Азақстанның сыртқы саясаты

Халыкаралық байланысты жү зеге асыруда Қ азақ станның сыртқ ы саясаты дү ние жү зінде қ алыптасқ ан жағ дайғ а байланысты кө пбағ ыттылығ ын ескеру принципінен шығ уы керек. Дү ние жү зіндегі саяси жә не экономикалық ү дерістердің ғ аламдық сипаты жағ дайында, жекелеген елдер қ ауіпсіздігіне кепілдік ұ жымдық кү ш-жігермен ғ ана қ амтамасыз етіледі. Қ азақ стан Республикасы ө зімен шекаралас елдердің бә рімен сенімге негізделген тату кө ршілік қ атынас орнатуғ а тырысады. Бұ л мақ сатқ а жету ү шін Қ азақ стан қ ауіпсіздік жү йесін қ ұ руғ а арналғ ан жә не халық аралық ынтымақ тастық тың барлық дең гейіндегі қ арусыздану ісіне міндетті тү рде қ атысады. Оның бірнеше дең гейі бар:

· Қ азақ станның ТМД-дағ ы халық аралық кауіпсіздік жә не қ арусыздану саласындағ ы ық палдастық саясаты;

· Қ азақ станның Азияда бейбітшілікті жә не тұ рақ тылық ты қ олдау туралы ұ йым қ ұ ру ұ сынысы;

· Қ азақ стан халық аралық БҰ Ұ, ЕҚ ЫҰ жә не т.б. ұ йымдарғ а қ атысып, қ арусыздану жә не бейбітшілікті қ олдау саясатын жү зеге асырады.

Қ ауіпсіздікке кепілдік алуғ а қ ол жеткізу ү шін Қ азақ стан бірқ атар сыртқ ы саясат ә рекеттерін қ арастырды. 1992 жылы Ташкентте Қ азақ станның, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан, Белоруссия, Армения, Ә зірбайжан, Грузия мен Ө збекстанның басшылары бас қ осып, Ұ жымдық қ ауіпсіздік туралы Келісімге кол қ ойды. Мемлекет басшылары жө нө ТМД Біріккен Қ арулы кү ш Бас қ олбасшыларынан тұ ратын Ұ жымдық қ ауіпсіздік кең есі қ ұ рылды. 1999 жылы 14 қ ыркү йекте Алматыда АӨ СШК мү шелері — 15 мемлекеттіц Сыртқ ы істер министрлерінің кездесуі ө тті.

1995 жылы ү ш республика — Қ азақ стан, Ө збекстан жә не Қ ырғ ызстан басшылары БҰ Ұ Бас хатшысына БҰ Ұ қ арамағ ындн Біріккен ортаазиялық бейбітшілік сақ тау батальоның (ОртАзБат) қ ұ ру туралы ұ сыныс енгізді. 1997 жылы ОртАзБаттың алғ ашқ ы оқ у- жаттығ улары ө ткізілді. 1996 жылы бес мемлекет — Қ азақ стан, Қ ытай, Қ ырғ ызстан, Ресей жә не Тә жікстан ә скери салада жә не шекаралық аудандарда сенім шараларын нығ айту туралы Келісімге қ ол қ ойды. 1997 жылы шекаралық аудандардағ ы қ арулы кү штерді келісімді қ ысқ арту туралы Келісімге қ ол қ ойылды. Бұ л келісімдер Қ ытаймен шекара жө ніндегі дауды реттеуге негіз болды. 2001 жылғ ы кө ктемде бұ л Келісімге Ө збекстан қ осылып, Шанхай бестігі Шанхай ынтымақ тастық ұ йымы (ШЫҰ) болып қ ұ рылды.

Республика ішінде жү ргізіліп жатқ ан реформаларды қ амтамасыз ету жө нінде де бірқ атар міндеттердің бар екені белгілі. Оларды атап айтсақ:

· Қ азақ стан экономикасы ү шін дамығ ан мемлекеттер жә не жекелеген қ аржы ұ йымдары тарапынан қ аржы салымын тарту;

· экономикалық міндеттер, экологиялық мә селелер, дү ниежү зілік коммуникацияғ а шығ у ү шін қ аржы тарту жә не практикалық кө мек кө рсету;

· ә р тү рлі мә селелер бойынша халық аралық ақ параттармен алмасуғ а қ атысу;

· Қ азақ стандық экономиканың, ғ ылым мен басқ арудың ә р тү рлі салалары ү шін шетелдерде мамандар даярлау бағ дарламасын жү зеге асыру;

· шетелдердегі Қ азақ стан азаматтарының мү ддесі мен қ ұ қ ық тарын қ орғ ау;

· шетелдік серіктестермен еліміздің сауда-экономикалық байланыстарын кең ейту.

