Имақ қағанатының құрылуы

VIII ғ асырдың екінші жартысы — IX ғ асырда қ аулағ ан оқ иғ алар Қ имақ тардың тердің мемлекеттік ұ йымдарының дамуына тү рткі болды, бұ л оқ иғ алар барысында қ имақ тайпалары Ертістің орта ағ ысынан Жоң ғ ар қ ақ пасына дейінгі аумақ та берік ірге теуіп, батысқ а қ арай, Оң тү стік Орал мен Сырдария аң ғ арына дейін ілгерілеп барды.Қ имақ тарда мемлекет болғ аны туралы алғ аш рет IX ғ асырдың аяғ ы - X ғ асырдың басындағ ы араб тілді тарихи-географиялық шығ армаларда айтылады. Мә селен, IX ғ асырдағ ы тарихшы ә рі географ, ө з хабарларында кең білімдарлығ ымен жә не біршама жоғ ары дә лдігімен ерекшеленетін ә л-Якуби қ имақ тар мен басқ а да тү ркі тілдес халық тардың мемлекеттілігі туралы былай дейді: «Тү ркістан мен тү ріктер бірнеше халық тар мен мемлекеттерге (мамалик), соның ішінде: қ арлұ қ тар, тоғ ыз-ғ ұ здар, қ имақ тар жә не оғ ыздар болып бө лінеді. Тү ріктердің ә р тайпасында жеке мемлекеті бар жә не олар бір- бірімен соғ ысып жатады.» Ибн ә л-Факихте (X ғ.) қ имақ тар туралы қ ызық ты мә ліметтер бар, ол барлық тү ріктердің ең кү штілері — оғ ыздардың, тоғ ыз- ғ ұ здардың жә не қ имақ тардың патшалары бар деп жазады. Ал классикалық араб географтары ә л-Истахри мен Ибн Хаукаль «тү ріктердің жерінде (олардың) тайпалары ө з мемлекеттеріне сә йкес ерекеленеді» деп хабарлайды. Қ имақ билеушісі едә уір қ ұ діретті болғ ан. IX ғ асырдың аяғ ы — X ғ асырдың басында Қ имақ қ ағ анаты қ алыптасқ ан уақ ыттан бастап, олардың патшасы тү ріктердің ең жоғ ары атағ ымен қ ағ ан (хақ ан) деп атала бастады. «Қ ағ ан — тү ріктердің ең басты патшасы. Қ ағ ан — хандардың ханы, яғ ни парсылардың шаханшах дейтіні сияқ ты, басшылардың басшысы», — дейді X ғ асырдағ ы орта азиялық ғ алым ә л-Хорезми. Қ ағ ан атағ ы ябғ у атағ ынан екі саты жоғ ары тұ рғ ан.

Сонымен, қ имақ қ оғ амының тайпадан мемлекеттік қ ұ рылымғ а дейінгі ә леуметтік жә не саяси дамуына қ арай олардың басшылары атақ тарында да тө менгі сатыдан жоғ ары сатығ а дейін біртіндеп кө шу жү ріп жатты. Салыстыру тұ рғ ысынан алғ анда ертедегі тү ріктердің шонжарларына мынадай дә реже сатылары: шад, ябғ у (ү лы шад), кіші қ ағ ан, ұ лы қ ағ ан атақ тары тә н болғ ан. Кө рініп отырғ анындай, қ имақ тар мен ежелгі тү рік атақ тарының арасында байланыс бары даусыз жә не олар қ имақ тар ортасы мен ежелгі тү ріктердің тү пкі отаны арасындағ ы сабақ тастық ты кө рсетеді.

2) Халық тың қ алыптасуы ө те кү рделі, сан қ ырлы мә селе. Ө ткен сабақ тарда біз Қ азақ стан жерін сонау қ ола дә уірінен бастап мекендеген тайпаларды, олардың тү р-ә лпеті, тілі, мә дениеті қ андай екендігін қ арастырдық. Ә рине, қ ола дә уірінде, яғ ни бұ дан 3—4 мың жыл бұ рын ө мір сү рген андрондық тайпаларды біз қ азақ халқ ының тікелей ата тегі деп атай алмаймыз. Одан бергі сақ, ғ ұ н, ү йсін, сармат тайпаларын да тек қ азақ тың ата тегі деп тү сіну тарихқ а қ иянат болар еді. Тіпті тү ркі тайпаларының ө зі Орталық Азия, Еділ бойы халық тарына, қ ала берді сонау солтү стік-шығ ыстағ ы Колымадан оң тү стік-батыстағ ы Балқ ан тү бегіне дейін шашырап жатқ ан тү ркі жұ рттарының шығ у тегіне қ атысы болғ андығ ын есте сақ тау керек.

Еуразияның кең -байтақ тө сінде ө зінің тарихи аумағ ын, мә дениеті мен тілін, дінін қ алыптастырғ ан қ азақ деген халық тың кү ні кеше ғ ана пайда болмағ андығ ы белгілі. Қ азақ халқ ының нә сілдік-генетикалық, мә дени тегінде сонау андрондық тардан бастап ү зілмей келе жатқ ан бір желі бар екендігін анық байқ аймыз.

