан туралы халық жадында сақ талғ ан аң ыз -ә ң гімелер, дастан-жырлар кө п. Оны халқ ы «Ең сегей бойлы ер Есім» деп ардақ тайды.

Есім хан билік басына ағ асы Тә уекел ө лгеннен кейін келді. Бұ л кезде Қ азақ хандығ ының шығ ысындағ ы жағ дай Тә уекел тұ сындағ ыдан ә лдеқ айда кү рделене тү скен еді. Мұ нда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жү ріп жатты. Сондық тан ол кө ршілерінде болып жатқ ан жағ дайды жіті қ адағ алап, олардың тайпалары арасындағ ы алауыздық ты ө з пайдасына шешуге ұ мтылып бақ ты.

Ойраттардың бір жағ ынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағ ы ноғ айлармен шарпысуығ екінші жағ ынан орыс қ амалдарының гарнизондарымен қ ақ тығ ысуы Есім хан саясатының ық палды болуына елеулі жағ дай жасады. Ақ ырында ү ш жақ ты соғ ыстың ө здеріне қ ырғ ын таптыратынын сезген ойрат ә міршілері Есім ханның ү стемдігін мойындап, тату кө ршілікте тұ ру мақ сатында ұ сыныс жасап, елшілерін жіберуге мә жбү р болады.

Хандығ ының шығ ысындағ ы жағ дайды осылайша ө з пайдасына шешкен Есім хан оң тү стігін де ойдан шығ армайды.

Хандығ ының шекарасын кең ейте тү су саясатын мұ нда да батыл жү ргізіп бағ ады. Оғ ан жағ дай да кө мектесе тү седі. Себебі, бұ л кезде қ айтыс болғ ан Бә ки Мұ хаммед ханның орнына оның інісі Уә ли Мұ хаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұ хаммед баласы Иманқ ұ лы таласып жатқ ан еді. Осы қ ақ тығ ысты ө з пайдасына асыруда Есім хан ү лкен ептілік танытады. Ол ә уелі Уә ли Мұ хаммедке кө мектесемін деп уә де беріп, кейін Иманқ ұ лы жағ ына аунап тү седі. Соның нә тижесінде онымен бірігіп, Уә ли Мұ хаммедті ө лтірісіп, Иманқ ұ лымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқ ұ лығ а қ арсы шығ ып, Самарқ антқ а ә скер жө нелтеді.

Бұ л кезде Иманқ ұ лының Есіммен соғ ысарлық шамасы жоқ еді. Сондық тан онымен шартқ а отырып, Ташкент пен оның тө ң ірегінің тү гелдей қ азақ тардың иелігі екенін ресми тү рде мойындайды.

Бұ дан кейін Есім хан Моғ олстан ханы Ә бдірахымның қ ызы Падшахқ а ү йленіп, ағ асы Кү шік сұ лтанның қ ызын Ә бдірахымғ а беріп, қ арсы қ ұ да болу арқ ылы оны ө зінің жақ тасы етіп, соның кө мегімен ө зіне опасыздық жасағ ан Тұ рсын ханды талқ андап, дара билікке қ ол жеткізеді.

Есім ханның билігі тұ сында (1598-1645) халық жадында «Есім салғ ан ескі жол» деген атпен қ алғ ан ә дет-ғ ұ рып нормаларын қ алыптастырғ ан конституциялық қ ұ жат болғ аны белгілі. Мұ ны «Есімнің заң ы» деп ұ қ қ ан жө н. Бірақ оның кө ктен алынбағ анын, ө з заманының орайы мен талабына қ арай Есім хан мен оның кең есшілері ө ң деп, толық тырғ ан баяғ ы «Қ асым салғ ан қ асқ а жолдың» бір нұ сқ асы екенін де естен шығ армағ ан абзал. Тү тпет келгенде, «Есім салғ ан ескі жол» деген сө здің мә ні де Есім ханның тұ сында жасалғ ан даналық заң дарғ а байланысты айтылғ ан. Қ оныс-тұ рақ қ а, мал-мү лікке, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а қ атысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.

