Эсперимент түрлері және эксперименталды топтарды іріктеу әдістері.

Эсперименттер эксперименталды ситуациялардың сипаты мен гипотезаларды дә лелдеу логикасының қ ұ рылымы болып ерекшеленеді.

Эскперименталды ситуациялар сипаты бойынша табиғ и(полевые) жә не лабораториялық болып бө лінеді. Табиғ и экспериментте обьект (топ) ө зінің қ алыптасу шарттарда шынайы болады (мысалғ а, жұ мыс уақ ытында, жаттығ улар т.б.) Осы кезде топ мү шелері ө здерінің экспериментке қ атысып отырғ аны туралы хабардар болады, немесе хабарсыз болады.

Лабораториялық экспериментте эксперименталды ситуация ретінде, эксперименталды топтар жасанды қ алыптасады, сондық тан топ мү шелері, жасанды, эксперимент жайлы хабардар болады. Кө п жағ дайда лабораториялық эксперименттер жабық кең істіктерде жеке тә жірибе тү рінде жү ргізіледі.

Табиғ и жә не лабораториялық экспериментте, эксперимент жү ргізу барысында қ осымша ақ параттарды жинау ә дісі ретінде сауалнама жә не бақ ылау қ олданылуы мү мкін. Олардың нә тижесі зерттелушіге эксперимент барысында араласау керек пе немесе оның аяқ талуына дейін бақ ылауды араластыру керек пе деген сұ рақ қ а негіз табуғ а мү мкіндік береді.

Гипотезаның қ ұ рылымдық логикасын дә лелдеуде сызық тық жә не параллелді болып бө лінеді.

Сызық тық эксперимент эксперименттелетін (оның бір немесе бірнеше сипатта ө згеретін жағ дайы) жә не бақ ыланатын(оның бастапқ ы жағ дайы) сол не басқ а да топтрда жү ргізілетін талдаумен ерекшеленеді.

Паралелді экспериментте біруақ ытта екі топ қ атысады: бақ ыланатын жә не эксперименттік. Олардың қ ұ рамы барлық бақ ылау кезінде біркелкі болуы керек, сонымен қ атар, эксперимент кезінде ә сер ететін (бірінші кезекте бұ л ә леуметтік- демографиялық қ асиеттер) нейтралды сипатта болу керек.

Эскперименттің барлық кезең інде бақ ылаушы топтың сипаты кү нделікті болып қ алады, ал экспернименттік- ө згереді. Эксперимент нә тижесінің қ орытындысына сә йкес екі топтың бақ ылау сипаты салыстырылып, ө згеру оқ иғ асының ауқ ымы мен себептерінің қ орытындысы шығ арыладыы.

Психологтардың ойынша, экспериментті жү ргізу мен дайындалу келесідей сұ рақ тардың шешімін табуғ а мү мкіндік береді:

1) эксперимент мақ сатын анық тау;

2) эксперименталды жә не бақ ылау тобына қ атысатын обьектіні таң дау;

3) эксперимент пә нін анық тау;

4) бақ ылау, факторлық жә не нейтралды қ асиеттерді таң дау;

5) эксперимен шарттарын анық тау жә не эксперименттік жағ дайларды қ алыптастыру;

6) міндеттерді анық тау жә не гипотезаларды қ алыптастыру;

7) эксперимент ағ ымын бақ ылау тә сілі мен индикаторларды таң дау;

8) нә тижелерін бекіту ә дісін анық тау;

9) эксперимент тиімділігін тексеру.

Экспериментті ғ ылыми гипотезаларды тексеру тә сілі ретінде, менеджментті зерттеуде статусты жоғ арлату ү шін, бастық тың басқ арушылық қ абілеттерін кең ейтуде қ олданылады.