Халық тың халық болып қ алыптасуы ү шін қ ажетті бірнеше шарт бар. Олар:

· 1. халық тың ө зіне тө н мә дениетінің қ алыптасуы;

· 2. халық мекендеген аумағ ының қ алыптасуы;

· 3. ө зін бір халық тың ө кілі санайтын елдік, халық тық сананың орнығ уы;

· 4. халық тың тілінің қ алыптасуы;

· 5. халық тың ортақ атауының қ алыптасуы;

· 6. халық тың ө зіне тә н антропологиялық бет пішінінің қ алыптасуы.

Осы аталғ ан халық тық белгілер, ә сіресе этностық, нә сілдік-генетикалық, мә дени, тілдік қ асиеттер ұ зақ тарихи дамудың нә тижесі. Ал этностық аумақ, этностық сана, халық тық этноним этногенездің соң ғ ы кезең іне қ арай қ алыптасты.^[1]

" Қ азақ " атауының (этнонимі) шығ уы жө нінде тү рлі пікірлер бар. Бұ л мә селенің тө ң ірегіндегі тү рлі пікірлер XVIII ғ асырдан бері жалғ асып келеді, бірақ зерттеушілер ә лі бір тоқ тамғ а келген жоқ.

Бү гінгі таң да " қ азақ " этимологиясының жиырмадан астам тү сіндірмелері бар. Мысалы, " қ азақ " деген сө з " қ аз" жә не " ақ " деген сө здерден шық қ ан. " Бұ л — қ аздай тізілген кө ш керуеніне қ арап қ ойылғ ан ат", — дейді немесе: " қ азақ " атауы " қ ас" (хас) — нағ ыз жә не " сақ " — кө не замандағ ы сақ тар атауынан қ ұ ралғ ан жә не " хас-сақ " — нағ ыз сақ деген ұ ғ ымды береді", — дейді.

" Қ азақ " атауы жазба деректерде қ ай заманнан бастап кездеседі? " деген мә селе де ә лі талас тудыруда. Енисейден табылғ ан VIII ғ асырдың тү ркі жазба ескерткішінде " қ азғ ақ ұ ғ лым — " қ азақ ұ лым” деген сө з тіркесі кездеседі. Бұ л ежелгі тү ркілерде " бір атаның баласы" дегенді білдірсе керек. IX—X ғ асырларда Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ стан жерін мекендеген ү ш қ арлұ қ тайпасының " хасақ тар" деген ортақ атауы болғ ан. Ал қ арлұ қ тардың қ азақ тар этногенезіне тікелей қ атысы барлығ ы белгілі. X ғ асырдың орта шенінде Қ азақ стан жерінің батысынан шығ ысына қ арай кө ктей ө тіп Қ ытайғ а барғ ан араб саяхатшысы Ә бу Дулафтың тү ркі тайпаларына арналғ ан " Рисала" деген ең бегінде " Хазлақ " деген ел аталады. Бірақ бұ л атаудың арабшадан дұ рыс оқ ылуына кей ғ алымдар шү бә келтіріп жү р.

X ғ асырда ө мір сү рген Ә білқ асым Фирдоусидің " Шаһ нама" атты дастанында Афрасиаб патша Иран шахын: " Кө к тең іздің терістігінде отырғ ан қ азақ жұ ртымды жіберіп шапқ ызамын", — деп қ орқ ытады.

X—XI ғ асырларғ а жататын араб деректері жә не орыс жылнамаларында Кубань жерінде ә лкасакия этностық қ ауымы, Қ ара тең іздің солтү стік-шығ ыс жағ алауында Касаг қ аласы, касогтар елі туралы деректер бар. Біздің ше, бұ л деректерде XI ғ асырларда, одан да бұ рын Дон, Днепр, Қ ырым тү бегіне дейінгі жерлерді жаулап алғ ан қ ыпшақ тар бірлестігінің бір ірі жұ рты — қ азақ тар туралы айтылады, немесе бұ л заманда " қ ыпшақ -қ азақ? деген атаулардың бір ұ ғ ымды беруі де мү мкін. X ғ асырдың орта шенінде ө мір сү рген Византия императоры Константин Багрянородный: " Кавказдың солтү стік-батысында " Казахия елі" бар", — деп хабарлайды. Ә зірбайжанның батысында бү гінге дейін касақ (қ азақ) деп аталатын ү лкен аудан бар.

1245 жылы мә млү ктік Египет мемлекетін басқ арғ ан қ ыпшақ тар араб-қ ыпшақ сө здігін жасатқ ан. Онда " қ азақ " деген сө зді " еркін, кезбё" деп аударады. Бұ л терминге ә леуметтік мағ ына беріліп, ө з руынан, тайпасынан бө лініп шығ ып, ө зінше еркін ө мір сү ріп, кү н кө рген топты атайды.

" Қ азақ тар" термині XV ғ асырдың 50-жылдарында Шу мен Талас ө зендерінің аралығ ына ө збек ханы Ә білхайырдан бө лініп кө шіп барғ ан тайпа топтарына бекітілген. Біртіндеп " қ азақ " термині этностық мә нге ие болғ ан.

