Нехирбанни лекь 3 страница

Дердер адан рикIе гьихьтинбур авайтIа заз чизвай. Зи хуравай къушариз цавуз лув гуз кIанзамачир: абур, къай галукъна зурзазвайбур хьиз, агаж хьанвай. Гила зи рикIиз тамамдиз са кар ашкара хьанвай: и Шагь-Буба халу лугьудай, фуфайкани бачIах бармак, кIвачерални шаламар алай нехирбан вири хьтин инсан туш, им са маса кас я, ахьтин касдиз гьихьтин тIвар лугьудатIа заз чизвачир. Амма за лагьана:

– Халис шаир вун я! Вун, Шагь-Буба халу!

– Э-э, авам нехирбандикай шаир жедайди яни, я чан хва. Зибур жуван дердер лугьун я. Шаирри шиирралди лугьуда. Шаирриз чпин чIагайвилер, магьир къанунар ава. РикIин деринра авайди шииррин къанунрин сафунай
ягъайла, сафуна амукьдай ири тварар – гьабур шиирар я, сафуна гьахьтин сечме тварар таз алакьайбур – шаирар... Зи гъиле гьа саф авач…

Заз шииррикай рахаз хуш къвезвай, вучиз лагьайтIа заз Шагь-Буба халудин гафари маса, заз течидай алем ачухарзавай ва а алемди зун вичел желбзавай. Заз жува чинеба кхьизвай цIарар гьакIан гафар-чIалар тирда чир хьанвай, зун абур за масадаз къалур тувунал рякIяй гзаф шадни хьанвай.

– Byна «Аллагьдихъ галазни рахух» лагьанай… ГьикI? – суал гана за.

– Валлагь, ваз шаир жез кIанзавай хьтинди я... – хъуьрена Шагь-Буба халу. – Чир хьухь хьи, вун нихъ галаз, куьхъ галаз рахайтIани, вун Аллагьдихъ галаз рахазва, вучиз лагьайтIа вун чпив рахазвайбур вири Гьада халкьнавайди я. ГьакI хьайила, гьикI рахайтIани, вуч вуна лагьайтIани, анжах ачухдиз, михьидаказ, рикIивай лагьана кIанда, гьакI лугьуз алахъна кIанда, жува жув вердишарна кIанда, мез лал ятIа рикIелди лагьана кIанда, абурув рахадай гафни вичи вич тухудай жуьре, вичи ийидай крар анжах са инсандив гва. Вуна къванциз ва я булахдиз, цуькведиз ва я лекьрез лагьай гаф Аллагьдиз ван жезва, ам гьар ккIалда, векьин кьалуна, булахда, гьар затIуна ава.

– Инсанар инсанрихъ галаз рахадайлани гьакI яни?

– Эхь. Анжах гьар инсанди, чеб чпихъ галаз рахадайла, чпин крар ийидайла, чпяй Аллагь экъечIна хъфидай хьтин гаф лугьун ва кар авун лазим туш. АвуртIа, ам Аллагьди халкьнавай затI яз амукьдач. –Шагь-Буба халу худда гьатнавай, аквар гьалда, ам рахадай са кас авачиз дарих хьанвай, ада вичин фикирар заз ачухарзавай, заз адан рикIе, гафара, адан яваш-яваш къачузвай къадамра, эквер куькIвенвай шуьтруь вилера авай гьерекат аквазвай. – Кьилди Аллагьдихъ вичихъ галаз лап четин макъамда, ви хиялра, фикирра къатма-къариш гьатнавайла, ваз адалай гъейри са куьнивайни, са касдивайни куьмек тежезвайла, рахух.. – ам садлагьана акъваз хьана, акваз-кваз ам заз гьамиша чидай гьа Шагь-Буба халудиз элкъуьн хъувуна, адан чинал вич са квелди ятIани тахсирлу хьанвайвилин хъвер акьалтна. – Багъишламиша, дуст кас, за ви кьил денгна жеди яргъи рахунрив... Ингье чун агакьна…

– Ваъ, ваъ, – лагьана за. За яб гузва, вуна аламатдин гафар лугьузва.

– Къе зи гафар бесрай... Ингье им Цавдаран къван я, – ада агъадалди кирс алаз са кьил чиле акIанвай яргъи зурба гул хьтин къван къалурна. Инлай агъуз эвичIайла, чун Тенфе бадедин кIвалерал акъатзава.

Жигъирдилай къванцин кьилел регьятдиз хкаж жедайвал тир, амма адан атIа кьил цава куьрс хьанвай. Адан агъа пад тик хур тир. Анай агъуз маса жигъир фенвай. Агъадай Тенфе бабедин кIвалерин тIулаба, амма сахси экIяна винелайли къванер эцигнавай къав аквазвай.

– Цавдар вуж я? – хабар кьуна за.

– За ваз Цавдаракай суьгьбет авуначир жал?

– Ваъ. Заз и тIвар сад лагьай сеферда ван жезва.

– Де жеч гьа!.. ЯтIа килиг атIадаз, – ам цавуз тамашна.

Цава чи кьилелай заз ЧIехи-вацIун и патаз атайла сифте яз aкуp гьа са лекьре чархар язавай.

– АтIам яни?

– Гьам Цавдар я. За ганвай тIвар я aм... Тенфе бадедин бацIийриз темягьар ийизвайди я ада...