3) Саяси партиялардың қ ұ рылуы – мемлекеттің саяси институттарының нығ ая тү скендігінің белгісі. Партиялық қ ұ рылымдардың калыптасуының кә сіби кезең і басталды. Мұ ның мемлекет ү шін қ ажеттігі бар. Қ азақ станда бү кіл қ оғ амдық -саяси институттар орнығ ып жатыр. Демек оның іргетасы ә лдеқ айда сенімді болмақ.
Елімізде демократиялық қ оғ ам жә не қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру кезең інде саяси партиялардың тиімді қ ызмет атқ аруы ү шін қ ұ қ ылық базаларын қ алыптастыру ерекше маң ызды. Қ азіргі уақ ытта республикамызда заң да белгіленген тә ртіппен тіркелген 15-ке тарта саяси партия бар. Отан, Социалистік партия, Қ азақ стан халық конгресс партиясы, Демократиялық партия жә не Қ азақ стан халық бірлігі партиясы. Бұ лардың қ ызметтері қ оғ амдық білестіктер жө ніндегі заң мен реттеліп отырады. Сонымен қ атар саяси партиялар жө ніндегі арнаулы заң қ абылау қ ажеттілігі де туындап отыр. Осығ ан байланысты бірқ атар шетелдік саяси партияларғ а қ атысты тә жірибелерді қ арастырып кө релік.

Қ азақ стан Республикасының 2002 жылғ ы 15 шілдедегі N 344 Заң ының «Саяси партиялар туралы» заң ына 1 бабаының 1 тармағ ына қ арайтын болсақ:

«Азаматтардың, ә ртү рлi ә леуметтiк топтардың мү дделерiн мемлекеттiк билiктiң ө кiлдi жә не атқ арушы, жергiлiктi ө зiн-ө зi басқ ару органдарында бiлдiру жә не оларды қ алыптастыру iсiне қ атысу мақ сатында олардың саяси еркiн бiлдiретiн Қ азақ стан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi саяси партия деп танылады.» Қ азақ стандағ ы партиялық жү йе туралы айтатын болсақ, Қ азақ станда қ оғ амдағ ы мә селерді шешіп ортақ ойларын, нақ ты дә йектер келтіріп жө рген партиялар бар. Олардың қ атарында:, «НҰ Р ОТАН» Халық тық -Демократиялық партиясы, Қ азақ стан коммунистік партиясы, Қ азақ стан коммунистік Халық тық партиясы, Қ азақ станның «Ауыл» социал-демократиялық партиясы, Қ азақ станның патроиоттар партиясы, Қ азақ станның «АҚ ЖОЛ» демократиялық партиясы, «Руханият» партиясы, «Ә ділет» демократиялық партиясы, Қ азақ станның «Нағ ыз АҚ ЖОЛ» демократиялық партиясы, Жалпыұ лттық социал-демократиялық партиясы (ЖСДП) партиялары. Міне осы партиялар қ азіргі кезде нақ ты жә не қ арқ ынды жұ мыс істеп жатыр. Ал ендігі осы партияларғ а анық та бере кетсек. Ен бірінші халық тың мұ ң -мұ қ тажын шешуде, сайлауда жоғ ары дауыс жинағ ан - «НҰ Р ОТАН» Халық тық -Демократиялық партиясы туралы анық тама беріп кететін болсақ. «НҰ Р ОТАН» Халық тық -Демократиялық партиясының тө рағ асы – Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев. Тө рағ аның бірінші орынбасары – Кә летаев Дархан Аманұ лы. «Отан» республикалық саяси партиясы 1999 жылдың қ аң тарында қ ұ рылып, сол жылғ ы 12 ақ панда Қ азақ стан Республикасының Ә ділет министрлігінде тіркеуден ө тті. Партия мү шелерінің саны 607 557 адамды қ ұ райды. «Нұ р Отан» партиясының бө лімшелері Қ азақ станның барлық облыстарында, Астана жә не Алматы қ алаларында бар. Партия қ оғ амды одан ә рі демократияландыруғ а бағ ытталғ ан экономикалық жә не саяси реформаларды жү зеге асыруғ а; азаматтардың ө мір сү ру дең гейін кө теруге; ә леуметтік ә ділеттік орнатуғ а жә не елімізде тұ рақ тылық ты сақ тауғ а; ұ лтаралық жә не конфессияаралық келісімді нығ айтуғ а; Қ азақ стан Республикасының жан-жақ ты жә не ү йлесімді дамуы ү шін азаматтардың отансү йгіштігі мен жауапкершілігін тә рбиелеуге белсенді ық пал етуді басты мақ саттары етіп жариялады. Мә жілісте «Нұ р Отан» парламенттік кө пшілікке ие. 2007 жылы ө ткен Мә жіліс сайлауының қ орытындылары бойынша «Нұ р Отан» 88, 41% дауыс иеленіп, Парламенттің тө менгі