Аталғ ан бағ ыттар бойынша Қ азақ станның дипломатиялық қ ызметін тұ рақ ты жү зеге асыру біздің еліміздің ұ зақ мерзімдік басым бағ ытын іске қ осуғ а мү мкіндік береді.

Қ азақ станның сыртқ ы саясаты 1991 жылдан 2001 жылғ а дейінгі 10 жыл ішінде кү рделі даму жолынан ө тті. 1991—1993 жылдары Қ азақ стан халық аралык қ ұ қ ық субъектісі ретінде ә лемдік коғ амдастық қ а ену шараларын жү зеге асырды, дү ние жү зіндегі жетекші елдермен ынтымақ тастық тың келісімдік-қ ұ қ ық тық базасын қ алыптастырды.

1994—1997 жылдары сыртқ ы саясат қ ызметінде мық ты қ ұ кық тық база қ ұ ру жұ мысы жалғ астырылды, бірінші кезекке шет елдер стратегиялық ұ лттық мү дделерді қ амтамасыз ету тетігін қ алыптастыру міндеті шық ты.

1997 жылдан бастап Қ азақ станның сырткы саясатында ү шінші даму кезең і басталды, ол ел алдында жаң а ғ аламдық жағ дайлар тууымен сипатталады. Қ азақ станиың сыртқ ы саясатындағ ы бағ дары «Қ азақ стан—2030» стратегиялық даму бағ дарламасында ашып кө рсетілді.

2003 жылы Алматыда Бейбітшілік пен ө зара келісім жө ніндегі халық аралық конференция мен Ә лемдік жә не дә стү рлі дін ө кілдерінің 1 съезі болып ө тті. 2006 жылдың қ ыркү йек айында Астанада Бейбітшілік пен ө зара келісім Сарайында Ә лемдік жә не дә стү рлі дін ө кілдерінің II съезі болды.^[1]