Кіші топтарда ә леуметтік қ ұ былыстарды зерттеу кезінде социометрия ә дісі атақ ты болып отыр. «Социометрия» термині латын тілінен аударғ анда: socius- серіктес, жолдас, бірге қ атысушы, metrum- ө лшем деген екі мағ ынаны білдіреді. XIX ғ асырдың аяғ ында американдық ә леуметтанушы жә не психолог Джекоб (Якоб) Морено, топтың басқ а топқ а ә сер етуін зерттеуге байланысты ең алғ аш қ олданысқ а енгізген.

Социометрияның кө рсеткіштерін қ олдану ең бек ө ндірісін жоғ арлатуғ а, конфликтілерді жең ілдетуге, топтық шешім қ абылдауғ а жә не қ орытынды шығ аруғ а мү мкіндік береді. Социометрияның ә дістемелік тұ жырымдамаларының нә тижелерін дұ рыс қ олдану, топтың дамуына, теориялық қ орытынды жасауғ а, маң ызды практикалық нә тижелерге жетуге жә не іс-ә рекеттегі коллектив тиімділігін жоғ арлатуғ а мү мкіндік береді.

Негізгі социометриялық тү сінікке «статус» жә не «ә леуметтік роль» жатады. Тура осылар топтағ ы тұ лғ а ахуалына сипаттама береді. Статус- бұ л топтық процестің дамуы кезіндегі, топтың ө мір сү ру іс-ә рекеті жү йесіндегі индивидтің орны. Ө з кезегінде, статус, топ мү шелерінің жетекші қ ызметін жә не оғ ан артылғ ан міндеттерді атқ арады. Индивидтің ә леуметтік ролі коллектив жаны, басқ арушы деген мінез-қ ұ лық қ а ие болғ ан, топты басқ аратын қ ызметтердің мә німен анық талады.

Социометрия кө мегімен тұ лғ ааралық қ арама-қ айшы ә рекеттер процесінде кө рінетін немқ ұ райлық пен жағ ымсыз қ абылдаулардың, қ алаулардың мө лшерін алуғ а болады. Социометрия топ мү шелерінің арасында болатын антипатия мен симпатиялардың кө рінуінде қ олданылады.

Сонымен, социометри ә дісі арқ ылы топ мү шелері арасындағ ы ө зара байланыс ерекшеліктерін жә не олардың бірнеше мінездемелерін (характеристика) алуғ а болады.

Сонымен қ атар, басқ арушылық іс –ә рекетті іске асыруда басқ ада психологиялық зерттеу ә дістері қ олданылады. Олар- ә ң гімелесу, тест, іс-ә рекет нә тижесін талдау, сауалнамалар ә дісі. Қ осымша ә діс ретінде кроссмә дени ә дісті жатқ ызуғ а болады, оның мә ні ә ртү рлі мә дениет жағ дайында басқ арушының іс-ә рекетін салыстырмалы талдауда жатыр. Ұ лттық мә дениеттер, халық тардың дә стү рлері жетекші ә рекетіне маң ызды ой тудыртады, сондық танда, шетелдік серіктестермен келісім шарттар жү ргізген кезде, оның алдында тек фирма ө кілі тұ рғ ан жоқ, қ андай да бір мә дениет ө кілі тұ рғ анын ескерген жө н.

Басқ ару психологиясы тә жірибелік психологияның саласы ретінде басқ арушылық іс-ә рекеттерді де зерттейді. Басқ ару психологиясының заң ы топтық қ атынас жә не тұ лғ а аралық қ атынастың ө зара ә рекеттесу кезінде кө рініп, басқ а да заң дар сияқ ты біз оны білемізбе не білмеймізбе соғ ан сә йкес ә рекет етеді. Жалпы басқ ару психологиясының жә не басқ арушылық іс-ә рекеттің негізгі заң дылық тарына мыналар жатады:

1. Закон неопределенности отклика.