палатасына партиядан 98 депутат сайланды. Ал ендігі келесі ретте сайлау қ орытындысы боайынша 2 орын алғ ан, кә сіпкерлердің қ ұ қ ық тарын қ орғ айтын - Қ азақ станның «АҚ ЖОЛ» демократиялық партиясы. Партия тө рағ асы – Азат Перуашов. Партия 2002 жылғ ы 3 сә уірде тіркелген. Партия мү шелерінің қ ұ рамы 175 862 адамды қ ұ райды. партияның мақ саттары: тә уелсіз, гү лденген, демократиялық жә не еркін Қ азақ стан. Іргелі қ ұ ндылық тары: демократия, тә уелсіздік, еркіндік, ә ділеттік. 2004 жылғ ы Мә жіліс сайлауында партия 12, 04% дауыс жинады. Партия ү шінші шақ ырылымдағ ы Мә жілісте бір депутаттық мандатты иеленді. 2007 жылғ ы Мә жіліс сайлауының қ орытындылары бойынша «Ақ жол» партиясы 3, 09% дауыс жинады. Ендігі қ азастандағ ы парияларғ а жеке – жеке анық тама беріп кетсек. Қ азақ стан коммунистік партиясы Партияның бірінші хатшысы – Серікболсын Ә бділдә ұ лы Ә бділдин. Партия 1998 жылғ ы 27 тамызда тіркелген, 2003 жылғ ы 20 наурызда қ айта тіркеуден ө тті. Қ КП-ның мү шелерінің саны 54 246 адамды қ ұ райды. Партияның бө лімшелері республиканың барлық облыстарында бар. Партия республикада ғ ылыми социализм қ ағ идаларына негізделген еркіндік жә не ә леуметтік ә ділетті қ оғ ам қ ұ руғ а жағ дай жасауды; коммунистік қ оғ амдық қ ұ рылысты қ алыптастыруды ө зінің негізгі мақ саты етіп санайды. 2004 жылы ө ткен Мә жіліс сайлауына Қ азақ станның коммунистік партиясы партиялық тізім бойынша 3, 44% дауыс жинағ ан «Коммунистердің халық тық оппозициялық одағ ы жә не Қ ДТ» сайлау блогының қ ұ рамында қ атысты. Партия 2007 жылғ ы Мә жіліс сайлауына қ атысқ ан жоқ.

Билет №28

1) Қ азақ стан мезолит дә уірінің хронологиялык шең бері, шамамен, б.з.д. 12—5-мың жылдық тар арасы. Мезолитте тө рттік дә уірде жер бетін жапқ ан мұ здық тар еріді. Жер жү зінде бү гінгіге жақ ын табиғ и-климаттық, фауналық, флоралық жағ дай қ алыптаса бастады. Қ азіргіге жақ ын жануарлар дү ниесінің қ алыптасуы аң шылық тың жаң а тә сілдерін іздестіруді қ ажет етті.
Жалпы, мезолит дә уірінің ең бір ү лкен жаң алығ ы — садақ пен жебенің пайда болуы. Садақ пен жебенің пайда болуы аң ды алыстан атуғ а мү мкіндік берді. Аң аулаудың Бұ л жаң а тә сілі аң шылық кә сібінің ө німділігі мен оң тайлылығ ын біршама арттырды. Мезолит дә уірінің тағ ы бір жаң алығ ы — ең бек қ ұ ралдарын дайындауда сынатасты пайдалану қ олғ а алынды. Палеолит дә уірінің соң ына қ арай Оң тү стік Сібір мен Алтайда микролит қ ұ ралдары пайда бола бастады. Микролит дегеніміз — ұ сак тас тілікшесінен немесе ұ сак тас жаң қ асынан жасалғ ан қ ұ ралдар. Олар, ә детте басқ а бір қ ұ ралғ а сыналанып орнатылады. Мысалғ а, ағ аш сапқ а осындай ө ткір сына тасты орнатып, пышак, жасағ ан немесе жебе таяғ ының ұ шына ү шкірленген сынатасты орнатып, жебе оғ ын, найза, т.б. қ ұ ралдар жасағ ан. Сонымен мезолит дә уірінде сынатас техникасына негізделіп қ ұ растырылғ ан қ ару- жарақ тар пайда болды.

