Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру.

1927 жылы желтоқ санда болып ө ткен партияның XV съезі ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру бағ ытын жариялады. Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру ісінің аяқ талуы 1932 жылғ а жоспарланды. Қ азақ станның астық ты аудандарында колхоз қ ұ рылысының негізгі формасы – ауыл шаруашылық артелі, ал мал шаруашылығ ы аудандарда жерді бірлесіп ө ң деу мен шө п шабу жө ніндегі серіктестік (ТОЗ) болуғ а тиіс еді.

1929 жылдың екінші жартысынан бастап республикада колхоз қ ұ рылысы жедел дамытылды. Алғ ашқ ы МТС – тер қ ұ рылып жатты.

Қ азақ станда кө шпелі жә не жартылай кө шпелі шаруашылық ты отырық шылық қ а кө шіруді 1933 жылы аяқ тау кө зделді.

Ұ жымдастыру мен отырық шыландыруды жаппай жү ргізу ү шін ауылдар мен қ оныстарғ а 8 мың жұ мысшы жә не 1204 «жиырма бес мың дық шылар» жіберілді. Олар Россиядағ ы колхоз жобасын қ айталайтын қ оныстандыру ү лгісін орнық тырды.

Ұ жымдастыру жылдары кооперативтендіру қ озғ алысының ө з ісін ашуғ а мү мкіндік беру, материалдық ынта, кооперативтендіруге шаруаның бірте – бірте ө туге, еркіндік ұ стамдары бұ зылды.

Ұ жымдастыру кезінде жіберілген қ ателіктер:
1. Қ атаң жаппай қ уғ ындау мен террорғ а негізделді.
2. Даярлық сыз жергілікті жағ дайлар ескерілместен жү ргізілді.
3. Ә кімшілік – кү штеу ә дістерімен жеделдете жү ргізілді.
4. Шаруашылық базасын жасау, тұ рғ ын ү йлер, мә дени тұ рмыстық объектілер салу жоспары аяғ ына дейін орындалмады.

Белсенділер отырық шыландыруды жоспарлағ ан 3 жылдың орнына 3 кү нде аяқ тап «жалғ ан колхоздар» қ ұ ра бастады. Нә тижесінде: Абыралы ауданында – 70 %; Жымпиты ауданында – 60 %; Жә нібек ауданында – 95 % шаруашылық ұ жымдастырылды. Шаруашылық ты ұ жымдастыру дең гейі ү немі ө сіп отырды. Егер 1928 жылы Қ азақ станда барлық шаруашылық тың 2% - і ұ жымдастырылғ ан болса, 1930 жылғ ы сә уірдің 3 – інде 56, 4 % - і, ал 1931 жылы қ азан айына қ арай 65 % - дай ұ жымдастырылды.

Азық – тү лікпен қ амтамасыз етудің қ иындауына байланысты 1929 жылы «Ә скери коммунизм» саясаты кезіндегі салғ ырт енгізілді. 1931–1932 жж. Шұ бартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемлекетке етке ө ткізілді. 173 мың малы бар Балқ аш ауданына 297 мың малғ а салғ ырт салынды. Торғ ай ауданында 1 млн. мал басынан салғ ырт салдарынан 98 мың ы қ алды. Торғ айлық тар «асыра сілтеу болмысын, аша тұ яқ қ алмасын!» ұ ранын кө терді. Еріктілік принципі мен қ арапайым заң дылық тың бұ зылуы ә уел бастан – ақ барлық жерге тә н сипат алды. Сайлау қ ұ қ ық тарынан айыру, тұ рып жатқ ан жерінен басқ а ауданғ а жер аудару, ұ зақ уақ ыт қ амауда ұ стаумен қ орқ ыту сияқ ты кү штеу тә сілдері мейлінше дағ дылы жә не кең таралғ ан тә сілдерге айналды. Колхозғ а кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай – кулактар» қ атарына жатқ ызылып, қ атал жазаланды. 1929 жылы 56, 498 шаруа жауапқ а тартылып, 34 мың ы сотталды. 1931 жылы 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 жылдары ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқ арма) ү штігі – 9805 іс қ арап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылғ а концентрациялық лагерьге қ амауғ а – 13151 адамғ а ү кім шығ арды.

1930 жылы 30 мамырда республика ү кіметі жаң а лагерьлер ұ йымдастыру ү шін Ақ мола, Қ арағ анды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануғ а 110000 га жер бө лді.

Жекедегі малды қ оғ амдастыру нә тижесінде, мал кү тімінің кемдігінен, жем – шө птің жетіспеуінен мал қ ырылды. Осы жылдары ө лкенің Одақ бойынша товарлы астық ө ндіруден ү лес салмағ ы 9 % - тен 3 % - ке кеміді.

Мал шаруашылығ ы кү йзелісті шығ ынғ а ұ шырап, 1930 – 1932 жылдары аштық жайлады. 1932 жылғ ы ақ пан – колхозшы қ ожалық тарының 87 % - і, жекешелердің 51, 8 % - і малдан тү гел айырылды. Ұ жымдастыру қ арсаң ында – 40, 5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 қ аң тарда 4, 5 млн. мал қ алды.
Бұ л жағ дай Қ азақ станда аштық қ асіретін туғ ызды:
1. 1930 жылы – 313 мың адам;
2. 1931 жылы – 755 мың адам;
3. 1932 жылы – 769 мың адам қ айтыс болды.
4. 1930 – 1932 жылдарда барлығ ы 1 млн. 750 мың қ азақ немесе халық тың 40 % - і жаппай қ ырылды.