2. Ө зара қ абылдаудың адекватты емес заң ы

3. Ө зін-ө зі бағ алаудың адекватты емес заң ы

4. Ақ параттардың бұ рмалануы заң ы

5. Ө зін-ө зі сақ тау заң ы

6.Ө тем (компенсация)заң ы

Реакциялардың белгісіздік заң ы дегеніміз- ерте психологиялық жағ дайлардың ішкі ә сер етулеріне байланысты. Ол екі психологиялық қ ұ былыстан - апперен жә не санадағ ы стеротиптердің барымен негізделеді. Апперент- ө ткен тә жірибені қ абылдауғ а байланысты. Санадағ ы стереотиптер- жасарын немесе анық коммуникативті кедергілерді тудырып, мінез-қ ұ лық қ а ә сер ететін жә не қ оршағ ан шындық ты нақ тылай кө рсетпейтін, бағ алар, тұ рақ ты ойлар, пікірлер.

Бұ л заң га сә йкес, бірдей ә сер етулерге ә р адам ә ртү рлі уақ ытта ә ртү рлі жауап береді. Ө з адресіне айтылғ ан дө рекілікке бірніші адам- дө рекі, екіншісі- ү ндемейді, ал ү шіншісі- дө рекі адамды тыныштандыруғ а тырысады.

Адекватсыздық заң ындағ ы ө зара қ абылдау, осы адамғ а қ атысты маң ызды шешімдерді қ абылдау ү шін, адам басқ а адамдағ а ешқ ашан жете алмайды. Біздің қ абылдауларымыз тә жірибелік тұ рғ ыда ешқ ашан толық, нақ ты, адекватты болмайтындай қ ұ растырылғ ан. Тіпті біздің кө з алдымызда жатқ ан, ең қ арапайым зататарды біз толығ ымен қ абылдай алмаймыз, ә рдайым біз оның кө з аймағ ына ғ ана тү сетін жә не біздің рецепторларымызғ а тура ә сер ететін бө лігін ғ ана кө реміз.

Психологтар осындай бұ рмалану себептеріне байланысты бірнеше негіздерді келтіреді:

1) Адам ә рқ ашан ө згеріс жағ дайында болады. Шынымен де, ә р адам қ андай да уақ ыт болмасын ол ә р тү рлі физикалық, физиологиялық, интеллектуалды, ә леуметтік, ұ намды, эмоционалды жә не сексуалды даму дең гейлерінде болады.

2) Басқ а біреулердің немесе манипуляцияның азғ ыны (жертва) болмас ү шін, адамдар ө здерінің ә лсіз жақ тарын мен ерекшелерін кө рсетпес мақ сатында саналы жә не бейсаналы тұ рғ ыда сақ танады.

3) Кө п жағ дайда адамдар ө здері туралы ақ параттарды бере аламайды, себебі кө п мө лшерде ө здерін білмейді.

Адекватсыз қ абылдау заң ын ескере отырып, жетекші басқ арушылық іс-ә рекетті іске асырғ анда, адамдарғ а келесідей принцип амалдарын қ олдану керек:

а) универсиалдылық талант принципі;

б) даму принципі;

в) ү здіксіздік принцип

Ө зін-ө зі бағ алауда адекватсыздық заң ы. Бұ л заң ның мә ні, адамдар ө здеріне бағ а беруде, басқ а адамдарды ө здерімен салытырып, олар ішкі кедергілер мен шектеулермен қ ақ тығ ысады. Ө зін-ө зі бағ алау кө п жағ дайда адекватты бола бермейтіні, мә лім, ол кйде жоғ ары не тө мен болады. Ө зін бірнә рседе жоғ ары бағ алау жә не дә л сол уақ ытта бірнә рде бағ аламай қ алу адамғ а тә н қ асиет, жә не осылардың бә рі жиналып ө зіне қ атысты қ орытынды шығ аруғ а ә келеді.

Ақ параттың бұ рмалануы заң ы. Бұ л заң ның мә ні, басқ арушылық ақ параттар (директивті, бұ йрық тар, орналасытырулар)сияқ ты тенденциялар жоғ арыдан тө менге деген қ озғ алыс процесі мә ніне ө згереді. Ақ парат мә нінің жоғ алуына негізінде, басқ арушылық ақ парат қ андай тілге беріледі соғ ан байланысты. Ауызша ақ параттардың 50% дұ рыс қ абылданады.