Зун лекьре гьикI лув гузватIа килигна: за, адалай вилер алуд тийиз, алай чкадал чарх яна. Къе зун икI мукьувай лекьрез сад лагьай сеферда килигзавай. ИкI лагьайла, зи гаф таб хьунни мумкин тир, гьикI хьи, лекь гзаф кьакьанда авай. Анжах цавун алцифай михьи-виливили ам мукьваллайди хьиз къалурзавай. «А лекь, Цавдар, зун тиртIа вуч хъсан тир? – фикирнай за. – Заз Яру дагъдин винел пад, а пад, ЧIехи-вацI Кьулан вацIук акахьзавай чка аквадай. Шалбуздагъдинии КIелет дагъдин далу патарни заз капаллайди хьиз аквадай…» Яру дагъдин далудихъ заз Шагь дагъ галайди чидай, ам акун зи мурад тир вучиз лагьайтIа ам Лезгистандин юкьвни-юкьвал ала лугьуда, гьавиляй. адал Шагь дагъ лагьай тIварни ала, яни лезги чилеринни, дагъларинни, чуьллеринни, яйлахринни, мезрейринни, никIеринни, вацIаринни, булахринни ва абурухъ галаз санал яшамиш жезвай инсанрин шагь хьиз, виридан кьулан тар хьиз, виридан панагь хьиз акъвазнавай дагъ. Цавдарал за пехилвалзавай. Адаз вири аквадай мумкинвал авай, гьавиляй ам икьван такабурлу ва сабурлу я, вич вичихъ агъунва.

– Яда, чилерал эхвичIа! Цаварай жагъидай затI авач. ЖагъайтIа чилелай жагъида. – Шагь-Буба халуди чиляй, кукIубар кьаз, къевер акъудзавай ва тумар галудиз гадариз къевер жибинда твазвай. – Ма, – лагьана ада заз, жибинда авайбур акъудна зав вахгана, – неъ. Хкуд, хъсан недай вахт я, абур гьеле кьуьзуь хьанвач. Са-къве гьафте геж хьанайтIа, вун абурув ахгакьдачир, ваз анжах абурун кьачIар кьисмет жедай.

За, фикирар цавара, Цавдаран луварик ккIана амаз, Шагь-Буба халуди гайи къевер жибинда туна.

– Хкуд, хкуд! – лагьана Шагь-Буба халуди, – жувазни хкуд, чна Тенфе бадедизни гуда. Адавай иниз хкаж хъжезмайди туш, – Шагь-Буба халуди агъадалди эвичIиз-эвичIиз къевер хкудзавай.

– Цавдара Тенфе бадедин бацIиярчуьнуьхзава ман? – хабар кьуна за, къевер ялиз-ялиз. Лекьери хперин суьруьйрал, кIелерал, кIвалин къушарал вегьидай чIал заз чидай, амма, вучиз ятIани, Цавдapa и чуьлда текдиз яшамиш жезвай ажуз къаридин бацIийрал гъуьрч ийизвайдахъ заз инанмиш жез кIанзавачир.

– Ам гъуьрч авун патал халкь хьанва. Гъуьрч тавуртIа, адакай лекь жедач.

– Тенфе бадедин бацIийрал гъуьрч тавуртIа, адаз дагъларин этегра кьадай къуьр-затI, кIел-хеб амачирни?

– Хпер Мугъандай хквез анжах рекьера ава.

– За колхоздинбур лугьузвач.

– Бес чи хуьруьн хипер? Абур вини Парсар тIулал алачни?

– Ала... Амма Цавдарахъ маса дердер ава... Аданди кьисас я.

– Вуч кьисас?

– Са шумуд йис идалай вилик. Агьмед текьенмаз, Антер халудални чан аламай чIавуз, Цавдарахъ са амадаг авай. Абуру садра бацIийрал гьужумдайла, Антер халуди амадаг тфенгдай яна кьенай. Кьейиди диши лекь тир. ГьинвачтIани ам Цавдаран адахли тир. Вучиз лагьайтIа абур гъамиша сана цавара жедай, санал гъуьрч ийидай, санал йифиз Лекьерин магъарадиз хъфидай. Яру дагъдин вири майданар – чилинбурни, цавунбурни – гьабурунбур тир, муькуь дагъларай атанвай лекьериз ина чка жедачир, абуруз иниз къведай ихтияр авачир.

Зи рикIе са суал гьатнавай, амма ам гудай жуьрэт ийизвачир. Суалди зак хъверни кутазвай. Шагь-Буба халудиз зи суал аян хьанай.