1932 жылы шілде айында аштық апаты мен себептері туралы Ф. Голощекинге «Бесеудің хаты» - Ғ. Мү сірепов, М. Ғ атуллин, М. Дә улетқ алиев, Е. Алтынбеков, Қ. Қ уанышев жазылды.

Онда кө терілген мә селелер:
1. Орташаларғ а байлармен бірдей соқ қ ы берілді, сондық тан орташалар байлар жағ ына шығ уда.
2. Байлар малды қ ырып тастауғ а тырысуда.
3. «Жалғ ан колхоздарды» ұ йымдастыру жалғ асуда.
4. Ө лкеде ашығ ушылар саны кө беюде.

1933 жылы наурыз айында РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі тө рағ асының орынбасары Т. Рысқ ұ лов Сталинге хат жазды. Азаматтық ерлігі жоғ ары жә не принципшіл адал Т. Рысқ ұ лов ө лкеде етек алғ ан қ асірет туралы шындық ты ашып кө рсетуден тайсақ тамады. «Сізден осы жазбамен танысып шығ ып, бұ л іске араласуды жә не сол арқ ылы аштан ө луге душар болғ ан кө птеген адамдардың ө мірін қ ұ тқ арып қ алуды ө тінемін» деп жазды. Одан ә рі хатта кө рсетілген деректер бойынша: Қ азақ жерінде кө ршілес ө лкелерге кө шушілер саны артуда; Орта Волгада – 40 мың; Қ ырғ ыз жерінде – 100 мың; Батыс Сібірде – 40 мың; Орта Азияда – 30 мың; Қ арақ алпақ жерінде – 70 мың қ азақ тар бар. Кө шіп кетушілер Қ алмақ, Тә жік жері, Солтү стік ө лке, Батыс Қ ытайғ а дейін барғ ан. Бұ л «аш адамдардың тамақ іздеп босуы.

Қ азақ зиялыларының ө тініштеріне орталық тарапынан жауап болмады. Аштық ә серінен халық санының азаюы жалғ аса берді.

Ақ тө бе облысында 1930 жылы – 1 млн. 12500 адам болса, 1932 жылы – 725800 адамғ а кеміген (71 %). Жаппай ұ жымдастыру, аштық ә сері халық тың кө бін кө шіп кетуге мә жбү р етті. 1930 жылғ ы қ аң тар – 1931 жылғ ы маусым аралығ ы – 1 млн. 10 мың адам (281230 шаруа қ ожалығ ы). Қ ытай, Иран, Ауғ ан жеріне т. б. кө шті. Оның 616 мың ы қ айтып оралғ ан жоқ, 414 мың ы кейін елге оралды.

Аштық зардаптары:
1930 – 1933 жылдары аштық тан 6, 2 млн. адамның 2, 1 миллионы ө лді. Қ азақ тардың осы жылдардағ ы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ғ ана қ алпына келді.

Зұ лмат ауқ ымның зор болғ аны сонша, 1930 – 1932 жылдардағ ы аштық тарихқ а «ұ лы жұ т», қ азақ халқ ының аса зор қ асіретті жылдары ретінде енді.

Билет №10

1) Батыс Тү рік қ ағ анаты - Тү рік қ ағ анаты ыдырап, екіге бө лінуі нә тижесінде пайда болғ ан ерте ортағ асырлық тү ркілер мемлекеті (603 - 704). Тү рік қ ағ анатында саяси-ә леуметтік қ айшылық тардың шиеленісуі, оның дербестікке ұ мтылғ ан жеке бө ліктерінде оқ шаулану ү рдісінің кү шеюі, Шығ ыс жә не Батыс қ ағ анаттарының қ ұ рылуына алып келді. Батыс Тү рік қ ағ анатының негізін Торэмен қ ағ ан қ алағ ан деген ғ ылыми дерек те бар.

Батыс тү рік қ ағ анаты «ежелгі ү йсін жерлеріне» ірге тепті, демек, оның аумағ ы ендік бағ ытта Қ аратаудың шығ ыс баурайынан Жоң ғ арияғ а дейінгі жерді алып жатты. Қ ағ анатгың негізгі этникалык-саяси ұ йытқ ысы — «он тай-па» он-оқ будунның мекендеген жері де осы еді. Сонымен қ атар ол Тү рік қ ағ анатының Шығ ыс Тү ркістан мен Орта Азиядағ ы (Самарқ ан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұ хара, Амуль жә не Андхой) отырық шы-егіншілік шұ раттарындағ ы басып алғ ан барлық жерлерінің мұ рагері болды. Батыс тү ріктеріне тә уелді деген аты ғ ана болғ ан Соғ ды мен Бұ харада да қ ағ анның ө кілдері болды.