Сонымен, біздің кө з алдымызғ а халық тың қ алыптасу кезең дерін жетерліктей айғ ақ тайтын екі кезең нің сұ лбасы келеді:

· 1. ХҮ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысы — Ө збекия, яғ ни Ә білхайыр ұ лысы қ ұ рамындағ ы ү ш сан жұ рттан тұ ратын Алаш мың ы Одағ ы;

· 2. XVI ғ асырдың екінші онжылдығ ы — кө рші мемлекеттер дербес ел ретінде тани бастағ ан Қ асым хан билігіндегі ү ш жү зден тұ ратын қ азақ ұ лты. Яғ ни, бұ л арада қ азақ ұ лтының қ алыптасу ү дерісінің аяқ талуы қ азақ мемлекеттігінің қ ұ рылуына тұ тас келеді. Бұ л екі кезең ү йлесімділік тауып, бірін-бірі толық тыра тү седі

3) 1941-1945 жылдары Қ азақ станда барлығ ы 460 зауыт фабрика кеніш шахта жеке ө ндірістер салынды 240салынды, 220кө шірілінп ә келінді.Ұ лы отан соғ ысы жылдары атақ ты кү рішші Ы.Жакаев кү рішден мол ө нім жинады. Кү рішалқ абының ә р гектерынан 172ц ө нім жинағ ан. Москва тү біндегі шайқ асты Б.Момыш-ұ лы батальон командирі болғ ан. Ұ лы Отан соғ ысы жылдары Қ азақ станғ а кө шірілген зауыттардың бірі 3 Александров радиозауыты.

Билет №15

1) Қ арахан мемлекеті (942–1210 жж.) Қ арахан қ ағ анаты Шығ ыс Тү ркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу ө ң ірін қ ұ тты қ оныс етті. Оның қ ұ рылуы 940 жылдан басталады. Қ ағ анаттың орталық астанасы Шу ө зені бойындағ ы Баласағ ұ н, кейінірек Ордакент (Тараз) қ аласы. Қ арахан мемлекетінің Ү зген, Мерке, Қ ұ лан сияқ ты қ алаларында ірі алыпсатар алпауыттар мен қ олө нершілер мекендеген.

Қ арахан ә улетінің негізін салушы Сатұ қ Боғ рахан (915–955жж.) болып есептелінеді. Ол Қ арлұ қ хандығ ының іргесін кө теріп, мә ртебесін асырушылардың бірі – Білге қ ұ л Қ адырханның немересі. Сатұ қ Тараз жә не Қ ашқ ар қ алаларын ө зіне қ аратып, 942 жылы Баласағ ұ ндағ ы билеушіні қ ұ латып, ө зін жоғ ары қ ағ ан деп жариялайды. Мемлекеттің кү шеюіне қ арлық, шігіл, ягма тайпалары ү лкен ү лес қ осты. Сатұ қ ө лгеннен кейін билік оның баласы Мұ сағ а кө шті, ол 960 жылы Қ арахан мемлекетінің халқ ын ислам дініне қ аратты. Оның астана қ аласы Қ ашғ ар болды. Сатұ қ тың екінші баласы Сү леймен-ілек Баласағ ұ нды иеленді. Кейін бұ л ө ң ірді оның ұ лы Хасан Боғ ра-хан мұ ра етіп алды. Мұ са ө лген соң, Қ арахан жеріндегі жоғ арғ ы қ ағ ан атағ ы оның баласы Ә ли Арсылан ханғ а кө шті. 990 жылы Қ арахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғ ра хан Исфиджабты бағ ындырды. Ал 992 жылы қ арахандық тар шығ ыста Хотанды, батыста Бұ хараны басып алды. 999 жылы Қ арахан билеушісі Ә ли Арсыланның баласы Насыр Орта Азиядағ ы Саманилер мемлекетіне соқ қ ы берді. Қ арахан хандығ ы ұ зақ соғ ыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мә уеренахр жерін тү гелдей ө зіне қ аратты. Осыдан кейін Қ арахан мемлекеті XI-ғ асырдың 30 жылдары Шығ ыс жә не Батыс қ ағ анаты болып екіге бө лінді:

Жетісу жә не Шығ ыс Тү ркістан жері Шығ ыс қ ағ анатына қ арап, оның орталығ ы ә уелі Орда (Баласағ ұ нғ а жақ ын), кейін Қ ашғ ар қ аласы болды. Мә уеренахр жерлері – Батыс қ ағ анатына қ арап, оның орталығ ы Ү зкент, кейінірек Самарқ анд болды. Қ арахан мемлекетінде жоғ арғ ы ө кімет билігі хаканның қ олында болғ ан. Ол мұ рагерлікке қ алып отырғ ан. Қ арахан феодалдық қ оғ амының ү стем тап ө кілдеріне хаканның ұ рпақ тары тегіндер, ілек хандар, бектер, нә менгерлер, нө керлер жатқ ан. Ханғ а ең жақ ын адамдардың бірі уә зір болғ ан. Уә зір жоғ арғ ы билеушінің ең жақ ын кө мекшісі жә не кең есшісі болып саналды. Хан сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік жә не ә кімшілік басқ ару орталығ ы болып есептелді. Қ арахан мемлекетіндегі аса маң ызды ә леуметтік-саяси институт ә скери-мұ ралық жү йе болғ ан. Мемлекет бірнеше ү лестерге бө лінді. Олардың бастылары: Тараз, Исфиджаб, Баласағ ұ н. Хан мемлекеттік немесе ә скери қ ызметі ү шін феодалдарғ а жер беріп, сол жердегі халық тан салық жинауғ а рұ қ сат еткен. Мұ ндай жерлер икта, ал оны иеленуші мукта деп аталғ ан. Қ арахандардағ ы жер иеленудің тағ ы бір кө п тарағ ан тү рі ә скери – ү лестік жерлер. Ол ә скери қ ызмет ү шін берілген. Қ арахан феодалдық қ оғ амында шаруаларды қ анаудың бір тү рі – жалғ а ү лестік жер беру орын алғ ан. Араб-парсы деректерінде ү лестік жер алғ ан шаруалар мұ зарлар немесе барзұ гар деп аталғ ан. Ү лескер жерден алынғ ан ө німнің денін салық тү рінде мемлекетке жә не жер иелеріне тө леп отырғ ан. Шаруаларды қ анаудың екінші бір тү рі – коммендация жер иелігі. Оның мә ні: ә лсіз адам ө зінің жер телімін кү штінің қ амқ орлығ ына береді, ол кү шті адам ә лсіз адамды басқ алардан қ орғ ауғ а тиіс.

Қ азақ станның оң тү стік-шығ ыс жә не оң тү стік аудандарын мекендеген қ арахандық тар кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысты. Мал шаруашылығ ында жылқ ы ө сіру жетекші орын алды. Қ арахан мемлекетінің қ ұ рамына енген тү ркі тайпалары отар-отар қ ой ұ стады, сондай-ақ тү йе, ешкі, ірі қ ара ө сірді. Отырық шы, жартылай отырық шы тү рік тайпаларының біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары жә не басқ а да дә нді дақ ылдар ө сірді, отырық шылар қ ала мә дениетімен араласып, қ ала халқ ын толық тырды. Қ алаларда қ олө нер кә сібі, ә сіресе кө зешілік кең інен дамыды. Олар аң шылық пен де айналысқ ан. Сондай-ақ Сырдария, Іле, Шу, Талас ө зендерінен балық аулау айтарлық тай рө л атқ арды.

XI ғ асырдың аяғ ына қ арай Қ арахан мемлекеті соғ ыстармен жә не феодалдық иеліктердің одан ә рі бө лшектенуімен байланысты қ ұ лдырай тү сті. XII ғ асырдың 30-шы жылдары Шығ ыс Қ арахан иелігін, Жетісуды жә не Қ азақ станның оң тү стігін шығ ыстан келген кидандар жаулап алды.

2) 1905—1907 жылдардағ ы революцияның Қ азақ станның саяси дамуына ә сері. Қ азақ елі ө зінің отарлық езгідегі халін тү сіне бастауы жө не ү лттық зиялы қ ауымның нақ ты ә рекетке кө шуі 1905 жылғ ы бірінші орыс буржуазиялық -демократиялық революциямен тікелей байланысты.

Ғ асырлар бойы қ асық қ аны қ алғ анша қ орғ ағ ан жерінен айырылып, кіріптарлық кү йге тү скен қ азақ тың ауыр халі жә не патшалық Ресейдің қ атал отарлық саясаты кө зі ашық оқ ығ ан қ азақ тың азаматтарына ой салды. Дә л осы тү ста қ азақ зиялылары Ә лихан Бө кейханов, Ахмет Байтұ рсынұ лы, Мухаметжан Тынышпаев, Халел мен Жаһ анша Досмұ хамедовтер, Жақ ып Ақ баевтар саяси кү рес сахнасына кө терілді.

Ресейдегі алғ ашқ ы революциялық қ озғ алыс пен отарлық тә уелділіктегі халық тардың, соның ішінде қ азақ елінің де ө з азаттығ ы ү шін кү рес жолына тү суі арасында тікелей байланыстың бар екендігі рас. Сонымен бірге метрополия мен отарлық тә уелділіктегі елдердің азаттық ү шін қ озғ алыстарындағ ы айырмашылық тың табиғ и сипатын да жоқ қ а шығ аруғ а болмайды. Ол айырмашылық тар бү л қ оғ амдық қ озғ алыстардың кө здеген мақ сатынан жә не оларғ а атсалысқ ан ә леуметтік кү штердің қ ұ рамынан туындайды. Егер орыс азаттық козғ алысының негізгі мақ саты Ресейдегі басыбайлылық тә ртіп қ алдық тарын біржола жойып еркін экономикалық жә не демократиялық ө згеру жолына алып шығ у болса, ұ лт зиялылары бастағ ан ұ лт-азаттық қ озғ алысының басты мұ раты ұ лттық мемлекеттік дербестікті жаң ғ ырту арқ ылы басқ а елдермен тең кұ қ ық ты ө ркендеуге жол ашу болды. Яғ ни ұ лт-азаттық қ озғ алысы ү шін бірінші кезекте ұ лттық еркіндік жә не тең дік мө селесі тұ рды.