– Цавдар дишиди яни, эркекди яни заз гьинай чида лагьана фикирзавани вуна? Заз ви хъуьруьнай аквазва, луту!.. – хъуьрена Шагь-Буба халуни. – Заз Цавдар мукьувай акуна. Агъадай винелди. Ам вичин къванцел ацукьнавайла. Ял ядайла ва я кьейи адахлидихъ гъам чIугвазвайла... Абур, санал алайла заз инал ацукьна акурди тушир... Амма ялгъуздаказ амукьай сифте са шу­муд юкъуз ам и къванцел къах хьана аламай. Хелефаз ам а чIавуз чинеба фена кьазни кIан хьанай ичIи гъилералди, амма Цавдара Хелеф текьена къакъатна. Хажалатди ажугълу авунвай лекь къапарай
акъатнавай, ам Хелефалай гужлу тир. Адан хци къармахрикни, кIуфук акатай Хелеф и къвалайгъуз алабар жез-жез фена, та Антер халудин кIвалерин кьилел кьван акъатна. Хелефан гьарайдал рагьметлу Агьмед тфенг гваз экъечIна. Лекь цавун аршдиз хкаж хъхьана, вилерикай квахьна. Адаз тфенг вич паталди кьадарсуз хаталу шей тирди чир хьанвай, адаз кьисметди, адахлидин ажалди чIехи тарс ганвай... Амма кьисас кьисас я. Кьисасдиз тарсарикай къайгъу авайди туш. ЯтIани лекь игьтиятлу хьанва. Ялгъуз къаридин бацIийрал гъуьрч ийиз алахъун – им Цавдара вичиз хажалат гайи инсанрилай, абурун кIвалелай кьисас къахчун яз гьисабзава. ТахьайтIа адавай Парсар тIулаллай чи хперин ва я кIелерин суьруьйрал, я тахьайтIа, и вуна лугьудайвал, КIас ягъай чкадин кIаник квай тама къушарал, куьлуь ничхиррал гъуьрч ийиз жедачирни? Ваъ, идаз Тенфе къаридихъ галаз бягьс чIугваз кIанзава... Тенфе къари Хелеф туш! – хъуьрена Шагь-Буба халу, адан эхиримжи гафарик са вуч ятIани квай.

Чун агъадалди фирдавай Цавдарни чахъ галаз агъуз эвичIзавай хьиз авай. Ада гила Тенфе бадедин кIвалерилай цIар илитIзавай, Са вуч ятIани вилив хуьзвай хьиз, са куькай ятIани фикирар-веревирдер ийизвай хьиз, са куькай ятIани вил язавай хьиз аквазвай.

– Чидани, Цавдаравай вучиз жуьрэтна чилел эвичIиз жезвайди туштIа? – ихтилат давам хъувуна Шагь-Буба халуди.

– Ваъ. Заз вавай хабар кьаз кIанзавай.

– Ингье, жув килиг. Фикирна, жува лагь, вучиз ятIа.

Чун Тенфе бадедин кIвалив агакьнавай. Чун алай кIунтIалай агъада са акьван чIехи тушир тIулалай са мертебадин кIвал, тIваларикайни шахарикай хранвай жугъун галай гьаят, багъ ва сал аквазвай. КIваливай са тIимил анихъ хьиз аскIан, цларин чинар марфари атIана хулар-хулар хьанвай тевле алай. Са мус ятIани малар xпep хьайи анаг, гила цлар сувагъ хъийидай къуватлу гъилер амачиз, маларихъ-лапагрихъ гелкъведай кас амачиз, етим хьанвай, къазма хьиз, аквазвай. Тенфе бадедин кIвалихъ са кьетIенвал авай, ам, адет тирвал, чин Кьибледихъ ваъ, Кефердихъ, яни чи хуьр галай патахъ элкъуьрна эцигнавай. Аквар гьалда, Антер бубади кIвал эцигдайла, и чуьлда кIвалин теквал чи хуьр къаншардай акуналди эвезна жеди. Кьибледихъ элкъуьрнайтIа, аквадайбур тик кIунтIарни, хаярни, Яру дагъдин цал тир, гуя кьилел аватиз гьазур. КIвал эцигдай чка Антер бубади кьуд пад юкI-чIиб яна хкянавай. Дагъдин чарчарарни булахар алахьуни кIвализ зиянар гунин къурхулувал авачир. Дагъдин ятар вири Klac ягъай чкадай къвезвай кIамухъди физвай, амни ЧIехи-вацIук акахь хъийизва. KIвалин гьаят, рагъ гьатна, экв алаз аквазвай, чиле тунвай лацу чиргъери а экв артухзавай. Гьаятдихъай айвандин чина авай кьулариз далу гана Тенфе баде ацукьнавай. Адан кьил хура авай. Заз чирвал, вири къарияр хьиз, амни ахварин хиялдик кваз, ахварай авадзава. КIвалин винидихъ, далу патахъай хьиз, кьве сурни авай. Анжах кьвед. Тевледин далудихъ галай хура са къванцел, кьун акъвазнавай, ада вич акьван дамахлудаказ гьиссзавай хьи, гуя кьилеллай цавар ада вичин крчарал кьунва. Ам алай къванцелай а патахъ хьиз квай чIуру цIвелерин кул-кусрин арада кьве цIегьре, тарарилай михьиз хам алудна, гила цIийиз ахъа жезвай пешерик кьил кутунвай. Чун акъвазнавай пата, чалай агъадихъай, булах хкатзавай чкадал эцигнавай лат ва адак квай чIутхвардай авахьзавай хвал авай. Хвал ЧIехи-вацIухъди, гъуьлягъ хьиз, къекъвез-къекъвез ва жуьреба-жуьре рангаралди цIарцIар гуз физвай. Булахдин кьве къвалахъай юкьварал цIилер кутIунна кьве бацIидиз хкар янавай. Чеб чпел алчуд тежедайвал, амма яд кIан хьайила латав агат жедайвал авунвай.

«Антер бубадив инал кIвал эцигиз турди сифтени-сифте гьа и булах я, – фикирзава за. – ТахьайтIа инаг гьакIан чуьл яз амукьдай. Я инал кIвал жедачир, я сал жедачир, я багъ... Цавдаравай бацIийрив вучиз агат жезвачтIа яраб? Адан вилик пад кьадай са затIни заз аквазвач эхир. Гена яд хъвадай мумкинвални кьулайвал ава».

– БацIияр хкунал кутIуннавайди акуна, Цавдара абурал вегьиз жуьрэтзавач, – жув жувахъ агъанваз, жува са четин мискIалдиз дуьз жаваб жагъурайди хьиз лагьана за, Шагь-Буба халудин суал рикIел аламаз.