Шаруашылық -экономикалық жағ ынан алғ анда, қ ағ анат екі негіздің — мал шаруашылығ ын кө шпелі ә діспен жү ргізуге негізделген қ оғ амның жә не бұ л кезде феодалдық қ атынастар едә уір дамығ ан отырық шы-егіншілік қ оғ амның ұ штасуы болды. Бұ л кезде феодалдық қ атынастар Византия мен сасанилер Иранында дамығ ан болатын. Соғ ыс жә не сауда бә секелестігіне қ арамастан (бә лкім, соның арқ асында да болар), феодалдық қ оғ амдық қ атынастар Кавказ ө ң ірінің Хазар патшалығ ының кө шпелі ортасына, тиректер мен Алтайдың ертедегі тү ріктері жеріне ө тіп ұ лғ ая тү сті. Батыс тү рік (сондай-ақ Шығ ыс тү рік каганатының) халық аралық шаруашылық жә не саяси байланыстар аясына тартылуындаСоғ ды мен Жетісудың соғ дылық кө пестері ерекше рө л атқ арды. Жетісудың қ ұ жаттарда кө бінесе «соғ ды» қ алалары деп аталатын қ алалары ежелгі тү рік дә уірінде тоқ тап қ ана ө тетін мекендер болғ ан жоқ. Қ алалардың соғ ды халқ ы да, тү рік халқ ы да саудамен, қ олө нермен, диқ аншылық пен бірдей дә режеде шұ ғ ылданды. Қ ала мен дала қ ағ анат қ ұ рамында бірін-бірі толық тыратын жә не біріне-бірі ө зара керек болып отыратын біртұ тас шаруашылық -саяси организмнің екі бө легі болды. Транзит сауда айырбасы да, ішкі сауда айырбасы да ақ ша айналысын туғ ызды, сө йтіп Батыс тү рік қ ағ анатының вассалдық шет аймақ тарының да, орталығ ының да халқ ы осы айналыс ө рісіне тартылды.

Қ ағ анатта қ оғ амдық -экономикалық қ атынастардың дамуы Еуразияның басқ а аудандарындағ ы осы сияқ ты ү рдістерге байланысты жү ріп, феодалдық қ атынастардың орнығ у арнасында жү ргенімен, оның ө з ерекшеліктері де болды.

Батыс тү ріктері мемлекетінің бірінші басшысы — қ ағ ан, жоғ арғ ы билеуші, билеп-тө стеуші, ә скербасы болды. Ол нақ ты алғ анда Шығ ыс тү рік қ ағ анатына тә уелді болды, бұ л оның тақ қ а отыруына ө з келісімін беретін немесе бермей де қ оя алатын еді. Бірақ іс жү зің де шығ ыс тү ріктері де ездерінің інілеріне талай рет бағ ынышты болды. Алғ ашында қ ағ ан тағ ына мұ рагерлік бойынша қ ағ анаттың сол қ анатынан шұ мұ қ (ашна) фратриясының ө кілдері отыратын, бірақ бұ л тә ртіп тұ ғ лұ қ тар мен оншадыпыттар топтарының арасындағ ы ө зара тартыс кү ресінде мезгіл-мезгіл бұ зылып отырды. Кей кездерде қ ағ анатта бірнеше қ ағ ан болып, олардың ө кілеттік дә режесі ә р тү рлі болды. Қ ағ ан мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы саяси істерінің бә ріне басшылық етті, ру басшыларын тағ айындады. Ол ә улеттік фратриялардан шық қ ан шонжарларғ а сү йенді.

Суябқ а жақ ын жазғ ы резиденция — Цзедань қ ағ анның ордасы болғ ан. Қ ағ ан тек билеуші ғ ана емес, сонымен қ атар қ ағ анаттың барлық жерінің иесі де болуы мү мкін. Алайда кө шпелі қ оғ ам жағ дайында (дала халқ ын алатын болсақ) билік негізінен алғ анда жерге емес, ол жерді пайдаланатын адамдар ұ жымына жү ргізілді. Техника мен жер суарудың тым қ ара дү рсін болуы жағ дайында ауыл шаруашылығ ына жарамды жерлер тапшы, ал мал жайылатын жерлер кеп болды. Кә шпелі коғ ам жылжып кө шіп, тіпті ү дере кө шіп кете алады, ал егіншілік ұ жымы жө нінде бұ лай деуге болмайды. Мал шаруашылығ ы ұ жымдарының кө шіп-қ онып жү руі қ ағ анаттың жоғ арғ ы ө кіметіне енжар қ арсылық жасап, қ ағ анат ә скерлерінің қ олы жетпейтін алысқ а ү дере кө шіп кетуіне мү мкіндік беретін еді. VII ғ асырдың бас кезінде Батыс тү рік қ ағ аны Ябғ удың ордасында болғ ан будда монахы Сюань Цзанның жазғ андары қ ағ ан руының байлығ ы туралы біраз ұ ғ ым береді. Қ ағ анды аң аулап жү рген жерінде кездестірген саяхатшы аң шылар киімдерінің сә нділігіне таң -тамаша қ алады. «Қ ағ ан жасыл жібек желбегей киген, — дейді ол. — Оның қ асына ерген екі жү зден астам тарханы бар, олар қ амқ а желбегейлер киген, шаштарын бұ рымдап ө рген. Басқ а сарбаздары аң терісінен тігілген ішік киген, бө ріктері жұ мсақ матадан тігілген, қ олдарына айбалта, садақ, ту ұ стағ ан. Аттары ө ң шең сайгү лік. Тү йе, ат мінген адамдардың кө птігіне кө з сү рінеді». Одан ә рі қ ағ анның киіз ү йі туралы айтқ анда, оның алтынмен сә нделгені соншалық, тіпті «кө з қ аратпайды» дейді ол.

