Ықтың түсінігі мен мәні. Құқық әлеуметтік нормалар жүйесінде

Қ оғ ам реттеусіз, яғ ни ә р тү рлі саладағ ы адам ә рекетін тә ртіпке келтірусіз ө мір сү ре алмайды. Адам ә рекеті ә леуметтік жә не техникалық нормалар кө мегімен ретке келтіріледі. Ә леуметтік норма – адамдардың кү нделікті тұ рмыс-тіршіліктерін, қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, ә леуметтік экономикалық негізде айқ ындалғ ан, сана-сезім еркімен қ алыптастырылғ ан адамдардың мінез-қ ұ лық ережесі.

Ә леуметтік нормалардың белгілері:

- реттеу пә ні қ оғ амдық қ атынастар болып табылады;

Жалпылық сипаты болады, олар адамдардың саналы-ерікті ә рекеті нә тижесінде қ ұ рылады.

- субъективті қ ұ рамы ә леуметтік аяның ө кілдері ретіндегі адамдармен байланысты;

Ә леуметтік нормалар қ ұ қ ық тық, адамгершілік, діни, саяси, эстетикалық, ә дет-ғ ұ рыптық, корпоративтік жә не т.б. болып бө лінеді.

Адамгершілік нормалары – халық тың ұ лттық ұ ғ ымымен жақ сылық, зұ лымдық туралы қ оғ амда қ алыптасқ ан ә леуметтік норманың бір тү рі. Діни нормалар – ә р тү рлі діни сенімдермен тағ айындалғ ан жә не белгілі бір дінді тұ тынушылар ү шін міндеттілік маң ызы болатын ә леуметтік нормалар. Ә дет-ғ ұ рып – қ ауымдағ ы адамдардың қ арым-қ атынасын реттейтін географиялық, ұ лттық, экономикалық факторларғ а байланысты тарихи қ алыптасқ ан, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а беріліп дә стү рге айналғ ан, қ оғ амдық ә сер ету шараларымен қ амтамасыз етілген ә леуметтік норманың бір тү рі. Корпоративтік нормалар – қ оғ амдық ұ йымдардың жарғ ыларында анық талғ ан, ұ йым мү шелеріне міндетті болатын ә леуметтік нормалар.

Ық тың пайда болуы. Қ ұ қ ық тың қ алыптасуының негізгі себептері мен жолдары. Қ ұ қ ық тың пайда болуы туралы негізгі теориялар: табиғ и-қ ұ қ ық тық, теологиялық, нормативистік, марксистік, психологиялық, социологиялық.

Қ ұ қ ық философия мен теория категориясы ретінде шынайы мазмұ нды қ ұ рай отырып, инструменталдық роль атқ арады. Қ ұ қ ық тү сінігіне, шығ у жолына, мә ні мен мағ ынасына қ атысты ғ ылымда сан алуан кө зқ арастардың болу мү мкін. Бірақ қ ұ қ ық ты ө мірде қ олдануғ а келгенде міндетті тү рде біркелкі ойдың, кө зқ арастың тұ рғ ысынан табылу керек. Егер қ ұ қ ық ә ртү рлі мағ ынада ұ ғ ынылатын болса, онда ол ө зінің қ ұ ндылығ ын, қ оғ амдық қ атынастарды тұ рақ тандыру мен ретке келтірудегі ролін жоғ алтушы еді. Қ ұ қ ық тү сінудегі анық талғ андық - қ оғ амдық қ атынастардың анық талғ андығ ы мен тә ртібінің бастауы.

Қ ұ қ ық қ а деген ә ртү рлі кө зқ арастар қ оғ амды демократияландырумен ұ штасады, пікір плюрализміне сә йкес келеді. Субъективті, объективті факторлармен қ атар, кө зқ арастардың кө птігіне гносеологиялық та себеп бар. Таным барысында қ ұ былыстың бір ғ ана жағ ына еліктеу, оны жоғ ары санап, ө згелерін жоқ қ а шығ ару мү мкіндігі бар. Міне, осыдан қ ұ қ ық тың ә ртү рлі анық тамалары туындайды. Егер бір жақ ты анық тама ө згелерін алмастыруды мұ рат тұ тпаса, жалғ ыз дұ рыс деген атауғ а ұ мтылмаса, онда одан келетін еш жамандық жоқ. Қ ұ қ ық ты терең тү сіну ү шін, егер ол шындық қ а сә йкес келетін болса, кез-келген анық тама пайдалы. Ал, практикалық қ олдану ү шін қ ұ қ ық тың тұ тас тү сінігі болуы қ ажет.