– Вун хъсан килигнани? – зи жавабди адаз са таъсирин авунвачир.

Зи жаваб дуьзди туширдал шак аламачир. За къуьнер агажна, жуван магълубвал хиве кьуна.

– Магълубвал хиве кьунни итимвал я, – лагьана Шагь-Буба халуди. – Амма садра вилер алмасар хьиз хци авуна килиг хъия.

За мад сеферда кьуд пата вил къекъуьр хъувуна Салан са къерехда гьажетхана авай. Муькуь са пипIе, Тенфе бадеди къулан руьхъ гадарзавай чкадал са шумуд вечре чил чалзавай. А паталлай бицIи дехме хьтинди верчерин демек я. Демекдин вилик пад тирвал симерин сетка яна, винел пад сахсидалди кIевнава. Аквар гьалда, анаг сала зaтl-мaтl цанвай чIавуз верчериз амукьзавай са гъвечIи пIипI я. Исятда верчер шад тир. Абуруз са куьнин къайгъуни авачир. Я абуруз чпин кьилелай Цавдара чархар язавайдакайни хабар авачир. Тенфе бадедиз верчерилай гзаф бацIияр ала я жал? – фикирна за. – Ваъ. Ина са маса кар ава. ТахьайтIа Цавдараз атана са верч къачуна хъфин вуч я кьван? Белки, адаз верчер гьисаба авачтIа? Руьхъвер чалзавай верчер… Адаз вичин адахлидин хатурдай анжах бацIи кьаз кIанзаватIа, белки?!

Шагь-Буба халу зи вилериз килигна. Ана суалдиз жаваб авачирди адаз акунвай.

– Ша мукьувай килигин... – лагьана ада.

Чун булахдин патав эвичIна. Чиляй акъатзавай михьи яд сад хьтин гьяркьуьвални яргъивал аваз – амни са метри кьван жедай – эцигнавай лата кIватI жезвай. Адан кьакьанвал са ахьтин артухди тушир, бацIийривай сив эцигна яд хъваз жедай хьтинди тир.

– Яд хъухъ, – теклифна заз Шагь-Буба халуди. – Антер халудин булахдихъ вичин дад авайди я.

– Сифте жува хъухъ, – лагьана за, жувалай чIехидаз гьуьрмет авун яз.

Шагь-Буба халуди чIутхвардин сивел гъил эцигна, ана къалин хьайи цел кIуф эцигна са шумуд хупI авуна. Ахпа чIутхвардай гадар жезвай хулак, чанг кутуна, ам цив ацIурна, чиниз шупI яна, гъилер чинай эвяна.

– ХупI ширин тушни! Женнетдавай Замзам булах са затIни туш! – Шагь-Буба халудик ци гуя лувар кутунвай.

Эгер Хелеф халу инал алайтIа, ада «ваз Замзам булах гьинай акурди я адан дад гьинай чидайди я?» лугьун мумкин тир. Амма ада гудай «сурун суалар» за жуван хивез къачунач. «Яру дагъдин яйлахравай кьван вири булахрай яд хъвана, абурун дад чизвай Шагь-Буба халуди Антер бубадин булахдин яд Замзам булахдилайни ширин я лугьунихъ ери-бине тахьана жеч», – фикирна за ва, Шагь-Буба халуди хьиз, чIутхвардал гъил эцигна, галамаз-галамаз са шумуд хупI авуна. Цин къайивиляй зи ял кьунай, пелез тIал акъатнай.

– Замзамдин ядни ихьтин къайиди яни? – лагьана за.

– Бажагьат, – жаваб гана Шагь-Буба халуди эвелан кьетIивал квачиз. Мумкин я, адаз зи суалдикай Хелеф халудин ял атунни. – Дагъларин булахра яд хъвадайла, сифте жигерриз гзаф гьава къачу, ахпа гъвечIи хупIаралди хъухъ. ТахьайтIа яд алукьда, ичалатар xapaпl жеда... Гатун цIиг алукьайла булах генани артух къайи ккIал хьтинди, хъуьтIуьз лагьайтIа лап къуьруьгъуьмди жеда... Чиниз са шупI ягъ, бедендиз са зуз акъуд хъия, вун кIубан жеда... И цихъ гьахътин къуват ава. Рагьметлу Антер халуди идаз КIубан булах лугьудай. Дагъларин гьар са булахдихъ са лишан ава, гьар сад са тIалдиз-квалдиз дарман я. Идан ци гьевес кутада...

За чиниз щупI яна, гъилер чинайни кьамай чIугуна. Кьамукай агъуз фейи къайи са шумуд стIалди зи бедендайтIуз зуз ракъурна.

Булахдин патавай кIвал галайвал шуькIуь рехъ фенвай. Анани, Тенфе бадедин гьаятда хьиз, лацу чиргъ тунвай. Шагъ-Буба халу вилик экечIна.

Цавдара цIалцIамдиз, юмшагъдиз кьилел чархар язавай. Гуя ксана вичи вичикай хабар амачир ам дагъдин шагьварди цава къугъурзавай. «Яраб ада яд гьи булахдай хъвазватIа? – фикирзавай за. – Яру дагъдин чарчаррай, – жаваб хгузвай зи рикIи. – Винидай къвез къванера акьаз мад кьулухъди кIус-кIус хьана гадар хъжезвай цин кIватIар ада гьа цавамаз, гъуьрч кьадайвал, кьазва...» Заз жуван рикIевай и хиял вилералди акунайтIа кIанзай...