Қ азақ халқ ының мұ ң -мұ қ тажын жоқ тағ ан ұ лт зиялылары азаттық қ озғ алыстың бастаушы кү шіне айналды. Қ азақ жерін отарлап, халқ ын орыстандыру секілді патшалық Ресейдің ө ктемдік саясатын ә шкерелеп, оғ ан карсы ү гіт-насихат жү ргізген Ә.Бө кейханов, А. Байтұ рсынұ лы, Ж.Ақ баев жә нө басқ алардың қ атысуымен даярланғ ан арыз-тілектерде алым-салық тың кө беюіне, билік ө кілдерінің ө збарлығ ына, сондай-ақ жаппай қ оныстандыру саясатына батыл қ арсылық кө рсетілді. Патшалық самодержавиеге қ арсы ү гіт-насихат жү ргізген тү рлі астыртын ұ йымдар мен топтардың ісіне араласа жү ріп, ө здерінің ой-пікірлерін, жеке кө зқ арастарын баспасө з беттерінде жариялап отырды. Мысалы, М.Тынышпаев: «Сахарадағ ы толқ удың басты себебі саяси, рухани, діни, экономикалық езгі», — деп ашық айтты.

1905 жылғ ы жазда Сырдария облысының Шымкент, Ә улиеата уездерінде толқ улар бұ рқ ете тү сті. Мамыр-қ азан айлары аралығ ында ірі қ алаларда социал-демократиялық топтар ұ йымдастырғ ан шерулерге қ атысушылар «Самодержавие жойылсын!» деген ұ рандар кө теріп шық ты.

Семей облысы Қ арқ аралы уезіндегі Қ оянды жә рмең кесінде Дала ө лкесінде кө п дабыра тудырғ ан атақ ты Қ арқ аралы арыз-тілегі (петициясы) дү ниеге келді. Оның соң ына 14, 5 мың адам қ ол койды. Арыз-тілекте сол тарихи кезең дегі қ азақ азаттық қ озғ алысының алдында тұ рғ ан негізгі міндеттер бағ дарламалық дең гейде баяндалды.

Жер мә селесін, халық қ а білім алу мү мкіндігін туғ ызу, дін тұ тыну еркіндігін жә не басқ а талаптар қ ойғ ан арыз-тілектер Оралда, Жетісуда, Ә улиеатада, Лепсіде, Торғ айда жә не тағ ы басқ а орталық тарда даярланып, орталық билік орындарында жө нелтілді.

3) 20-жылдардың ортасынан орнағ ан қ атаң ә міршіл-ә кімшілік жү йе 40-50-жылдары ә рекет ете берді. Саяси жү йеге адам еркіндігін басып-жаныштау, оның қ ұ қ ық тарын жоқ қ а шығ ару, ең бек адамдарын ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарынан жатсындыру сияқ ты қ олайсыз қ ұ былыстар тә н болды. Жетекші кү ш - Коммунистік партия болып, оның басшылығ ымен ө мір сү ріп отырғ ан жү йенің барлық басқ а буындарының (Кең ес мемлекетінін, кә сіподақ тардың, комсомол, кооперативтер мен басқ а да қ оғ амдық ұ йымдардың) жү мысы ү йлестірілді. Мемлекеттік органдардың қ ұ зырындағ ы мә селелерді шеше отырып, Коммунистік партия халық шаруашылық жә не ә леуметтік-мә дени, қ оғ амдық ұ йымдардың міндеттерін орындауды ө з қ олына жинақ тап, оларды дербес ә рекет етуден айырды. Республикада И. В. Сталиннің жеке басына табынушылық жағ дай қ алыптасты. Қ андай да бір қ ол жеткізілген табыстар оның кемең герлік басшылық жасай біліумен байланыстырылып, ө рескел кемшіліктер мен сә тсіздіктер жө нінде сө з болмады. Осының бә рі Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси дамуына қ олайсыз ық пал етіп, ауыр зардаптарғ а ұ рындырды. Аты шулы ұ рандарды саяси мақ саттарғ а пайдаланумен заң дылық тың бұ зылуы, ө кімет билігін асыра пайдалану жалғ аса берді. Ө мір сү ріп отырғ ан саяси жү йе ө зінің дербес дамуына қ абілетсіз екендігін кө рсетті. Кең ес қ оғ амын дамытудың соғ ыстан кейінгі жоспарлары сталиндік антидемократиялық, социализмнің тоталитарлық ү лгісімен ү йлесіп кетті. Майдан мен тылда, соғ ыстың барлық ауыртпалығ ы мен қ иыншылығ ын кө терген халық соғ ысқ а дейінгі кезең дегі халық тан басқ аша еді. Қ оғ амдық ө мірдің бейбіт жағ дайының орнығ уына байланысты қ ү ндылық тарды қ айта бағ алау орын алды. Замандастардың санасында ә леуметтік бағ дарламаларғ а бет бұ рудың қ ажет екендігін тү сіну айқ ын біліне бастады. Алайда қ оғ амдық сананың барлық дең гейінде сезіле бастағ ан қ оғ амдық жаң арудың кешенді бағ дарламаларына ө туге тұ рақ ты ә леуметтік-саяси қ ұ рылым бө гет жасады. Сонымен бірге ө те ауыр соғ ыстағ ы жең іс соғ ыстан кейінгі кезең де басшылық тың қ олданыстағ ы саяси жү йенің тиімділігіне деген сенім қ алыптастырды, ал кө пшілік басшылар баскарудың ә кімшілік ө дістерінің ө зін-ө зі ақ тайтындығ ына сенімді болды. Сталинизм идеологиясы 40-жылдар мен 50-жылдардың басында ө зінің шырқ ау шегіне жетті. 1939 жылы болғ ан БК(б)П XVIII съезінің қ ұ жаттарында жазылғ ан социализм қ рылысын аяқ таудың соң ына карай ел коммунистік қ оғ ам кұ руғ а ө теді деген тезисті Ұ лы Отан соғ ысы аяқ талғ ан соң, теориялық жағ ынан талқ ылау жалғ аса берді. 1946 жылғ ы наурыздағ ы КСРО Жоғ арғ ы Кең есінің сессиясында бү л тезис партияның жетемгілікке алатын тұ жырымдамасы ретінде жарияланды. Соғ ыстан кейінгі онжылдық - КСРО-дағ ы 1920-1940 жылдардағ ы ө мір шындығ ына қ асад кө зқ арастың жалғ асы еді.