Егер ақ парат толық болмаса, оғ ан деген доступ шектеулі болса, жә не алғ ан мә ліметтер бағ ынушылардың қ ажеттіліктерін толық қ анағ аттандырмаса, онда ол адамдар ө з болжауларымен тексерілмеген фактілерге сү йеніп, болжайды, ойланады. Сол кезде, ақ парат кө лемі тө мендеу жағ ына ғ ана емес жә не жоғ арылау жағ ына да ө згеріп кетеді. Сонымен қ атар, ақ парат қ абылдаушы жә не оны беруші адамдар арасында айырмашылық тар да болады, олар білім дең гейі, интеллектуалды дамуы, ө здерінің қ ажеттіліктері жә не психикалық, физикалық жағ дайларына байланысты ө згереді. Ол да ақ паратты жіберу процесінде ө з ізін қ алдырады. Бұ рмалануды минимумғ а келтіру ү шін, басқ ару психологиясы облысындағ ы мамандар мыналарды ұ сынады:

1) Ақ паратты тарату процесіне қ атысатын берілген топ санын мү мкін болғ анша тө мендету;

2) Ө з уақ ытына қ ызметтестерді олар шешу керекті ақ парат сұ рақ тарымен жетістіру керек.

3) Алынғ ан мә ліметтерді дұ рыс ұ ғ ынғ андары мақ сатында бағ ынушылармен кері байланысты орнатып, бақ ылау керек.

Ө зін-ө зі сақ тау заң ына, ең алдымен адамдардың мінез-қ ұ лқ ан анық тау мотивтерінің бірі болып ө здерінің арнайы статустарын, жағ дайларын, ө зіндік достоинстваларын сақ тау болып табылады.

Компенсация заң ы жалпы тү рде, қ анадайда бір жетіспеушілігі бар, ө мір сү ру ә рекеті аймағ ында қ андай да бір проблемасы не қ иындығ ы бар адам, саналы немесе бейсаналы тұ рғ ыда оны басқ а жұ мыс аймағ ында ө теуге тырысады.

Осығ ан сә йкес,, басқ ару процесінде ең бек коллективінің психологиялық заң дылық тар мен ә леуметтік даму есібін ескере отырып, адамдарғ а индивидуалды амал табатын, басқ ару процесін орната білетін біліктілігі болғ анда басшының іс-ә рекет нә тижесі анық талады, ал бұ л қ азіргі басқ ару психологиясынның жетістігіне негізделеді.

Негізгі ұ ғ ымдар: басқ ару психологисы, ө нер, жетекші, статус, ә леуметтік орта, қ арым-қ атынас, топ, коллектив, басқ ару ә дістері, басқ ару заң дылық тары, жетекшінің талап-тілектері, импровизация, интуиция, басқ ару жү йесі, жетекшінің психологиялық бейнесі.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Жетекшілік қ ызмет жә не оның ә леуметтік-психологиялық негіздері мә селесін қ андай ғ ылымдар зерттейді?

2. Жетекшінің жеке басына қ ойылатын талап-тілектер?

3. Жетекшінің психологиялық бейнесін сипаттаң ыз?

4. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас орнатудың екі тү рлі ө зекті сипат-ерекшеліктерін кө рсетің із?

5. Басқ ару психологиясының ә діс-тә сілдері қ алай жіктеледі?

6. Басшы болғ ан адамның ісінің нә тижелі болып кө пшілік адамғ а жол-жосық кө рсетіп отыруы нендей жағ дайларғ а бай­ланысты?

7. Басқ ару психологиясының заң дылық тары қ алай жіктеледі?

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. – Ростов – на – Дону, 2008

2. Морозов, А.В. Управленческая психология: учеб. для ссузов и вузов / А.В. Морозов.- 4-е изд., испр. и доп.- М.: Академ.проект: Фонд " Мир", 2008

3. Волкогонова, О.Д. Управленческая психология: учебник для студ.учреждений сред.спец.образования / О.Д. Волкогонова; А.Т.Зуб.- М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2007