Мемлекетте қ ағ аннан кейінгі екінші адам ұ лық болғ ан. Қ ағ анаттағ ы жоғ арғ ы лауазымдар — ябғ у, шад жә не елтебер — қ ағ ан руының ө кілдеріне тиесілі еді; оларды қ ағ ан вассал тайпаларды билейтін лауазымдарғ а қ ойғ ан. Сот қ ызметтерін бұ рық тар мен тархандар атқ арды.

2) Патша ө кіметінің аграрлық саясатының ажырамас бө лігі қ оныстандыру саясаты болды. Помещиктер мен империалистік буржуазияның мү дделеріне сай келген қ оныс аудару мә селесіне патша ө кіметі XIX ғ. екінші жартысынан бастап қ атты назар аударды. Ө йткені, Ресейде басыбайлық тың (крепостниктік) жойылуы жә не ә леуметтік-ә кімшілік жө ніндегі реформалар аграрлық мә селені толық шешкен жоқ, Ресейдің орталық аудандарында шаруалардың толқ улары тоқ мады. Осындай жағ дайда патша ө кіметі шаруалардың назарын революциялық қ озғ алыстан аудару ү шін бірқ атар шаралар қ олданды. Қ оң ыс аудары саясаты сол шаралардың бірі еді. Сібірді, Қ азақ станның солтустік, батыс, орталық жә не оң тустік шығ ыс аудандарын отарлау арқ ылы патша ө кіметі Орталық Ресейден шаруаларды қ оныс аудартып, жаң а жерлерде солар арқ ылы ө зіне ә леуметтік тірек жасамақ болды.

Ә скери-ә кімшілік отарлау саясаты Ресейден шаруалардың қ азақ жеріне ағ ылып келуіне жол ашты. Қ азақ даласын отарлау саясатын іске асыру жолында Жетісудың бірінші ә скери-губернаторы Г.А. Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы «Жетісуда шаруаларды қ оныстандыру туралы уақ ытша ережелер» бекітілді. Осы ереже бойынша қ оныстанушы ә р жанғ а 30 десятина жер беріліді. Қ оныс аударушылар 15 жыл мерзімге алым-салық тан, рекруттық (ә скери міндет) міндеткерліктен босатылды. Мұ қ таж отбасыларына «керек-жарақ тар алу ү шін» ақ шалай (100 сом) кө мек берілді.

1883 жылы Жетісу облысының Дала генерал-губернаторлығ ына қ арауына байланысты жергілікті ә кімшілік «Шығ ыс Тү ркістаннан Жетісуғ а қ оныс аударғ ан ұ йғ ырлар мен дунгендерді орналыстыру» туралы ереже шығ арды. Жаң а документ 1885 жылы 1 мамырда бекітілді. Бұ рынғ ыларымен салыстырғ анда жаң а «Ережелерде» қ оң ыстанушыларғ а берілетін артық - шылық тар біраз қ ысқ артылды: енді жер улесі ә р адам басына 10 десятина болып белгіленді, қ оныстанушылар салық тар мен міндеткерліктерден ү ш жылғ а ғ ана босатылды, ал одан кейінгі ү ш жылдық та оларды жартылай ө тейтін болды.

Патша ө кіметі 1889 жылғ ы 13 шілдеде «Село тұ рғ ындары мен мещандарының қ азыналық жерлерге ө з еркімен қ оныс аударуы жә не бұ рынғ ы қ оныс аударғ андар жағ дайын қ арастыру» туралы арнаулы ереже бекітті. Бұ л ережеде жерді бекітіп берудің тияқ ты мө лшері белгіленген жоқ, жергілікті ө кімет орындарына оның ө з қ алауынша белгілеуге ерік берілді. «Ережеде» ішкі істер жә не мемлекеттік мү ліктер министрлері алдын ала рұ қ сат еткен жағ дайда ғ ана қ оныс аударуғ а болатыны кө зделді. Қ оныс аударатын басты аймақ тар – Жетісу, Ақ мола, Семей, Тобыл, Томск губерниялары ң ақ тылы белгіленді.

Сонымен, «Село тұ рғ андары мен мещандардың ө з еркімен қ оныс аударуы туралы» 1889 жылғ ы ереже Ресейдің орталық губернияларынан Қ азақ станғ а қ оныс аудару қ озғ алысын ішінара ашып берді жә не самодержавиенің жалпы аграрлық саясатының мә нді жақ тарының бірі болды.

Аграрлық саясатты жү зеге асырушылардың бірі-Сібір темір жол комитеті болды (1892 ж. қ ұ рылды). Елдің шығ ысындағ ы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысқ аннан кейін, шаруалардың қ оныс аударуы кең ө ріс алды. Қ азақ станда шаруаларды қ оныстандыру алдымен Ақ мола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Тө рғ ай облыстарында жұ ргізілді.