қ азіргі таң да Қ азақ стан жерінен мезолит ескерткішінің 50 шақ ты орны табылғ ан. Олар негізінен Оң тү стік Қ азақ стан жерінен (Жаң ашілік 1 — 3, Маятас, Бө ген, тағ ы басқ а), Қ аратаудан (Соркө л, Шаханта, тағ ы басқ а), Есіл маң ынан (Мичурин, Боголюбово — 2, Явленко — 2, тағ ы басқ а), Атбасар тө ң ірегінен (Тельман-7, -8а, -9а, -14а, тағ ы басқ а), Сарыарқ адан (Ә кімбек, Қ арағ анды-15, тағ ы басқ а), Торғ айдан (Тұ з, Дү збай-6, Евгеньевка, тағ ы басқ а), Батыс Қ азақ стан облысынан (Сарыайдын, Шә уші, тағ ы басқ а), Екібастұ з тө ң ірегінен (Талдыө зек-21, Шідерті, тағ ы басқ а), Маң ғ ыстаудан (Шақ пақ ата-2, Қ ызылсу-1, тағ ы басқ а) табылды.^[1] Қ азақ стан аумағ ында мезолит кезең і осы кезге дейін аз зерттелген. Бұ л уакытгың материалдык мә дениеті туралы алғ ашкы ақ парат 50-жылдарда ғ ана пайда болды25.70—80-жылдардағ ы В.Ф. Зайберттің Есіл ө ң ірінде, В.Н. Jlor- ішннің Қ останай маң ы мен Торғ айда жү ргізген далалық зерттеу жұ мыстары ғ ана мезолит жә не онын далалық ө ң ірдегі айрық ша белгілері туралы жалпы сипатта алғ ашқ ы тү сініктер алуғ а мү мкіндік берді. 80-жылдардын аяғ ы мен 90-жылдардың басында Батыс жә не Оң тү стік Қ азақ станда археологиялык зерттеулер жандандырылып, бірнеше жаң а тұ рак ашылды. Палеолиттен мезолитке (грекше «мезос» — орта деген сө зден шық қ ан) кө шу климаттағ ы ө згерістермен ерекше болды. Бірінші кезекте бұ л мұ здық тардың еруімен байланысты. Бұ л кезде қ азіргісіне жақ ын гидрографиялық желі орнығ ып, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесінің қ азіргісіне жақ ын қ ұ рамы қ алыптасады. «Мамонттық» жануарлар тү рлерінің жойылуы тамакқ табудың бұ рынғ ы ә дістерін (камалап аулау жә не т. б.) жарамсыз етіп, тіршілік кұ ралдарын қ амтамасыз етудің жаң а ә дістерін жедел іздестіру қ ажеттігін тұ гызды. Мейлінше елеулі фауналық ө згерістер болган бір аймақ тарда егіншілік жә не мал шаруашылыгы элементтері пайда болып, баскаларында балық аулау жә не жинау — аң шылык кә сібі калыптасады. Ә дебиетте мезолиттің мейлінше ә p тү рлі хронологиялық шең берлері мен оның ерекше сипаттамалары бар. Қ азақ стан аумағ ының далалық ө ң ірі ү шін ең қ олайлысы мезолиттің б. з. б. X — VII мың жылдық тар бойы болуын мойындау керек. Садақ пен жебенің кең інен қ олданылуын, ең бек қ ұ ралдарын дайындауда сына техникасының таралуын, халық тың орың ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп санауғ а болады. Мә дени-шаруашылық ү лгілердің жә не ең бек қ ұ ралдарын дайындау технологиясы сипатының аймақ тық ерекшеліктері археологиялык мә дениетті бө ліп кө рсетуге мү мкіндік