– Гьикьван ксудайди я! Ви бацIияр лекьре тухванва! – ван хкажна Шагь-Буба халуди, Тенфе бадедин патав агакьайла.

Ацукьнавай чкадал, кьил хурал аватна, бицIи аял хьиз, ахвариз фенвай Тенфе баде садлагьана уях хьана.

– Byч хьана?! – ам теспача яз кIвачел къарагъна. Ам кьилелай кIвачелди чIулав тир. Зи баде хьиз. Шуткьу ва адан винелай алукIнавай яйлух, кьуру чандал алай ва гьадав кьурвал гьал кумачир, йис янавай хилеш, хилешдин кIаникай квай яргъи булушка – вири чIулавбур тир. Анжах булушкадин ценекай хкатнавай чIулав махпурдин шалвардин кикерал вили парчадин зулар алай. КIвачеллай жирдин калушарни чIулавбур тир. – Жеч гьа! Беябур хьана! – адаз Шагь-Буба халудин зарафат рикIивай хьанвай ва ам, чун инал атанва-атанвач гьич саймишни тавуна, шуьткьвена биришар гьатнавай гъилин кап вилерин кьилел тухвана бацIияр галайвал килигна. – Ваъ, ваъ, тухванвач, чкадал алама, – адан ванцик хвеш ва вичикай зарафат авурдан гъавурда акьунвайвилин лишанар квай. Гила ада чун атанвайди фагьумнавай, вичини зарафатзавай: – Лекьревай зи бацIийрив агатиз жезвайди яни? Квез зун са къуьзуь лахлах яз аквазватIани, а цаварай аватайдаз икI яз аквазвач. Адаз зи даях зи къвалав гвайди чизва. Адаз аквазва. Буьркьуь туш кьван, вилер хци вагьши я, – къариди вич ацукьнавай чкадин патавай айвандин мегьежардал эцигнавай кьве хилен тфенг гъиле кьуна.

– Вуна тфенг гваз мугьманар кьабулмир-е! За ваз гьихьтин багьа мугьман гъанватIа аку. – Шагь-Буба халуди зун къалурна.

– Чан-чан! Къудрат тушни?! Ви кIвачериз кьий зун! – Тенфе баде, тфенг чкадал эхцигна, зи къаншардиз атана, зи кьве гъилни кьуна, абуруз теменар гана. Вун атуй – рагъ атуй! Вун атай жигъирриз кьий зун! Вун гъайидан чан сагъ хьуй! – хажалатринни ялгъузвилин чIулавра авай и кьуранвай къаридин рикIе гьикьван чимивални экуьвал аватIа вири винел акъатнавай. Ихьтин экуьвални чимивал адахъ гьамиша авай, ам заз чи кIвализ бадедин патав къвез-хъфиз чидай. Адан ширин мез, ачух чин, хъсан ихтилатар вири адан руьгьдин жумартвилин лишанар тир. Адан гинибашарни ажаиббур, къадим вахтарай атанвайбур жедай: юкьва гимишдин камар, хура гимишдин пулар, кьилел умун рангарин шуткьуни шал, кIвачерал тумаждин мягьсерар... Чина берекатлу яр жедай, заз а яр хьран цIун чIунар хьиз жедай – садлагьана къайи хьана адан чинал аватнавай. А цIаярин гелер гила пузмиш хьанвай чин, КIелет дагъдин чин хьиз, шуьткьвер-шуьткьвер хьанвай. Юкь агаж хьана, чинал дегиш тахьана аламайди генани чIехи хьана аквазвай нер тир Заз икьван гагьда мукьувай садрани лекьер акунвачиртIани, заз Тенфе баде кьуьзуь хьанвай лекь хьиз жезвай. Мадни заз акI тир хьи, адан парталрин чIулаввили къаридин къенепатан экуьвални чимивал генани артухди, дулуди ва таъсирлуди яз къалурзавай, Идалайни гъейри, заз чир хьанвай хьи, Тенфе баде Цавдарахъ галаз бягьсина ава, адаз кьисасчи лекьрехъ галаз гьи чIалал рахадатIа чизвай, ада вичин куьмексуз кьве бацIи вагьшидикай хуьзвай. Адаз я кьунра, я цIегьери, я бацIийри, я верчери гузвай хьтин са хийирни авачир жеди, абур ада хуьнни вичин ялгъузвал кьезиларун патал ийизвай жеди, амма лекьрехъ галаз женгиниз экъечIиз гьазурвили къаридин такабурлувал, рикIин хцивал, вичин таъсиб хуьз алакьун къалурзавай. Чун булахдин кьилел алай кIунталай килигдайла, Шагь-Буба халудиз къаридин далудихъай мегьежардал тфенг алайди чизвай, адаз яргъал аламаз акунвай. Заз яракь акуначир, зи вилерин дикъет хци тушир. Цавдаран вилер хьиз тушир...

Ахпа Тенфе бадеди заз гун тавур суал хьаначир: «Баде гьикI ава? ЧIехи бубадин кеф-гьал гьикI я? Ви кIелунар гьикI я?», къуни-къуншийрикай хабарар кьуна. Са гафуналди, ам ялгъузвиликай икрагь хьанвайди ва са рахадай касдихъ адан рикI акъатзавайди аквазвай.