Тек 1885 жылдан 1893 жылғ а дейін Ақ мола облысының жергілікті халқ ынан 251779 десятина жер тартып алынып, 10940 халқ ы бар 24 жаң а селолар пайда болды. Семей облысында бұ л кезде қ азақ шаруаларынан 33064 десятина егістік жер тартып алынды. 1884-1891 жыл аралығ ында мұ нда 3324 отбасы қ оныстанды. Шеттен шаруаларды ә келіп қ оныстандыру Сырдария облысын, Шымкент, Ташкент жә не Ә улиеата уездерін кең інен қ амтыды.

Қ оныс аударушылар Ресейдің Европалық бө лігінен ғ ана емес, сондай-ақ басқ а облыстардан да келді. Мә селен, 1900 жылғ ы халық санағ ы бойынша тек Қ азақ станның бес облысында (Ақ мола, Орал, Тө рғ ай, Семей, Жетісу) ғ ана 3463598 адам болса, оның ішінде европалық Ресейден келгендер 247 мың дай адам, Сібірден – 42119, Орта Азиядан – 23530, Польшадан – 1191, Кавказдан – 1672, Финляндиядан – 72, басқ а жерлерден 3557 адам келді. Сө йтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша сырттан келушілер ө лкенің барлық халқ ының 10, 5 процентін қ амтыды. Оларғ а 44 миллион гектар жер таратылды.

Сө йтіп, патша самодержавиесінің Қ азақ стан территориясын отарлауғ а бағ ытталғ ан жә не дамып келе жатқ ан Ресей капитализмнің мү дделерін бейнелеген аграрлық саясаты XIX ғ асырдың екінші жартасында осылайша жү зеге асырылды.

1) 30 – жылдардағ ы қ оғ амдық – саяси ө мір.

Сталинизм жазалау шаралары. 30 – жылдары КСРО – да социалистік қ атынастар орнығ ып болды. Мемлекеттік меншік нығ айып, ө ндіріс – қ ұ рал жабдық тарына қ оғ амдық меншік орнап, шаруалар жерден шеттетіліп жатты. 1936 жылы КСРО конституциясы қ абылданды. Бұ л конституция ә міршіл - ә кімшіл жү йені нығ айтты. Елде тоталитарлық жү йе, казармалық социализм орнады. Жеке адамның қ ұ қ ығ ы ескерілмеді. Қ азақ станда жазалау шаралары (репрессия) басталды. Балама пікір айтқ ан адам халық жауы қ атарына жатқ ызылды.

Одақ тың ішкі істер халық комиссариаты қ ұ рамында жазалау шараларын қ олдану: жер аудару, ең бекпен тү зеу лагерьлеріне қ амау, ату жазасы, КСРО – дан тыс жерлерге қ удалау ү шін ерекше комиссия қ ұ рылды.

Қ азақ станда ең алдымен жазағ а ұ лттық демократиялық зиялылар, Алаш қ озғ алысының қ айраткерлері, қ азақ елінің біртуар ұ лдары: Ә. Ермеков, Ә. Бө кейханов, Ж. Аймауытов, Ж. Досмұ хамедов т. б. ұ шырады.

Жергілікті зиялыларды қ удалауда ө лкелік партия комитеті ұ йымдастырушы–нұ сқ аушылық бө лімнің мең герушісі Н.И. Ежов зор «ү лес қ осты». Атап айтсақ 1927–1929 жылдары мемлекет қ айраткерлері Т. Рысқ ұ лов, Н. Нұ рмақ ов, С. Қ ожанов, М. Мырзағ алиев республикадан аластатылды. Ж. Мың баев – Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитетінің тө рағ асы қ ызметінен, С. Садуақ асов – Ағ арту Халық комиссары қ ызметінен, Ж. Сұ лтанбеков – жер ісінің Халық Комиссары қ ызметінен алынды.

1937 – 1938 жылдары террор жаппай сипат алды. Осы жылдары репрессияғ а ұ шырағ андар:. Кең ес ү кіметін орнатуғ а ат салысқ андар: Т. Рысқ ұ лов, С. Шә ріпов, Ә. Ә йтив, Н. Тө реқ ұ лов, Б. Алманов, С. Мендешев, С. Арғ ыншаев, А. Асылбеков т. б.

- Партия, қ оғ амдық ұ йым қ айраткерлері: О. Жандосов, Т. Жү ргенов, К. Тә штитов, Н. Нұ рмақ ов, А. Досов, О. Исаев, Ұ. Қ ұ лымбетов т. б.

- Революция жең ісін қ орғ ап, ақ гвардияшыларғ а қ арсы кү рескендер: Т. Ә лиев, С. Жақ ыпов т. б.

- Қ азақ ә дебиеті мен ғ ылымының белгілі ө кілдері: Б. Майлин, І. Жансү гіров, С. Аспандиаров, К. Жұ банов, М. Тө лепов т. б.