береді. Тас ғ асырының аяғ ына карай далалық -орманды далалық ө ң ірдегі жабайы жануарлардың тү р кұ рамы едә уір артып: жылқ ы, коян, сутышқ ан, кұ ндыз, касқ ыр, тү лкі, аю, кабан, елік, бұ лан, қ арақ ұ йрык, киік, бизон, тү р болды. Олардың арасында жануарлар ү йірлерінің саны жеткіліктігіне байланысты сонау палеолит дә уірінде калыптаскан тобырлы тү рде қ амалап жә не қ уалап аулау дағ дысы жойылмады. Бірақ Қ азақ стан тұ ргындарының ө мірінде аң аулаудың жеке ә дістері жетекші маң ыз алады. Алғ ашкы аншылар жоғ арғ ы палеолиттің ө зінде-ақ жайғ аскан жерлерінен аң ды қ амалап аулауғ а тиімді орындарғ а қ оныс аударды. Бұ л табиғ ат аймақ тарының ауысуына ғ ана емес, халык санының ұ лғ аюына да байланысты: аң аулайтын жер таршылық етіп, тұ рғ ындардың бір бө лігі барғ ан сайын алыс солтү стікке, Ертіс, Есіл, Тобыл, Торғ ай, Орал озендерінің аң ғ арлары- на қ оныс аударады. Мезолиттік тұ рактар осы кезге дейін палеолитгік орындар табылмағ ан жерлерде пайда болады. Сонымен бірге бү кіл Қ азақ стан аумағ ында осы кезге дейін жиырма шақ ты ғ ана мезолиттік тұ рактар мә лім жә не солар ғ ана жақ сы зерттелген, ал палеолитгік (неғ ү рлым ертедегі) тұ рактардың қ азірдін ө зінде тіркелгені жү зден астам. Бұ л тұ рғ ындар санының кемігенін білдірмейді. Ежелгі адамның ө мір салты ө згерді, олар неғ ү рлым жиі қ озғ алып, аң аулауғ а қ олайлы алаптарды іздестіріп жиі коныс аударып отырды. Сондық тан бү гінгі кү ні ортаң ғ ы тас ғ асырының тұ рақ тарын табуғ а байланысты қ иындыктар туып отыр: ө йткені олар кө бінесе небә рі бір маусым ішінде ғ ана болып, олардың орнында материалдық калдыктар калмады деуге болады. Сонымен бірге б. з. б. VIII мың жылдыкка карай қ азіргісінен ә лдеқ айда жұ мсақ болғ ан жылы климат ұ зақ мерзімді, жылы жә не баска тұ рғ ын жайлар салуды қ ажет етпеді, сондық тан аң шылар ө з тұ рактарының орнын оң ай ә рі тез ауыстырып отырды. Қ ызылжар каласына жақ ын Есіл бойынан Мичурин, Боголюбов-2, Явленко-2 тү рақ тары табылды. Сә л оң тү стікте, Атбасар маң ында—Тельман-7, — 8а, — 9а, — 14а, одан да оң тү стікте, Карағ анды манында Ә кімбек жә не Қ араганды-15 тұ рақ тары бар. Кө кшетау маң ындагы далалық Шағ алалы жағ алауындағ ы Виноградовка-2а, — 12 тұ рак- тары мә лім. Торгай ойпаң ы ауданында — Дұ збай-6, Қ останай қ аласы манында Дачная жә не Евгеньевка тү рақ тары орналаскан29. Ә лбетте тұ рақ тар ө зендер мен кө лдердің жағ асына орналасатын. Жоғ арыда айтылғ анындай, тұ ргын ү й кұ рылыстарының калдыктары сақ талмаган. Есіл ө зені аң гарында кө лемі 40—60 шаршы метр, каң қ асының қ абырғ аларының бө ренелері терең