Билет №29

1) Қ азақ стан аумағ ындағ ы энеолит дә уірі мә дениетінің екінші аймағ ы — Маң ғ ыстау ө ң ірі. Энеолит мә дениеті Бұ л ө ң ірге екі жақ тан келді деген тұ спал бар. Бірі — Еділ-Жайық бойында ө мір сү рген хвалын тайпалары. Екінішісі — б. з. д. 3—2-мың жылдық тарда Орталық Азиядан белгілі бір бө лігі Маң ғ ыстауғ а қ оныс аударғ ан келтеминар мә дениетінің ө кілдері. Маң ғ ыстау тү бегіндегі белгілі энеолит тұ рақ тары Шебер, Жың ғ ылды, Қ ошқ арата, т. б.
Бұ л тұ рақ тардан ірі шақ пақ тас қ ұ ралдар, оның ішінде тері ө ң деуге кө п пайдаланылғ ан бү йірлі қ ырғ ыштар, қ ашау тә різді қ ұ ралдар, бір жү зді пышақ тар, иінді бұ рғ ылар табылды. Қ ыш ыдыстары саз балшыктан қ олдан жасалғ ан. Ыдыстардың кө бінің тү бі дө ң гелек конус тә різдес, тұ рқ ы жұ мырткағ а ұ ксас келеді. Ыдыстардың ернеуіне жағ а тә різдес қ алың жиекпен қ атар тарақ жү зді ө рнек салынғ ан. Шебер тұ рағ ынан кішкене металл біз табылды. Мұ ндай жекелеген металл заттар хвалын мә дениетіне жататын зираттардан да табылғ ан.
Энеолит дә уірінде Қ азақ стан жеріндегі тайпалар, оның ішінде бү гінгі кү нге дейін жақ сы зерттелген Ертіс пен Еділ арасындағ ы елді мекен тұ рғ ындары мал ө сірумен айналыскан, оның ішінде жылқ ы тү лігі басым болғ ан. Қ азақ стан аумағ ындағ ы энеолит дә уірі мә дениетінің екінші аймағ ы — Маң ғ ыстау ө ң ірі. Энеолит мә дениеті Бұ л ө ң ірге екі жақ тан келді деген тұ спал бар. Бірі — Еділ-Жайық бойында ө мір сү рген хвалын тайпалары. Екінішісі — б. з. д. 3—2-мың жылдық тарда Орталық Азиядан белгілі бір бө лігі Маң ғ ыстауғ а қ оныс аударғ ан келтеминар мә дениетінің ө кілдері. Маң ғ ыстау тү бегіндегі белгілі энеолит тұ рақ тары Шебер, Жың ғ ылды, Қ ошқ арата, т. б.
Бұ л тұ рақ тардан ірі шақ пақ тас қ ұ ралдар, оның ішінде тері ө ң деуге кө п пайдаланылғ ан бү йірлі қ ырғ ыштар, қ ашау тә різді қ ұ ралдар, бір жү зді пышақ тар, иінді бұ рғ ылар табылды. Қ ыш ыдыстары саз балшыктан қ олдан жасалғ ан. Ыдыстардың кө бінің тү бі дө ң гелек конус тә різдес, тұ рқ ы жұ мырткағ а ұ ксас келеді. Ыдыстардың ернеуіне жағ а тә різдес қ алың жиекпен қ атар тарақ жү зді ө рнек салынғ ан. Шебер тұ рағ ынан кішкене металл біз табылды. Мұ ндай жекелеген металл заттар хвалын мә дениетіне жататын зираттардан да табылғ ан.
Энеолит дә уірінде Қ азақ стан жеріндегі тайпалар, оның ішінде бү гінгі кү нге дейін жақ сы зерттелген Ертіс пен Еділ арасындағ ы елді мекен тұ рғ ындары мал ө сірумен айналыскан, оның ішінде жылқ ы тү лігі басым болғ ан. Неолит тұ рақ тары Қ азақ станда кө п кездеседі. Зерттеу барысында олардың саны қ азір 600-ге жақ ындап қ алды. Кө пшілігі мә дени қ абаты жоқ, ә детте қ ұ мды жерде аздағ ан қ ұ ралдар ұ шырасатын адамдардың уақ ытша мекені. Уақ ытша мекендер биік таулы аймақ тармен қ атар далалы, шө лді ө лкелерде де кездеседі. Палеолит дә уіріндегі тұ рақ - қ оныстарда адамдар ұ зақ уақ ыт ө мір сү рген... Ал неолиттік тұ рақ тар неліктен уақ ытша мекен болғ ан? " деген заң ды сұ рақ туады. Оның себебі — неолит дә уіріндегі аң шылардың негізгі аулайтын аң ы — аша тұ яқ ты, жайылымын жиі ө згертіп отыратын аң дар болды. Сондық тан неолит заманының адамдары азық ететін жануарлардың қ оныс аударуына байланысты бір жерде ұ зақ тұ рақ тамағ ан.
Осындай уақ ытша мекендермен қ атар адамдардың ұ зақ уақ ыт тұ рақ ты ө мір сү рген, мә дени қ абаты біршама калың тұ рақ тар да кездеседі. Мысалы, олар Шығ ыс Қ азакстанда (Усть-Нарым), Орталық Қ азақ станда (Қ арағ анды), Солтү стік Қ азакстанда орналасқ ан. Бұ л тұ рақ тар Сарыарқ аның солтү стігінде, Ертістен Есілге дейінгі аралық та орналасқ ан. Олар б.з.д. 3-мың жылдыкка жатады.
Жерімізден табылғ ан неолиттік ескерткіштер негізгі белгілері жағ ынан бір-біріне ұ қ сас, бір мә дени-тарихи топқ а жатады. Дегенмен де табылғ ан қ ұ ралдардың тү ріне, олардың жасалу техникасының кейбір ерекшеліктеріне, ыдыстардың жасалғ ан материалына, шаруашылық сипатына қ арай Қ азақ станның неолиттік мә дениетін ғ алымдар бірнеше аймақ тық топтарғ а бө ліп кө рсетеді. Олар — Солтү стік Батыс Қ азақ стан, Арал, Солтү стік Қ азақ стан, Балқ аштың солтү стігі, Бетпақ дала топтары, Орталық Қ азақ станның солтү стігі, Жезқ азғ ан ө ң ірі, Шығ ыс Қ азақ стан топтары. Бірақ кө п ө лкелерде неолит заманы толык зерттелмеген.^[1]