- Орталық тан Қ азақ станғ а жіберілген қ ызметкерлері: Л. И. Мирзоян, К. М. Рафальский, В. Н. Андроников т. б. Бұ лардың барлығ ы «халық жауы» ретінде жендеттердің қ олынан жазық сыз қ аза тапты.

Қ азақ стан жерінде жазық сыз жазағ а ұ шырағ андарғ а арналғ ан лагерьлер пайда болды. Олар: Карлаг (Қ арағ анды ең бекпен тү зеу лагері), Степлаг, ЧСИР – отанғ а опасыздық жасағ андар отбасыларының мү шелеріне арналғ ан лагерь. Кейінннен ол «Алжир» - халық жаулары ә йелдерінің Ақ мола лагері. «Алжирде» репрессия қ ұ рбандарының ә йелдері, аналары, қ ыздары азап шекті. Қ арағ анды жеріндегі Осакаров ауданында орналасқ ан 25 поселок – обсервацияда Россиядан «халық жауы» ретінде жазалағ андар орналастырылды.

1937 жылғ ы қ ыркү йек, қ азанда Қ иыр Шығ ыстан 110 мың корейлер, Ә зірбайжан мен Армениядан 2 мың 400 отбасы жер аударылып Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы облыстарына қ оныстандырылды.

30–40 жылдар мен 50–жылдарда контреволюциялық қ ылмыскерлер туралы істерді негізінен сот органдары емес, ОГПУ алқ асы «Ү штіктер», ерекше кең естер шешті.

101 мың Қ азақ стандық ГУЛАГ–қ а жабылып, 27 мың ы атылды. Қ азір де сол «халық жауларының» 40 мың ы ақ талды.

Сталиншілдіктің басты қ ылмысы: 1) ә міршіл - ә кімшіл жү йені қ олдану, 2) лагерьлер жү йесін қ ұ ру, 3) халық тарды кү штеп кө шіру, 4) азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бұ зу (31 мамыр – Ұ лттық қ аза кү ні болып белгіленді).

Қ азақ КСР – інің қ ұ рылуы. 1936 жылғ ы желтоқ санның 5–інде КСРО Кең естерінің Тө тенше VIII съезі Кең ес мемлекетінің жаң а негізгі заң ын – КСРО Конституциясын қ абылдады. Он бір Одақ тас республикасының социалистік федерациясы қ ұ рамына автономиялы республикадан одақ тас республика етіп қ айта қ ұ рылғ ан Қ азақ Кең естік Социалистік Республикасы да енді.

1937 жылдың наурыз айында Қ азақ стан Кең естерінің Тө тенше X съезі қ абылдағ ан Конституциясында - Республикасының саяси негізі – ең бекшілер депутаттарының Кең естері:

- Республиканың экономикалық негізі – социалистік шаруашылық жү йесі жә не ө ндіріс қ ұ ралдары мен қ ұ рал – жабдық тарына социалистік меншік деп атап ө тілді. Қ азақ КСР – і КСРО қ ұ рамына ерікті негізде енді жә не мемлекеттік, экономикалық, мә дени қ ұ рылыс міндеттерін шешуде барлық қ ұ қ ық тарғ а ие болды. Қ азақ стан жалпыодақ тық ең бек бө лісінде ө з орнын алды.

1937 жылғ ы желтоқ санда КСРО Жоғ арғ ы Кең естің сайлауы ө ткізілді. Оғ ан республикадан 44 депутат сайланды.

1938 жылғ ы маусым - Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің сайлауы ө ткізілді. Оғ ан барлығ ы 300 депутат сайланды: 112 – сі жұ мысшы; 116 – сы колхозшы; 152 – сі қ азақ; 60 – сы ә йел, оның 27 – сі қ азақ ә йелі.

1938 жылғ ы 15 шілде - Қ азақ КСР – і Жоғ арғ ы Кең есінің бірінші сессиясы болып, оны Ж. Жабаев ашты. 1939 жылғ ы желтоқ сан – жергілікті Кең естерінің сайлауы ө ткізіліп, оғ ан 48762 депутат сайланды.

20 -30 жылдар кезең інің қ орытындысы:

Тиімді жағ ы:
1. Қ азақ халқ ының саяси тең дікке территориялық автономия қ ұ қ ығ ына қ олы жетті.
2. Индустриясы жедел дамыды.
3. Мә дениет, білім беру саласында табыстарғ а қ ол жетті.

Тиімсіз жағ ы:
1. Экономика мен мә дениет саласында қ ол жеткен табыстар тым қ ымбатқ а тү сті.
2. Тоталитарлық, казармалық жү йе орнық ты.
3. Қ оғ амдағ ы табыстар сталиндік қ атал идеологиялық қ ыспақ қ оршауында қ алды.

Билет №11

1) Тү ргеш қ ағ анаты — Тү ргештер (704-756 жж.) дулы тайпа қ ұ рамының ішіне жатады, тү ргештердің ө зі - қ ара жә не сары тү ргеш болып бө лінген. Астанасы – Суаяб қ аласы. Екінші ордасы Іле ө зенінің жағ алауында орналасты. Негізін қ алаушысы – Ү ш Елік қ ағ ан. (Кейбір тарихи деректер бойынша, " сары" жә не " қ ара" деген тайпа бө ліктері этниқ алық емес, саяси жағ ынан қ арастырғ аны жө н. Демек, Сақ ал қ ағ ан болғ ан кезде тү ргеш кағ анаты екіге бө лініп кетеді. Біреуінде Сақ ал ө зі қ ағ ан болғ ан, ал екіншісінде халық ты басқ арғ ан Сулық. Сақ алғ а бағ ынатын халық ты " сары тү ргеш" деп атағ ан, ал Сулық қ а бағ ынғ ан халық ты - " қ ара тү ргеш".)