Билет №16

1) Қ арақ ытайлар мемлекеті (1128-1213). Қ арақ ытайлар. Олардың қ ұ рылуы Орталық Азияның қ идан тайпаларымен тығ ыз байланысты. Қ идандар (цидань, кита, хита) б.з. 4 ғ. жазба деректерде монғ ол тілді тайпалар ретінде аталады. Олар Қ ытайдың солтү стік жағ ында Маньчжурия мен Уссури ө лкесінің территориясын мекендеген. 924 ж. Алтайдан бастап, Тынық мұ хитқ а дейінгі жер Қ идан мемлекетінің (Ляо империясы) қ оластына ө теді.

1125 ж. Сунь Қ ытайы мен Чжурцжень мемлекетінің біріккен кү ші Ляо империясын қ ұ латады. Қ идандардың бір бө легі чжурчжендерге бағ ынады, ал қ алғ андары Елюй-Даши басқ аруымен батысқ а қ арай Шығ ыс Тү ркістан мен Жетісуғ а таман - жылжиды. Олар енисей қ ырғ ыздарының жерін басып ө тіп, Еміл ө зенінің бойына жетеді. Сол жерге аттас қ ала салады. Қ идандардың батыс бө лігі Жетісудың бір бө лігіне қ арап, жергілікті тү ркі тілдес халық пен араласып кетуі нә тижесінде, келімсектер қ ара қ ытай аталып кетеді.

1128 ж. Қ арахандар ә улетінен шық қ ан Баласағ ұ нды иемденуші ө здеріне қ ысым жасаушы қ аң лылар мен қ арлұ қ тарғ а қ арсы шығ ады. Қ арақ ытайлар кө семі Елу Дашы Баласағ ұ нды басып алып, Жетісуда ө з мемлекетін орнатады. Жетісу, оң тү стік Қ азақ стан, Мә уереннахр мен Шығ ыс Тү ркістан қ арақ ытай мемлекетінің қ ұ рамына кіреді. Қ арахандар ә улетін қ арақ ытайлар ө з вассалына айналдырады.

Қ арақ ытай мемлекетінің басшысы Гү рхан деп аталады. Оның ордасы - Шу озенінің алқ абында болатын. Баласағ ұ н орталық болып қ ала берді. Ә скерде тә ртіп қ атал болғ ан. Ел ішінде аула басынан салық жинай жү йесі енгізіледі - ә р ү йден бір динардан салық алып отырады. Гү рхан жақ ындарына жер-суды тарту етпейді, олар бә секеші болып кетеді деп қ ауіптенді. Қ арақ ытайлар Жетісудың оң тү стік бө лігін, Исфиджабтың солтү стік-шығ ыс аймағ ын, Қ ұ лжа ө лкесін басқ арады.

Бірінші гү рхан Елюй-Даши 1143 ж. қ айтыс болды. 1169 ж. оның баласы - Елюй-Чжилугу - тақ қ а отырады. Ө зі христиан болғ андық тан, мұ сылман дініне қ арсы шығ ады. Оның Жетісудағ ы мұ сылман халқ ын бағ ындыру саясаты қ арсылық қ а толы болды. 1208 ж. бастап Жетісуғ а қ оң ыс аударғ ан найман тайпалары да осы ішкі саясатты бұ збайды. Жетісу аймағ ы ө зара қ ырқ ыстар, мұ сылмандық қ озғ алыстар орталыпына айналады. Жетісудағ ы осы жағ дай 1218 ж. дейін, яғ ни Шың ғ ыс-ханның ә скері келгенше созылды.