Азақ хандығ ы - Қ азақ стан аумағ ында бұ рын болғ ан мемлекеттік қ ұ рылымдардың мұ рагері, этникалық процестермен байланысты ә леуметтік қ атынастардың ө згерістер мен экономикалық даму нә тижесі. 1457 жылдың кү зінде Ә білқ айыр хан Сығ анақ тү бінде қ алмақ тардан жең ілгеннен кейін, Керей мен Жә нібек сұ лтандар қ ол астындағ ы ру-тайпалармен Шу ө ң іріне келіп қ оныстанып, Қ азақ хандығ ының негізін салады. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында Қ азақ хандығ ының қ ұ рылғ ан жері - Шу бойы мен Қ озыбасы деп айтылады. 1458 жылдың кө ктемінде Керейді ақ киізге кө теріп хан сайлайды. Ә білқ айыр ханғ а наразы сұ лтандар, ә мірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жә нібекке келіп қ осылады. Аз уақ ыттың ішінде халық тың саны 200 мың нан асып тү седі. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы осығ ан дейін бү кіл Қ азақ стан аумағ ында болғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не этно саяси процестердің заң ды қ орытындысы еді.

XV ғ асырдың алпысыншы жылдары Қ азақ хандары қ арсыластарын тық сыра отырып, Батыс Жетісуғ а табан тіреді. XVI-XVII ғ асырларда Қ азақ хандығ ы нығ айып, этникалық аумағ ының негізгі бө лігін қ амтитын шекаралары кең ейе тү сті. Орта Азия, Астрахан, Қ азан, Сібір хандық тарымен, Ресеймен тығ ыз байланыс болды. Қ асым хан, Хақ назар хан, Тә уекел, Тә уке хандардың есімдері Қ азақ мемлекеттілігі деген атаумен қ оса жү реді. Ө йткені олардың қ азақ жерін нығ айтудағ ы, қ азақ тардың ү стемдігін орнатудағ ы ә рекеттері орасан зор болатын.

Хандық тағ ы жоғ ары билік хан қ олына шоғ ырландырылды. Салт бойынша, хан тағ ына отыруғ а рудағ ы ү лкен ұ лдың қ ұ қ ығ ы басым болды. Хан ә скерлердің бас қ олбасшысы жә не жоғ арғ ы сот қ ызметін атқ арды, шет мемлекеттермен келіссө здер жү ргізу, соғ ыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заң дар шығ ару жә не хандық тың бү кіл аумағ ын билеудің бас қ ұ қ ығ ына ие болды.^[1]

XV-XVII-ғ. Қ азақ хандығ ы дә уірінде қ азақ этносының материалдық жә не рухани мә дениетінің негізгі сипаттары қ алыптасты.

Қ азақ хандығ ынын пайда болу фактісі Жетісудың батыс бө лігінде ө тті. Дә л осы жерге Керей мен Жә нібектің қ арамағ ындағ ы, Орталық жә не Оң тү стік Қ азақ стан аумағ ында тұ ратын Орта жү здің қ азақ тары қ оныс аударды.

Қ азақ хандығ ының ә рмен қ арайғ ы нығ аю процесі жер аумағ ының кең еюі Сырдария ө ң ірінде, Оң тү стік Қ азақ стан ө лкелерінде мемлекеттін орнығ уымен қ атар жү рді. Қ азақ хандары Сыр бойындағ ы қ алалы ө ң ірлерді ө зінің экономикалык жә не ә скери базасы деп таныды.