кө мілмеген жең іл, тік бү рышты кұ рылыстар болғ ан деп жорамалдауғ а ғ ана болады. Сондай-ақ лашық тә різді тұ рғ ын жайлар салынғ ан, олардың орындарында шағ ын шұ ң қ ырлар ғ ана калган. Мезолит дә уірінің ең маң ызды ө нертабысы — садақ. Шынына келгенде адамга ол жоғ аргы палеолитте мә лім болғ ан, бірақ оның кең таралуы жеке аң аулауғ а кө шуге байланысты ғ ана мейлінше қ ажет болды. Садақ пен жебенің ойлап табылуы ө ндіргіш кү штер дамуында шын мә нінде революция еді. Сайып келгенде бұ л ежелгі адамның шаруашылык ө міріндегі тү бірлі ө згерістерге жеткізді. Садак пен жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол 10 мың жылдан астам уақ ыт бойы ең тез атылатын жә не ең жаң а кару болды. Оның найза мен шанышқ ыдан артық шылығ ы нысананы алыстан атуында ғ ана емес, сонымен катар ату ә дістерінің алуан тү рлі: тұ рып та, жатып та, отырып та атуғ а болатындығ ында еді. Мезолитте ең бек кү ралдарын дайындау техникасында да одан ә рі принципті ө згерістер болды: олардың мө лшері тастың мө лшеріне байланысты болтан жоқ. Бұ л қ ыстырма техникасының арқ асында мү мкін болды. Оның мә ні мынада еді: заттың (пышақ тың, канжардың, жебе мен найза ү шының) негізі сү йектен немесе ағ аштан жасалды. Олардың негізінде ұ зынша қ иық тар-саң ылаулар жасалып, оларғ а ұ зындығ ы 2—1 см пышақ сияқ ты тасқ алақ шадан істелген ө ткір ұ ш салынып, қ ара маймен немесе қ ара майлы затпен бекітілді. Сө йтіп осындай қ алақ ша бейімделген нұ сқ аның тү пкі тү рі ретінде (оның ү стіне Қ азақ стан аумағ ында ғ ана емес, іс жү зінде бү кіл ә лемде) кең інен таралды. Бейімделген нұ сқ аны қ осымша ө ндеу жә не оларды негізге немесе сапқ а бекітудің ә р тү рлі ә дістері арқ ылы іс жү зінде кез келген ең бек кұ ралын дайындауғ а болатын еді. Сол кезде олардың жаппай таралғ андары мыналар: жебелердің, шанышкылардың, найзалардың ү штары, тері ө ндеуге арналғ ан қ ырғ ыштар мен сү ргілер, пышақ тар, ә р тү рлі тү йреуіштер, теріні, сү йек пен ағ ашты ө ндеуге, саң ылау тесуге арналғ ан сү ргілер мен біздер, кескіштер, жебе сабын ө ң деуге арналғ ан қ ырғ ылар. Тас сыныктары- нан кө бінесе кырғ ыштар жасалғ ан. Қ азақ стан мезолиті ескерткіштерінен табылғ ан материалдық калдық тар кешенінің Оң тү стік Орал, Батыс Сібір, Шығ ыс Каспий маң ы ө ң ірі ескерткіштерінен елеулі айырмашылық тары жоқ. Жебелер ү штарының тү ріндегі жә не бейімделген нұ сканы қ осымша ө ндеу ә дістеріндегі болмашы айырмашылық тарды ғ ана атап ө туге болады. Мысалы, Мичурин, Дү збай-6, Дачная тұ рақ тарындағ ы геометриялык нысанда кыстырмалар жоқ. Сонымен бірге бұ лардағ ы кыстырма 2)