2) 2) 20 –ғ асырда 2 жартысында ресей мен қ ытайдың қ азақ стан арқ ылы сауда байланыстарына кең жол ашқ ан қ ұ жат: 1881ж петербург келісімі. 20-ғ асырда қ азақ станда жә рмең кенің басты дамығ ан ө ң ірі; ақ мола обылысы қ азақ станда 20 ғ асырда 2 жартысында дамығ ан ө неркә сіп салалары; тау- кен ө німдерін ө ндіру. Қ арағ андаы кө мір кенін бірінші қ азақ баласы тапты. 20 ғ асырда қ азақ станда территориясының тү рлі –тү сті металдар мен тас кө мірді ө ндіру шығ ыс жә не орталық қ азақ станды қ амтыды.

3) XX ғ асырдың 20 жылдарында салтанат қ ұ рғ ан қ атаң ә міршіл-ә кімшіл жү йе 50-60 жылдары да жалғ аса тү сті. Осы кезең дегі саяси жү йеге мынадай теріс қ ұ былыстар тә н болды:

- адамның бас бостандығ ының тапталуы;

- адам қ ұ қ ық тарының бұ рмалануы;

- ең бек адамдарының ө ндіріс қ ұ ралдарынан аластатылуы.

Коммунистік партия жетекші кү ш болып табылды, оның басшылығ ында ө зге де басқ ару буындары қ ызмет атқ арды: кең ес мемлекеті, кә сіподақ тар, комсомол, кооперативтер жә не басқ а да қ оғ амдық ұ йымдар.

Республикада И.В.Сталиннің жеке басына табыну ү стемдік қ ұ рды. Барлық қ ол жеткен табыстар оның басқ аруы арқ асында болып отыр деп бағ аланды, ірі кемшіліктер туралы айтылмады. Мұ ның барлығ ы да Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси дамуына теріс ә сер етіп, ауыр салдарларғ а ә келді. Саяси жарлық тарды пайдалана отырып, жалаң ұ рандармен заң дылық тар бұ зылды, билік асыра пайдаланылды. Ө мір сү ріп отырғ ан саяси жү йе ө зін-ө зі дамытуғ а қ абілетсіз екендігін кө рсетті.

Кең ес қ оғ амын дамытудың соғ ыстан кейінгі жоспарлары Сталиндік антидемократиялық, социализмнің тоталитарлық моделіне жатқ ызылды. Майдан мен тылда соғ ыстың бү кіл ауыртпалығ ына тө теп берген халық соғ ыс алдындағ ы жағ дайдан ө згеше санада болды. Халық ә леуметтік бағ дарламалардың қ ажет екендігін тү сіне бастады.

Алайда, қ оғ амдық жаң арудың кешенді бағ дарламаларына кө шуге орнығ ып қ алғ ан ә леуметтік-саяси қ ұ рылым кедергі жасады. Сондай-ақ ауыр соғ ыста жең іп шығ удың ө зі басшылық тың қ олданып отырғ ан жү йесі сенімді деген пікір тудырды.

50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондағ ан тұ рғ ындар кө шіп келді. Нә тижесінде 1926 жылы республикадағ ы барлық тұ рғ ынның меншікті салмағ ы 57, 1% қ ұ рап, 1939 жылы бұ л кө рсеткіш 38%-ғ а дейін тө мендеді, ал 1959 жылы небә рі 30 пайызғ а тең болды. Тек соң ғ ы жылдары қ азақ тардың меншікті салмағ ы 50 %-дың кө рсеткішке жетті.

Билет №17

1) X—XII ғ асырдың басында наймандар Ляо империясына вассалдық тә уелділікте болып, оның батыс шетінде, яғ ни Шығ ыс Қ азақ стан мен Батыс Монголия жерінде тұ рғ ан. Жетісуда қ арақ ытайлар мемлекеті қ ұ рылғ аннан кейін наймандардың жерлері солардың иеліктерімен кө рші болды. Рашид ад-Дин наймандар жө нінде бір бө лігі «ө те тау-тасты жерлерді», ал бір бө лігі жазира-жазық тарды мекендеген кө шпелілер дейді. Деректемелердің кө рсеткеніндей, кеш дегенде XI ғ асырда найман тайпалары Селенга мен Орхон ө зендерінің сағ асынан Алтай тауларының шығ ыс сілемдеріне дейінгі шығ ыстан батысқ а қ арағ ан аумақ ты алып жатқ ан.

Керейіттер туралы алғ ашқ ы мә ліметтер XI ғ асырдың соң ғ ы ширегіне жатады, олардың христиан дінін қ абылдауына байланысты айтылады. Олар Тола ө зенінің аң ғ арын, Орхон ө зенінің орта ағ ысы ауданын жә не Онғ ын ө зенінің аң ғ арын алып жатқ ан. Шың ғ ысхан шапқ ыншылығ ы қ арсаң ында керейіттер бү кіл қ азіргі Моң ғ олия мен Алтай аумағ ында ү стемдік еткен, монғ олдар да солардың қ ол астында болғ ан. Жалайырлар Шың ғ ысхан империясының ө рлеу кезіне қ арай Хилок жә не Селенга ө зендерінің бойын, дә лірек айтқ анда, Селенгағ а қ ұ ятын Орхон сағ асын мекендеген.