Оң тү стік Қ азақ стан о бастан-ақ Кіндік Азияғ а тә н - кө шпелі мал шаруашылығ ы мен отырық шы-егіншілік деген екі негізгі мә дени типтің бір-бірімен ү йлескен, тоғ ысқ ан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық жағ дай ө ң ірдің мә дени-шаруашылық ерекшелігін ғ ана айқ ындап қ оймай, ежелгі жә не ортағ асырлардағ ы мемлекеттік қ ұ рылымдардың қ арым-қ атынасының тарихында да ерекше роль атқ арды. Тү рлі тарихи кезең дерде Оң тү стік Қ азақ стан ә ртү рлі мемлекеттерді басқ арғ ан ақ сү йектердің (элита) тайталасқ ан жері болды.

Оң тү стік Қ азақ стан ортағ асырлық Қ азақ стан территориясындағ ы мемлекеттік қ ұ рылымдарғ а да негіз болғ ан дә стү рлі экономикалық жә не саяси орталық болып саналды. Сондық тан, Қ азақ хандығ ы ү шін де бұ л ө ң ір экономикалық мә дени жә не саяси орталық болуы керек болды. Мұ нда кешенді шаруашылық ө ркендеп, кө птеген қ алаларда қ олө нер, сауда дамыды. Ө лкенің идеологиялық орталық ретіндегі ролі де жоғ ары болды.

Қ азақ хандарыны Сыр бойына иелік ету кү ресі стратегиялық тұ рғ ыдан басқ а жол жоқ болғ андыктан, ұ зақ та табанды тү рде жү ргізіліп келді.

Осы кү рестің барысы, қ азақ хандарының ішкі, сыртқ ы саясаты, хандық аумағ ының кең еюі, Қ азақ хандығ ы тарихының т. б. қ ырлары қ азақ стандық ғ алымдардың кө птеген ең бектерінде терең детіле қ арастырылғ ан.

Сырдарияның ортаң ғ ы жә не тө менгі ағ ысы бойындағ ы жерлер Орта жә не Кіші жү з қ азақ тарының қ ыстайтын мекендері болатын.

Ол кезде Сарыарқ а Орта Сырдариямен етене тығ ыз байланыста болды. Осы ө лкені Орта жү з қ азақ тары қ олайлы қ ыстық жайылым ретінде жоғ ары бағ алайтын.

Қ азақ даласының жағ рафиялық ерекшеліктеріне сай, Шығ ыс Дә шті-Қ ыпшақ территориясында ерте ортағ асырлар кезең нен-ақ бақ ташы қ ауымдар қ ыс уақ ытында оң тү стікке - Сырдария ө ң іріне, оның сағ асына, Қ аратау қ ойнауына келіп қ ыстайтын мал шаруашылығ ы қ алыптасқ ан болатын. Дә л осы шаруашылық циклі Қ азақ хандығ ы кезінде де қ олданылып жатқ ан еді.

Орталық Қ азақ стан мен Орта Сырдария Орта жү з қ азақ тары ү шін ортақ территория болып саналды. Ал тө менгі Сырдария жерлері мен Арал ө ң ірі де Кіші жү з қ азақ тары ү шін дә л осындай мә нге ие еді.

Астанасы Тү ркістан қ аласы болғ ан Қ азақ хандығ ы тұ сында Орталық Қ азақ стан мемлекеттің стратегиялық тұ рғ ыдан аса маң ызды ө лкелерінің бірі болды. Керуен жолдары ішінде кө не дә уірлерден жеткен екі бағ ыт ерекше орында тұ рды.

Сарысу жолы ө ң ірдің батысымен ө тті. Оң тү стікте, Жібек жолының негізгі торабынан бастау алғ ан ол Тү ркістанның ү стімен Ұ лытауғ а жете тармақ талып, ә рі қ арай — Орал мен Еділге кететін. Қ азақ тар ү немі маң ызды кең естер ө ткізіп отырғ ан, кө птеген рулардың таң басы қ ашалғ ан атақ ты Таң балытас осы Сарысу бойында. Қ арқ аралы жолы шығ ыс тарапта қ анат жайды. Оң тү стікке Хантау мен Шу арқ ылы тү сетін бұ л бағ ыт, теріскейге қ арай қ имақ тардың жұ рты болғ ан Ертіс бойына жә не одан ә рі Батыс Сібірге тартатын. Қ арқ аралы жолын Хан жолы деп те атады.