Тү ркештер-Батыс тү рік қ ағ андығ ындағ ы бес арыс ел дулаттың белді тайпасы. Тү ркештер- ежелгі ү йсін, дулат ұ лысының ұ рпағ ы. Шежіре деректерінде " сары ү йсін" деп аталады.Тү ркештер Іле мен Шу ө зені аралығ ында, Іле Алатауынан Балқ аш кө лінің оң тү стігіне дейінгі ө ң ірде кө шіп-қ онып жү рген. Бұ л ө лке мал шаруашылығ ына қ олайлы, қ ұ нарлы ө ріс-қ оныс болды. Сонымен қ атар отырық шы егіншілік ошағ ы, біршама кө ркейген қ алалары бар бай ө лке еді. Шығ ыс пен Батыс арасындағ ы сауда-керуен жолының осы ө ң ірді басып ө тетін басты бө лігі тү ркештердің бақ ылауында болды. Бұ л жағ дай тү ркештердің ә скери-саяси жіне шарушылық қ уатын арттыра тү сті. Арабтар Орта Азияғ а жаулауы басталғ ан кезде, Қ азақ стан мен Орта Азияның басым бө лігі Батыс Тү ркі қ ағ анаты қ ол астында болды. Арабтарғ а қ арсы кү ресте Жетісуда ө кімет басына келген тү ргештер болды. Оның негізін салғ ан Ү ш-еліг қ ағ ан (699-706 жж.). Оның ордасы Шубойындағ ы Суяб қ аласы болды. Екінші (кіші) ордасы Іле ө зені жағ асындағ ы Кү нгіт қ аласында орналасты. Ү ш-еліг-қ ағ ан елді 20 тү тіктікке (еншілікке) бө лді, оның ә рқ айсысының 7 мың нан ә скері болды. Ү ш-еліг-қ ағ ан Қ ытай империясымен жә не Согдмемлекетімен саяси бірлестік қ ұ рып, арабтарғ а қ арсы кү реседі.

Тү ргеш қ ағ анатында Ү ш-елігтен кейін оның мұ рагері болып, баласы Сақ ал-қ ағ ан (706-711) тақ қ а отырады. Оның кезің де Тү ргеш мемлекетінде ішкі бірлік болмайды жә не қ ағ анат ү немі арабтармен, қ ытайлармен кү рес жү ргізіп отырды. Тү ргеш қ ағ анаты Сулық қ ағ ан (715-738) тұ сында кү шейді. Оның тұ сында тү ргештер екі майданда кү рес жү ргізді. Батыстан арабтар, шығ ыстан Тан ә улеті кұ ш кө рсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) жә не ә скери шаралар арқ ылы Сулық шығ ыстан келетін қ атерді болдырмады. Бұ л жағ дай тү ргештердің батыста белсенді ә рекет етуіне мү мкіндік туғ ызды. 723 жылы Ферғ ана қ арлұ қ тарымен жә не Шаш тұ рғ ындарымен тізе қ осып, тү ргештер арабтарды жең еді. Сулық ты арабтар Абу Мұ захим (Сү зеген) деп атайды. 737 жылы Сулық ты ө з қ олбасшысы Бағ а-Тархан ө лтіреді.