– Ихтилатар чна кIвалахар куьтягь хьайила ийин, – Шагь-Буба халуди Тенфе бадедин «силис» гена акъвазарна. Тфенг гъиле кьуна, ихтил дегишарун патал Тенфе бадедивай хабар кьуна: – Патрумар авайди яни?

– Эхь. Эхиримжиди. Гьамни заз и йикъара кIвалевай куьгьне шалтаяр-бижгъерар гъилелай ийидайла жагъун хъувурди я. Амайбур за, Агьмед рагъметдиз фейила, къужади вичиз хасаратвал тавурай лагьана, ЧIехи-вацIуз гадарнай. Тфенгни са бужахда чуьнуьхнай... Кьуьзуьда завай хабарни кьунай «тфенг гьинава?» лугьуз. За ам кIелетIви Байбута тухванва лагьанай. Къабанар ягъиз. «Байбута тухванватIа, мукьвал вахтара хкидайди туш къабандин хци», – хъел атанай адаз, ятIани чIалахъ хьана… Гена вичин ажалдик кьена. ТахьайтIа, низ чида, вичин кьилел вуч гъидайтIа?,... Заз кьван сабур авачир адаз... Тенфе баде кис хьанай. РикIивайни кьилелай кIвачелди ам сабур тир, ада уьмуьрда гзаф эхнавай ва ам, рикIик тавуна амай крар квайвиляй, генани эхиз гьазур тирди якъин тир.

– Вучда кьван? Кьейибуруз рагьмет хьуй, – мадни сабур хгана Шагь-Буба халуди. – Рухвайри бубайрин рикIериз тIарвилер гузва ман, жувал гъил хкаждай чкадал гъизва ман... – им Шагь-Буба халуди вичикайни лугьузвай гаф тир, и гафуна адан вичин хсуси дерт-гъамни авай, вичин рикIин херни.

– Аллагьдин кьадарар я ман, я хва... – адан гъавурда акьунваз ва адаз теселли яз лагьана Тенфе бадеди. – Патрум гьат хъувурла, заз хвеши хьанай. Ам зи кьисмет я лагьанай. Амма Армидавай хтулдикай намус хьана.

Адав и муг вахгун тавунмаз, кьве сур аманат тавунмаз завай жуваз къаст ийиз жедач. Гьакьван чIавалди зак кягъмир лагьана шазда ийизва за Аллагьдиз: Шалбуз дагъдин эвлиянриз, агалкьайбуруз, михьи ксарин сурариз зи тереф хуьх лугьузва... Рухваяр яргъара авай кьван гагьда чи юрдарин аявал чна авун лазим я. ЧIехибуру, дуьнья акунвайбуру... Рухваяр гьикI хьайитIани садра хтана ахкъатдайди я ватандиз, Ватанди вичи ял хъийидайди я. – Шагь-Бубадин рикIикай хабар яз лагьанай Тенфе бадеди.

– Ам ял хъийидайвал заз чида... – сир кваз рахана Шагь-Буба халу, ада са кар къурмишзавайди за кьатIанвай.

И кьве дертлу инсандин ихтилатри ва кьисметри зи рикIени пашманвал твазвай. Чпин уьмуьрдин чIимелвилери абур генани мукьва авунвай, ва абур акьалтI тийир ихтилатрини рикIел хкунри мадни яргъаз тухун мумкин тир. ГьакI хьайила, зани Шагь-Буба халудин жуьреда ихтилат дегишаруникай менфят къачуна, лагьана:

– Ма ибур ваз бадеда вугайбур я, – акъудна адав кьве луму вугана.

Чан, куь паяр дулу хьуй. Им Худади вичи ракъурнавай пай хьтинди я, – зи вил хьанвайди тир са цуьруьхуьм затIунихъ, Тенфе бадедик лувар акатнавай.

Шагь-Буба халуди адаз къеверни гана.

– Заз гьабур недай сарар авайди яни, я хва?

– Гатана неъ.

– Чан сагъ хьуй ви, ви хъсанилер ахгакьариз жедайбур туш.

– Абур ваз гьалал хьуй, абурукай гьич фикирни ийимир, – Шагь-Буба халуди тфенг, айвандик фена, цлавай михиникай куьрсна.

– Цавдара бацIийрал вегьейтIа, вуна ам тфенгдай лап яда? – эхирни за рикIе авай суал гана.

– Гьун бес! – сес хци ва хшка хьанвай Тенфе бадедин, – Ваз зун гьалдай фенвай лахлах хьиз авани? – зарафат кваз лугьузвай ада. – Валлагъ, за лекьрен пемпе цавуз акъудда!.. – кьурай гъилера лумуярни къевер аваз ам айвандин ракIарихъди фена. – Къала, ша кван. Бес я рахай кьван... И зун аку-е кьейди, атай мугьманар куьчедал гафаралди тухарзавай... Ша са кьас фу неъ, чай хъухъ.

– Ваъ, ваъ, – лагьана Шагь-Буба халуди, – айвандикай куьчедал хквез. – Къала, ви перер гьинавайди ятIа лагь. Чна чи кIвалах ийин… Гуьзел-къаридин вил хтул хтунал алайди я. Са тIимил геж хьайитIа, вич атана акъатдайди я.

– Перер цура ава. За фена гъида исятда. –Тенфе бадеди гъилевайбур са къапуна эцигна.

– Къала, жув алад, чан хва, – лагьана заз Шагь-Буба халуди.

За перер гъана. Чун салаз фена. Тенфе баде айвандин кьиле авай къулан патав вичин кайванивилин къайгъуйрик экечIнавай. Мугьманар атуни адак кIубанвал кутунвай.