Қ азақ хандығ ы кезең інің кө птеген сә улеттік ескерткіштерінің арасында қ азақ тармен достық қ арым-қ атынаста болғ ан ойрат ұ лыс князьдары XVII ғ асырда лама дінінің пұ тханасы ретінде салдырғ ан Қ ызылкеніш сарайы (Қ ыз Ә улие сарайы) бар.

Қ ызылкеніш сарайы Қ арағ анды қ аласынан оң тү стік-шығ ысқ а қ арай 260 км жерде, Қ арағ анды облысы Қ арқ аралы ауданының территориясындағ ы Кент тауында орналасқ ан.

Сарай Қ ызылкеніш сайында, ө зеннің оң жағ алауында орын тепкен. Ертеден бері жергілікті қ азақ тар оны «Қ ыз Ә улие» деп атағ анымен, зерттеушілер ө з жұ мыстарында «Кызыл-Кенчский дворец», «Кызыл-Гянчский дворец», «Кзыл-Кенч, «Кызыл-Кенш», «Кызылкентский дворец», " Қ ызылкеніш сарайы" деп атап келді.

Қ ызылкеніш сарайы ө зінін архитектуралық стилі жағ ынан (2 қ абат, балкон, колонналар), сондай-ақ археологиялық қ азба барысында табылғ ан заттарына қ арағ анда да кейінгі кезең де салынғ ан қ азақ қ ұ рылысына ұ қ самайды. Сарайғ а жү ргізілген 3 жылдық зерттеулер кө рсеткендей, ескерткіш ғ ұ рыптық қ ұ рылыс болып табылады. Соғ ан қ арағ анда ол ойраттардың 17-ғ. тұ рғ ызғ ан ламаистік ғ ибадатхана, яғ ни монастырь (храм) болса керек.

Сарайды ө ткен ғ асырдың 50-жылдарында Республикалық Археологиялық карта қ ұ растыру барысында Қ азақ стан Ғ А экспедициясы зерттеді.

Қ ызылкеніш сарайына археологиялық казба 1985 ж. басталды. Оны Қ азақ стан мә дениет Министрлігінің " Казпроектреставрация" Институтының археологиялық отряды жү ргізді.

Ескерткіштін бұ дан кейінгі зерттелуін 1986-1987 ж. Қ арағ анды Мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы жалғ астырды (профессор А.К.Ә білов бастамасымен қ ұ рылғ ан «Эврика» студенттік отряді).

Зерттеу барысында негізгі сарай 3 жеке кұ рылысымен толық аршылып, ескерткіш маң ында орналасқ ан қ орымнан 10 жерлеу орны қ азылды. Қ азбағ а дейін сарай қ ирандысы диаметрі 25 м-ге, биіктігі 2, 7 м-ге дейін жететін тасты-топырақ ты тө бе тү рінде болып келген. Зерттеу барысында ү стіне қ алың шө п пен итмұ рын бұ талары ө скен оның айналасынан ү ш жеке қ ұ рылыстың қ ирандысы мен қ орым тіркелді. Сарайдың оң тү стік-шығ ыс жағ ында, яғ ни кіре берісінде терең дігі 2 м-ге жететін сопақ пішінді екі шұ ң қ ыр бар.

Қ азбадан кейін, тамбуры бар. 4 бө лмеден тұ ратын негізгі сарай жобада айқ ыш (крест) тә різді қ ұ рылыс болып шық ты. Сарайдың қ абырғ алары ө ң делмеген тақ та тастардан қ аланғ ан. Тақ талардың қ алың дығ ы 0, 10 - 0, 20 м. Қ ұ рылысты салу барысында онын бұ рыштарына ұ зындық тары 0, 6 - 0, 7 м, ендері 0, 4 - 0, 5 м болып келетін ү лкен тақ та тастар пайдаланылғ ан.

Зерттеу нә тижелері кө рсеткендей, ескерткіш ө те қ ысқ а уақ ыт ө мір сү рген. Адамдардың ұ зақ уақ ыт ө мір сү рген іздерінің жоқ тығ ы. Тек шамалы ғ ана кү л қ абаты, жануарлар сү йектерінің аздығ ы мен табылғ ан олжалардың мардымсыздығ ы ескерткіштің тұ рақ ты мекен-жайғ а айналмағ андығ ын мең зейді.