Орталық Азияның кө шпелі тайпаларының XII ғ асыр бойында кү ш-қ уатының артуы олардың ең ірілерінде — наймандарда, керейіттерде, жалайырларда — алдың ғ ы феодалдық мемлекеттік қ ұ рылымдар — ұ лыстардың пайда болуына жеткізді. Б. Я. Владимирцовтың кө рсеткеніндей, ұ лыс алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың институты болғ ан жоқ. Ұ лыс ру да, тайпа да емес, ол рулық -тайпалық институттардан жоғ ары тұ рды. «Ұ лыс» ұ ғ ымы ол кезде «халық» дегенді білдірді. Ұ лыстың қ ұ рамында қ андас туысқ ан адамдардың болуы міндетті емес еді, оғ ан хан руының ө кілдері ғ ана емес, сонымен бірге бө где адамдар да енді. Ә рбір ұ лыс белгілі бір аумақ ты иеленді, наймандар мен керейіттердің ең ү лкен кү шті ұ лыстарының ө з шекаралары болып, олар ара-тұ ра болса да қ орғ алып отырды. Шың ғ ысхан талқ андағ ан керейіттер ұ лысының билеушісі Ван-ханның наймандар иелігін қ орғ ағ ан найман қ арауылымен қ ақ тығ ыста қ аза тапқ аны мә лім.

2) Бастапқ ы кездерде қ азақ хандығ ының саяси-ә кімшілік жә не сауда экономикалық орталығ ы Сырдария бойындағ ы Сығ анақ қ аласы болды. Кейіннен Тү ркістан қ аласы қ азақ хандығ ына ө ткеннен кейін қ азақ хандығ ының астанаы Тү ркістан қ аласы болды. Қ азақ х Қ азақ хандығ ының нығ аюы жә не оның кү шеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқ ы саясат пен дипломатиялық қ арым-қ атынас саласында белгілі табыстарғ а қ ол жеткізді. Қ азақ хандығ ы ө мір сү рген Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағ ы елдермен, батыс Сібір хандығ ымен жә не орыс мемлекеттерімен сауда жә не дипломатиялық қ атынас орнатты.

Қ азақ хандығ ы Қ асым хан тұ сында орыс мемлекетімен дипломатиялық қ атынас жасап, батыс Европағ а танылды.

Ұ лы князь Василий III тұ сында (1505-1533) Москва князьдығ ымен дипломатиялық байланыс орнатты.

Шығ ай ханның орнына отырғ ан Тә уекел хан (1586-1598) тұ сында Ресей мемлекеті мен қ азақ хандығ ы арасында дипломатиялық қ атынас кү шейе тү сті. Ресейдің мұ ндағ ы мақ саты: Қ азақ хандығ ымен одақ тасып, Сібір ханы Кө шімге қ арсы кү ресу, осы одақ тасты пайдаланып, Орта Азия хандарымен келіссө з жү ргізу еді. Тә уекел хан Орта Азияның сауда орталық тарына шығ у ү шін белсене кү ресті.

Ташкент қ аласы қ азақ хандығ ына қ арағ ан соң, оны Жә нібек ханның немересі, Жалым сұ лтанның баласы Тұ рсын Мұ хаммед сұ лтан басқ арғ ан еді.

Екеуінің арасында билік ү шін саяси кү рес болды. Есім хан елді жуасытып бағ ындыру саясатын жү ргізді. Сондық тан ол қ анғ а-қ ан, кек алу, қ ұ н тө леу, ә мең герлікті сақ тау, зекет, ұ шыр жинау, айып салу, діни патриархалдық екі салтқ а арқ а тіреу жә не т.б. уағ ыздады. Халық Есім хан заң дарын «Есім хан салғ ан ескі жол» деп атады.

Кө шіп-қ ону ө рісі тү рліше болды, малы кө п, ә сіресе тү йесі мен жылқ ы- сы бай малшылар алысқ а кө ше алды (кіші жә не орта жү з жерінде жылына 700-1000 шақ ырым артық жерге кө шіп отырды), 200-300 шақ ырым жерде ә р тү рлі жайылым жерлер кездесіп отыратын Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ станда кө шіп-қ ону ә лдеқ айда шағ ын болды. Ә рбір рудың ө зінің кө ш жолдары болды. Басқ а рулар қ ол сұ ғ а алмады. Малдың дені қ ой мен жылқ ы болды. Қ азақ тар кө бінесе еті семіз, қ ылшық жү нді, қ ұ йрық ты қ ойлар ө сірді. Қ ой еті негізгі тамақ болды. Қ ойдың сү тінен қ ұ рт, ірімшік, сү збе, айран, сары май алды. Қ ой ең бағ алы шикізат -–жү н, тері, елтірі ө німдерін берді.

Оң тү стік Қ азақ стан ө ң ірі ертеден бері егіншілік мә дениетінің бесігі болғ ан орын. Қ азақ хандығ ы тұ сында бұ л аймақ тардың дә стү рлі егін шаруашылығ ы ү здіксіз ө ркендеп отырды.

Сырдария Арыс, Шу, Талас ө зендерінің алқ абында суармалы егін шаруашылығ ы жақ сы жолғ а қ ойылды. Ө зен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арық тар болды. Қ азақ егіншілері арпа, бидай, жү гері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қ арапайым соқ а, тіс ағ аш, тырма, қ ол орақ болды.