2) Бұ л кезең де отырық шы жә не қ ала мә дениеті Қ азастанның орт. жә не шығ ыс аймақ тарына қ арай ойысқ ан. Қ азақ станның батысында қ оныстар пайда болғ ан. Орт. Қ азақ станда, Нұ ра, Кең гір жә не Жезді аң ғ арларында, Ұ лытау етегінде ондағ ан тө рткө лдер табылды, мұ нда жү ргізілген қ азба жұ мыстары олардың ә кімш., қ олө нер-сауда жә не а.ш. сипатын кө рсетеді. Шың ғ ыс хан шапқ ыншылығ ы жә не одан кейінгі Шың ғ ыс хан ұ рпақ тары арасындағ ы соғ ыстар салдарынан Іле, Шу, Талас алқ аптарындағ ы қ алалардың кө бі қ ирап, біржола жойылып кеткен. Италия елшісі Плано Карпини Сырдария жағ алауында болғ анда, бұ л жерлерден кө птеген қ ирағ ан қ алалар мен мекендерді кездестіргенін жазды. Француз королі Людовик ІХ-ның елшісі Виллем де Рубрук 1253 ж. моң ғ ол ханы Мө ң кеге бара жатып, Іле алқ абы арқ ылы ө ткенде жазғ ан кү нделігінде жоғ арыда аталғ ан жазық та бұ рын кө птеген қ алалар болғ анын, олардың кө бін мал жайылымына айналдыру ү шін татарлардың қ иратқ анын жазады. Сырдария мен Қ аратаудағ ы 13 ғ -да жермен-жексен етіліп, тоналғ ан қ алалар – Тү ркістан (Иасы), Отырар, Сығ анақ, Созақ, Қ ұ мкент, Жент жә не Жаң акент 14 – 15 ғ -ларда Темір мен оның ізбасарларының солт.-шығ ысқ а жасағ ан жаугершілік жорық тарында бекініс қ амалдары болып, одан кейін қ олө нер жә не сауда орталығ ы, хандардың резиденциясына айналғ ан. Олар қ азақ хандарының ө мірінде маң ызды рө л атқ арды. 15 – 16 ғ -ларда Қ азақ хандығ ының қ алыптасу жә не нығ аю кезең інің кү рделі саяси оқ иғ алары жағ дайында, жерді игеру барысында қ азақ тардың этн. аумағ ының қ алыптасуы аяқ талды. 13 ғ -дың 2-жартысы – 14 ғ -да айтылатын қ алалар саны 20-ғ а дейін, ал мезгілі 15 ғ -дың 2-жартысы – 18 ғ -дың басына жататын қ ала жұ рттары 23-ке дейін азайды. Жалпы алғ анда, 9 – 12 ғ -лармен, қ ала мә дениеті барынша гү лденген уақ ытпен салыстырғ анда, Оң т. Қ азақ станның жазбаша деректемелер бойынша белгілі қ алалар саны 3 еседей, ал қ ала жұ рттарының саны 6 еседей азайып кеткен. 16 – 17 ғ -ларда аймақ тың саяси жә не экон. ө мірінде Аркө к, Қ ожан, Ақ қ орғ ан, Ү зкент сияқ ты қ алалар маң ызды рө л атқ ара бастады. Сайрам ө ркендеді. 15 – 18 ғ -ларда Тү ркістан – қ азақ хандарының астанасы, одан бұ рын Сығ анақ пен Сауран Ақ Орданың орт. болды. 13 – 14 ғ -ларда бұ л қ алаларда ү лкен қ ұ рылыс жұ мыстары жү ргізілді, мешіттер, медреселер, басқ а да қ оғ амдық архит. қ ұ рылыстар салына бастады. Тү ркістанда тең ге соғ ылды. Мұ нда Ә мір Темірдің бұ йрығ ы бойынша Қ ожа Ахмет Иасауи қ абірінің ү стіне кесене тұ рғ ызылды, қ ала аймақ тың ресми идеол. орталығ ына айналып, қ ауырт ө сті. Отырарда да тең ге соғ ылғ аны туралы деректер бар. Мұ нда Арыстан баб кесенесі салынды. 14 – 15 ғ -ларда Отырардың орталығ ында ү лкен мешіт салынып, жұ мыс істеген. Отандық археологтар ізденістерінің нә тижесінде 16 ғ -дың аяғ ы 17 ғ -дың 80-жылдарындағ ы Отырар қ -ның халқ ына демогр. есептеулер жү ргізілді. Отырар қ -ның 16 – 17 ғ -лардағ ы аум. 20 га-ғ а тең. Оның тө рттен бір бө лігін алаң дар, кө шелер, шаруашылық жайлар алып жатқ ан. Махаллаларда (100 шақ ты) орта есеппен 45 – 63 адам тұ рғ ан, ал қ аладағ ы барлық тұ рғ ындар саны 4500 – 6300 адам немесе орта есеппен 5500 адам ө мір сү рген. Сығ анақ (20 га) пен Созақ та (22 га) да тұ рғ ындар саны осындай. Кө лемі 35 га болатын Тү ркістанда 170 махалла болғ ан, оларда 9180 адам тұ рғ ан. Кө лемі жағ ынан Сауран Отырардан екі есе ү лкен, онда 11000-дай адам, ал Сайрамда (28 га) 7560-тай адам болғ ан. Қ арасаманда (6 га), Иқ анда (6, 7 га), Қ арнақ та (4, 5 га), Қ арашоқ та (5 га), Сү ткентте (6 га), Аркө кте (7 га), Қ отанда (7 га), Ү зкентте (9 га), Ақ қ орғ анда (8 га) 1500-ден 2000-ғ а дейін тұ рғ ындар тұ рып, махаллалар саны 20-дан 40-қ а дейін жеткен. Жақ анкентте, Суриде, Жү нкентте, Қ ұ жанда, Қ арақ ұ рымда жә не Раң сияқ ты баламасы табылмағ ан, кө лемі 1 – 2 га-ғ а дейін жететін қ алашық тарда 800 – 1000-дай адам тұ рғ ан. Жалпы, 16 – 17 ғ -лардың ү ш ширегі кезең інде Қ азақ стандағ ы қ ала халқ ының саны 70 мың нан аспағ ан. 17 – 18 ғ -лардағ ы жоң ғ арлар шапқ ыншылығ ы Қ азақ стан қ алаларының экономикасын қ ұ лдыратты. Қ азақ стандағ ы орта ғ асырлардағ ы елді мекендер мен қ ала-лар, мұ нда қ алалық мә дениет пен ө ркениеттің ежелден қ алыптасып, дамығ андығ ын кө рсетеді.