Қ асым ханның баласы Хақ назар хан (1538-1580) тұ сында Қ азақ хандығ ы қ айта бірігіп, дами тү сті. Ол хандық билікті нығ айтуғ а жә не кү шейтуге қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ө зінен бұ рын бытыраң қ ы жағ дайғ а тү скен Қ азақ хандығ ын қ айта біріктірді. Хақ назар қ азақ -қ ырғ ыз одағ ын одан ә рі нығ айтты, сол заманның тарихи деректерінде оны «қ азақ тар мен қ ырғ ыздардың патшасы» деп атады. Ол осы қ азақ -қ ырғ ыз одағ ына сү йене отырып, Моғ олстан хандарының Жетісу мен Ыстық кө л алабын жаулап алу ә рекетіне тойтарыс берді.
Хақ назар хандық қ ұ рғ ан кезде Қ азақ хандығ ының сыртқ ы жағ дайында аса ірі тарихи оқ иғ алар болып жатты. Мемлекеттің солтү стігінде Ресей ө з иеліктерін қ азақ даласына едә уір жылжытты. Қ азан мен Астраханьды басып алғ аннан кейін Еділ ө зенінің барлық аң ғ ары Ресейдің қ ол астына кірді. Башқ ұ рт жә не Сібір хандық тары Ресей қ ұ рамына енгеннен кейін, ноғ айлар Қ азақ хандығ ының солтү стік-шығ ысына ығ ыса бастады. Олар Еділден Ертіске дейінгі аралық та кө шіп-қ онып жү рді. Башқ ұ рттар мен Сібір татарлары да қ азақ жерлеріне енуін тоқ татпады. Сырдарияның тө менгі ағ ысына қ арақ алпақ тар келе бастады.
Еділ мен Жайық арасындағ ы ө ң ірді мекендеген Ноғ ай Ордасы ыдырай бастады. Ноғ ай одағ ы ыдырап, ауыр дағ дарысқ а тап болды. Оғ ан қ арасты кө шпелі тайпалардың бір бө легі Қ азақ хандығ ына келіп қ осылды. Хақ назар Ноғ ай Ордасының кө п ұ лысын (бұ лардың кө бі қ азақ тың Кіші жү зі – алшын одағ ына енген тайпалар) ө зіне қ аратып алды. Тарихи деректерде Хақ назарды «қ азақ тар мен ноғ айлардың ханы» деп атағ ан. Сө йтіп, ХҮ І ғ асырдың 60-жылдары Ноғ ай Ордасы ыдырап, бұ рын оғ ан қ арағ ан қ азақ тайпалары жә не олардың этникалық территориясы Қ азақ хандығ ына бірікті. Бұ рын Ноғ ай Ордасының астанасы болып келген Сарайшық қ аласы да Қ азақ хандығ ына ө тті. Бұ л жағ дай Қ азақ хандығ ының солтү стік-батыс жә не солтү стік жағ ындағ ы жағ дайда ө згеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қ азақ хандығ ы арасындағ ы кең ө ң ірді алып жатқ ан Ноғ ай Ордасының ыдырауы, оның бір бө лігінің Қ азақ хандығ ына қ осылып, енді бір бө легінің орыс патшасына бағ ынуы, шығ ысқ а қ арай кең ейіп келе жатқ ан орыс мемлекетінің шекарасын Қ азақ хандығ ына жақ ындата тү сті. лақ шалар тым шағ ындығ ымен ерекшеленеді, сондық тан «микролиттер» деп аталғ ан. Бұ л ерекшеліктер аумақ тық та, хроноло- гиялык та бола алатын еді. Маң ғ ыстау тү бегінің мезолиттік мә дениетінің қ алыптасуы туралы мә селе адамның Арал-Каспий суайрығ ын игеру тарихымен ө зара тығ ыз байланысты31. Маң ғ ыстаудың мезолипіктү рағ ы (Кызыл- су- 1 жә не баскалар) мен Солтү стік-Батыс (Айдабол тобы) жә не Оң тү стік- Батыс (Дефе-Шығ анак) Ү стірттің соларғ а жақ ын ескерткіштері ұ шты қ ырғ ыштардың ү лкен тобымен, жиектері ұ сақ оймалы жә не иілген қ ырғ ылармен, ассимметриялы жә не сирек болса да симметриялы трапециялармен, «шағ ын кескіштермен», кескіштермен, сабынан суырылатын жапырақ сияқ ты жебе ұ штарымен, қ ыстырмалармен, ұ шы қ иғ аш ө ткір бізімен, қ алакшалармен жә не қ абаттары ө нделген ұ шы бар сынық тастармен сипатталады.