Салан чIулав накьв регьятдиз перциз муьтIуьгъ жезвай. Ида пер ягъунин хушлувал артухарзавай. АкI тир хьи, накьвадиз вичин чин кIаник авуникай хуш авай, гьар са чепкьен, перцелай аватайла, пурпудаказ чкIизвай. Чиляй чими ял акъатзавай, гуя накьвади регьят хьанваз нефес акъадарзавай. Чилихъ галаз кIвалахуни цаварал вуч физватIа чи рикIелай ракъурнавай. Чна перни яна, къанаярни авуна, картуфарни чилик кутуна куьтягьзавай...

– Къвезва гуж хьайиди, къвезва! Я Шагь-Буба! Тенфе бадедин гьарайдин гъавурда чун садлагьана акьуначир.

Садни, акуна чаз, Цавдар, гуьлле хьиз атана, бацIидин юкь къармахрив кьуна, гьа атайвал цавухъди сухулмиш хъхьана. БацIидин юкьвавай цIил чIугуникди тIарам хьунни чилевай хак акъатна цавухъди гадар хьана, куьрс хъхьана ва цIилинихъ галаз цавуз фена. БацIиди гьарайзавай. Адан гьарай шелдиз ухшар тир. Икьван гагьда къванцел алай кьунра чилел хкадарнавай. Кьве цIегьрени, цавуз хъфизвайбуруз килигиз, гьарайзавай. Тенфе баде, михиникай тфенг галудна, айвандин ракIарив къах хьана аламай.

– Тфенг аламачир чIал акуна вагьшидиз! – Шагь-Буба халуди, зверна, къаридин гъилевай тфенг къачуна.

– Ягъ! Ягъ! – Тенфе бадеди Шагь-Буба халудик тади кутазвай.

Зун къах хьанвай. Заз ихьтин аламатар акурди тушир. Амма Шагь-Буба халуди лишан къазвачир, адаз тфенг Цавдараз акуна кIанзавай, итимдин гъиле аваз акуна кIанзавай, ада яракь гьакI цавухъ элкъуьрнавай. Ада фикирзавай жеди: тфеиг акур Цавдара бацIи ахъа хъийида.

– Ягъ тIун, я гада! Ам яргъаз акъатзава! БацIидин язух я! БацIидин ванни атIанвачир, гуя гьадани вич къутармиша лугьуз минетзавай.

Тфенгдин къати ван акъатна. Адан севт кьуд пата авай дагълари тикрарна. Налугьуди, ягъайди са тфенг туш, са шумуд я, Гьа и карди, аквар гьалда, Цавдаран къармахар бушарна. БацIи цава кьилинбацар жез-жез, цIилни хак гуьгъуьна аваз, кIвалин кьулухъ, Антер бубадинни Агьмед халудин сурарин патав аватна.

– Галукьначни? Гьайиф! – лугьузвай Тенфе бадеди, лекь, садлагьана йигинвал артухарна, Яру дагъ галай патахъ хъфейди акурла. – Кьена зи бацIи! – адаз кIвалин далудихъ чукуриз кIанзавай, амма кIвачера звер авачир. За ам акъвазарна, жува чукурна, Са къвалахъди ярх хьанвай бацIидин сивяй иви къвезвай, къулухъ кIвач, хкатзавай чан хкьаз кIанзавайди хьиз, галтад жезвай.

Цавдаран гелни амачир. Шагь-Буба халуди ам ягъначир. Адаз, лекьрек къypxу кутуна, бацIи азад хъийиз кIан хьанай, амма, ам аватайла, адан кьилел вуч къведайтIа фикирначир. Я им ахьтин фикир ийидай гьалатни ту­шир.

За бацIи, адан юкьвавай цIил ахъайна, къужахда кьуна гьаятдиз хкана. ЦIилни за жувахъ галаз галчIур хъувунай.

– Чан кумани? – Тенфе бадедин умуд атIанвачир.

– Чан хкатзава, – Шагь-Буба халу пашман хьанвай.

– Кьил хьайитIани атIун хъия язухдин, – лагьана Тенфе бадеди. – Aзиятар хьайитIани яргъал тефирай кьейдан...

Шагь-Буба халуди вичиз лагьайвал авуна. Гьамиша адан жибинда жедай ништIер язух бацIи патал бес хьанай…

Амма йикъан вакъиаяр идалди куьтягь хьаначир.

– Эгье-гьей! Гьур-ра! Гьа-гьа-гьа! – винидихъай къвезвай ван дагъдай къванер авахьзавай хьтинди тир. Дагъларани севт гьатнавай.

– Хелеф я, – лагьана Шагь-Буба халуди. Тфенгдин ван галукьна дили хьанва. Вич ахварай авудна лугьуз...

Садни, акуна чаз, винидихъай агъуз къвезва ам вич. Ада са вуч ятIани чиляй галчIурзава.

– За ам кьуна! Гьей, жемятар! За лекь кьуна! Фад Маскавдиз хабар це! Заз Ленинан орден гурай лагь! Гьей, Шагь-Буба, кьефес гьазура! Чна Маскавдиз вун ракъурда – кIвенкIвечи нехирбан! Цавдарни гваз! Хкверла зи орденни хкваш!

– Ана гьикI хьана? Ада вуч лугьузва? – Тенфе баде вуч хьанватIа гъавурда акьунвачир.

Хелеф халуди лекь кьунва. Цавдар, – лагьана за.