Қ ұ қ ық кө п жақ ты, кү рделі қ ұ былыс. Сондық тан оғ ан берілетін анық тамалар да сан қ ырлы. Қ ұ қ ық (жалпы ә леуметтік мағ ынада) тиісті мү мкіндіктердің заң да кө рсетілген, кө рсетілмегендігіне қ арамастан адамгершілік, ә дет-ғ ұ рып тұ рғ ысынан ә рекеттің негізделуі мен еркіндік ретінде танылады. Қ ұ қ ық тың функционалдық анық тамасы – қ азіргі кездегі экономикамен негізделген халық тың, кө пшіліктің еркін білдіретін, нормативті анық талғ ан жә не бұ зылудан тә рбиелеу, сендіру жә не қ ажетті жағ дайда мемлекеттік мә жбү р ету шараларымен қ орғ алатын, қ оғ амдық қ атынастарды реттеу қ ызметін атқ аратын, қ ұ қ ық тық демократиялық мемлекет қ алыптастыру мақ сатында қ оғ амдық келісім қ ұ ралы болатын нормалар жү йесі ретінде кө рсетеді.

Қ ұ қ ық қ а мынандай белгілер тә н:

-еріктілік сипаты болады;

-жалпығ а бірдей міндеттілік кү ші танылғ ан;

-нормативтілік;

-мемлекетпен қ алыптастырылады жә не қ орғ алады;

-жү йелілік;

-қ оғ амдық қ атынастарды реттеу қ ызметін атқ арады.

«Қ ұ қ ық» термині екі мағ ынада: обьективтік жә не субьективтік болып қ олданылады, бірақ қ ай қ айсысының да мағ ынасы толық ашылмағ ан. Бірінші мағ ынасында «қ ұ қ ық дегеніміз ө мірдің заң дық тә ртібі, мемлекетпен қ орғ алатын барлық қ ұ қ ық тық ережелердің жиынтығ ы», ал екінші жағ дайда – қ ұ қ ық дегеніміз «жеке тұ лғ аның нақ ты қ ұ қ ық ө кілдігіндегі абстрактылы ереженің нақ ты кө рініс табуы».

Қ ұ қ ық мә нін анық тау барысында екі тү рлі кө зқ арасты ескеру қ ажет.

1 .Таптық қ ө зқ арас, онда қ ұ қ ық экономикалық ү стем таптың заң дастырылғ ан еркін білдіретін, мемлекетпен кепілдендірілген нормалар жү йесі ролін атқ арады.

2.Жалпы ә леуметтік кө зқ арас бойынша қ ұ қ ық қ оғ амның ә р тү рлі топтарының арасындағ ы келістіруші ролін атқ арады.

Дегенмен де, қ ұ қ ық тү сінігі тә різдес, оның мә нінің де жан-жақ ты кө п қ ырлы екендігін естен шығ армауымыз қ ажет. Осы тұ рғ ыдан қ ұ қ ық тың діни, ұ лттық, нә сілдік жә не тағ ы да басқ а мә ні болатындығ ын атап ө ту қ ажет. Қ ұ қ ық мә нін анық тайтын нормативистік, табиғ и-қ ұ қ ық тық, тарихи-материалистік, ә леуметтік теориялар бар.

Қ ұ қ ық тү сінушіліктің негізгі типтеріне мыналарды жатқ ызады:

· нормативистік;

· ә леуметтік юриспруденция;

· табиғ и қ ұ қ ық теориясы;

· философиялық қ ұ қ ық тү сінушілік.

Қ ұ қ ық – қ оғ амның мемлекеттік еркін, оның жалпыадамзаттық жә не таптық сипатын кө рсететін жалпығ а міндетті, формальды-анық талғ ан нормалар жү йесі; мемлекетпен шығ арылады немесе санкцияландырылады жә не бұ зылудан мемлекеттік мә жбү р ету мү мкіндігімен қ орғ алады; қ оғ амдық қ атынастарды ө кімдік-ресми реттеуші болып табылады.(Байтин М.И.)

Қ ұ қ ық – кө мегімен қ ұ ндылық тағ айындалымдар анық талынатын жә не бекітілетін, белгілі бір социумның ө кілдерімен жалпы маң ызды ретінде танылғ ан жә не заң дық кепілдіктер жү йесі мен заң дық жауапкершілік шараларымен қ амтамасыз етілген біртектестендірілген ә рекет стандарттарының жиынтығ ы. (Ромашов А.И.)

Қ ұ қ ық – мемлекеттен бастау алатын жә не орындалуы онымен қ амтамасыз етілетін ә рекет тә ртібі жү йесі. Сондық тан даулы мә селе қ ұ қ ық ты қ алай тү сінуде емес, мә селе осы тә ртіптің мә н - мағ ынасын қ оғ амның қ алай қ абылдайтындығ ында - деп санайды Раянов Ф.М.