3) Тә уелсіз Қ азақ стан Республикасына ө зіндік сыртқ ы саясаты ұ станымын қ алыптастыру қ ажет болды. Сыртқ ы саясаттағ ы негізгі мақ сат — елдің кауіпсіздігін сақ тау, саяси жә не экономикалық қ арым-катынастарда аймақ тық, субрегионалдық қ ұ рылымдарғ а ену, тә уелсіз мемлекет есебінде елдің дамуы ү шін сыртқ ы қ олайлы жағ дайларды қ арастыру жә не оны тиянақ тау.

«Азия мен Еуропаның тү йіскен жерінде орналасқ ан геосаяси жағ дайы, экономикалық жә не ә скери-саяси мү дделері, сондай-ақ қ ол жеткен қ уаты Қ азақ станды қ азіргі халық аралық қ атынастарда ө зінің айналасындағ ы елдермен қ ауіпсіздігін, егемендігін, аумақ тық тұ тастығ ын қ ұ рметтеу қ ағ идаларына негізделген тату кө ршілік аймағ ын қ ұ руғ а мү дделі ірі аймақ тык мемлекет ретінде танытты».

Бү гінгі ә лем кү рделі де жан-жақ ты. Бұ рынғ ы кездегі идеологиялық қ арама-қ айшылық (социалистік жү йе — капиталистік жү йе) енді жекелей мемлекеттердің экономикалық жә не саяси беделіне ауысты.

1993 жылдың 13 желтоқ санында Ү кімет қ аулысына сө йкес, ядросыз мемлекеттер қ атарында Қ азақ стан «Ядролық қ аруды таратпау жө ніндегі Келісімге» қ осылды. Республика аумағ ында бір неше жылдар бойы ядролық қ ару болып келді. Бірақ оны Қ азақ стан ө з бақ ылауында ұ стай алғ ан жоқ. Ендігі бірден-бір шешім — ядролық қ арудан бас тарту еді. 1994 жылы ү ш мемлекеттің — Еуропадағ ы қ ауіпсіздік пен ө зара достық қ арым-қ атынастар жө ніндегі Будапештте ө ткен Кең есінде Қ азақ станның қ ауіпсіздігін сақ тауғ а Ұ лыбритания, АҚ Шжә не Ресей мемлекеттері ө з кепілдіктерін берді. 1995 жылы оларғ а Қ ытай мен Франция қ осылды. Сө йтіп, Қ азақ станның тө уелсіздігі, дербестігі, шекара біртұ тастығ ы мен қ ауіпсіздігі басты-басты ядролық державалар тарапынан кепілдікке алынды.

Ядролық қ аруды ө з жерінен кө шіру ү шін республика 84 млм доллар алды. 1995 жылдың 26 мамырында ядролық қ арудың соң ғ ы бө лшектері республика аумағ ынан ә кетілді. 1995 жылдың 30 мамырында Семей сынақ алаң ында қ алғ ан ең сонғ ы ядролық заряд жойылды.

90-жылдары ә лемде бірқ атар аса маң ызды геосаяси жә не экономикалық ө згерістер болды. КСРО-ның ыдырауы, бұ дан кейінгі Ресей жағ дайын анық тау, бірігуге бет алғ ан Еуропа мен реформадан кейінгі Қ ытайдың кү шейе тү суі, бірқ атар Азия аумағ ы мемлекеттерінің пайда болуы, жаң а халық аралық экономикалық жү йенің қ алыптасуы, т.б. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, Қ азақ стан ө зінің сыртқ ы саясатында мына тө мендегі аймақ тық саяси одақ тарғ а сү йенеді:

· АӨ СШК — Азиядағ ы ө зара ық палдастық жә не сенім шаралары жө ніндегі кең ес — 1992 жылдың қ азан айында болды. БҰ Ұ Бас Ассамблеясында Н.Назарбаев бұ л ұ йымды қ олдап сө з сө йледі.

· Еуразиялық Одақ 1994 жылдың наурыз айындавы Мә скеуге сапары кезінде Н. Назарбаев бұ л ода