– Лекь кьунва? Жеч, валлагь! – Тенфе баде чIалахъ жезвачир, адан япар хьиз вилерни зайиф тир.

– Дуьньядин чарх кьулухъ элкъвенва, Тенфе диде, – лагьана Шагь-Буба халуди. – Къабачийри лекьер чилерай галчIурдай девир алукьнава...

Хелеф халу КIубан булахдин кьилеллай кIунтIайгъуз эвичIзавай. Ада Цавдар, кIвачер кьуна, галчIурзавай. Лекьрен ca лув михьиз ахъа хьана, бедендиз табийзамачиз, чилел чкIанвай хьиз авай. Хелеф халуди чапла гъилевай чумахъ викIегьдиз чиле эцягъиз-эцягъиз камар къачузвай.

– И чумахъ Яракьлу къуватрин музейдиз пишкеш ая, Шагъ-Буба! Вун Маскавдиз фейила. Зи патай! – Булахдив агакъайла, чумахъ латав агудна, лекьрен кIвачер ахъа тавуна, ада чапла гъилив кьве хупI яд сиве цана, кьур-кьур авуна, сивени туьтуьна экъуьрна, яд авахьна физвай хулахъди цIиртI ягъ хъувуна. Ахпа гьа капалди чинизни кьве шупI яна, ядни хъвана. – Маскавдин рехъ чидачтIа, Къариб муаллимдивай жузуз!

– Бес я, кьей хва, ви къабачивилер! – Шагь-Буба халудиз адан уюнрикай гьяз къвезвачир. – Килиг садра жуваз, кIвачелни алачиз кьвалара сиягь хьанва!

Дугъриданни, Хелеф халудин кIвачел хахулар алачир, ам гьа сун гуьлуьтар алаз атанвай.

– Вуж я къабачивилер ийизвайди? Вич аку садра, – хъуьрена Хелеф халу. – Муьхцяй экъечIайда кимеллайди беябурзава! Ленинан ордендин сагьибдал хъен вегьизва! – адан зарафат гьим я, рикIивай лугьузвайди гьим ятIа кьил акъудун четин тир. – За рикIивай лугьузвайди я. Цавдаран кар акурди гьа и чумахъ я. – Ам гьаятдал атана.

Тенфе баде тIуб сивел тухвана аламай.

Шагь-Буба халуди наразивилелди кьил галтадзавай.

Зазни лугьудай гаф авачир.

Эхирни Тенфе бадедал чIал хтана:

– Бес я ман, я Хелеф! Зарафатрихъни са кьадар хьана кIандайди я. Ана вуч хьанатIа лагь.

– Ма, товарищ командир! Тенфе бадедин бацIийриз и экуь дуьнья дарнавай халкьдин душман Цавдар за ви кIвачерик гадарзава. Рядовой нехирбан Хелеф, ефрейтор запаса. – Ада Цавдар Шагь-Буба халудин кIвачерик гадарна. Адаз вичиз иналлай кьве чIехи касди мийир-межер лугьуникай са къайгъуни авачир.

Цавдарал чан аламай. Адан са лув ахъа хьана чилел чкIанвай. Ам ханвайди ашкара тир. Кьилел ивидин гелер алай. Ада, вилер бегьемдиз ахъа тежез, дериндай нефес къачузвай. Хелеф халуди адаз авунвайди са йикь тир.

– Гьан, гуж хьайиди, ви писвилиз Аллагьди писвал хъувунани?! Ма, гила неъ! Пад акъатир кьван! – Тенфе бадеди чан хкатнавай, кьил атIанвай кIел Цавдаран вилик галчIурна. Адаз хъел авай ва гьа вах­тунда са мус ятIани хьанвай рикIин тIарвал винел акьалт хъувунвай. Лекьре адан рикIел алатай вахтар хканвай жеди.

– Аллагь гьинавайди я?! – Хелеф халу сакIани секин жезвачир, гьавиляй Шагь-Буба халудини адаз гаф лугьунни талгьун са гафар тирди кьатIанвай, кисна, адан ихтилатар мус ва квел куьтягь жедатIа вилив хуьзвай. Хелеф халуди гьуьрсуьна гьатна давамарзавай: – Аллагьдивай гьам кьаз жезвайди яни? Ам за кьурди я, за!.. Тфенгдин ванци зун ахварай авудна. «Яраб вуч хьанатIа?» – фикирна за. – Тфенгар вучиз язаватIа? Ни чал гьужумнаватIа?» Килигна, акур затI хьанач. Жунгаварни вири сагъ-саламат я. Гирнагъ ийиз ацукьнава, са къайгъуни авачиз. Зални хьайи цIарх-затIни авач. Алад зун жигъирдайтIуз Цавдаран къванцихъди. Чумахъни гъилеваз. Яъ! Килигда зун – Цавдар къванцелла. Кьилни къене туна. Кур-пашмандиз. Идал са ни ятIани хер авунва лагьана фикирна за. Ахпа за фикирайвал, хер адан рикIел хьанвай, – туьд атIанвай бацIидизни ва адан патав за вегьин хъувур хак галай цIилинал фена адан. – КIвачери ван тийидайвал, хахулар гена зи рикIелай фенвай, зун, аскер хьиз, сес акъуд тийиз галчIур жез-жез, автомат хьиз лашни гъилеваз, лекьрен далудихъай фена, са чумахъ адан юрфарилай алчударна хьи, къванцелай агъуз аватай ам кьилихъди агъада авай къванера акьуна. Кьена лагьана фикирнай за... Чан кIеви я вагьшидин...