Нехирбанни лекь 5 страница

Шагь-Буба халудин мугьманрини кисна яб гузвай ва абур маниди чпиз вуч лугьузватIа гъавурда акьазвай. Абур сад-садан вилериз килигиз, сивел мили хъвер гъиз, кьил галтадиз авай, садбуру чпи чеб къужахмишзавай. Абуру вирида са фикирзавай, абур авазди вири са дережадиз
акъуднавай ва абуру сада-садаз килигиз кьил галтадуни абуру чпин садвал аннамишнавайдакай лугьузвай.

И баркаван, берекатлу макьамди инсанар акьван деринриз, чпин xcycи хиялрин яцIаз тухванвай хьи, абурукай садазни Шагь-Буба халудин кIвалин патав хтана акъвазнавай такси ва анай эвичIна и межлисдиз килигиз къах хьана акъвазнавай Севзиханни таксист акуначир.

– Севзихан халу хтанва! Муштулух! Муштулух зиди я! – гьарайнай магьледин гъвечIи гадайрикай сада.

ЧIехи бубади далдамчидин гъилевай кIарарал гъил гьалчна. Далдамдин ван атIана уях хъхьай зуьрнечийрини макьам акъвазарна.

Севзихан гьаятдиз гьахьнавачир. Ам чина кIелиз жедай хьтин са лишанни авачиз килигиз акъвазнавай. Садра таксистдин чиниз тамашна, ам мад вичин эвелан къайдадиз хтана.

Шагь-Буба халуди вичин вилер зи чIехи бубадин вилера атIумарна. Абура минет авай: къутармиша, и гьалдай акъуд!

– Къала, гада, ацIура! – лагьана чIехи бубади тIапIа-хъандив карч вугана. Карч ацIурна хкайла, чIехи буба, эрчIи гъиле карч, чапла гъилив Шагь-Буба халу къуьнелай кьуна, ам вичив агудна, хтанвайбурун вилик экъечIна. Ада садлагьана абур тагькимарна:

– Зун тамада я. За гаф таганмаз ина рахадай ихтияр садазни авач. И къанун яргъай хтанвай мугьманризни талукь я, амма абуруз ийидай гьуьрмет са шумуд къат къалин жеда.

Хтанвайбуруз къалин гьуьрметар кIан хьана жеди: абуру са гафни лагьанач.

ЧIехи бубадин амалдарвал за гьасятда кьатIана. Ада, тамададин гьукумдикай менфят къачуна, хтанвайбурун, эвелни эвел Севзиханан сив агалзавай, адан мягьтелвални ва вич гьи чкадал аватнавайди ятIа кьил акъат тавунин къизгъин гьал умунарзавай, Шагь-Буба халудин «кьейи югъ» «хайи йикъаз» элкъуьрзавай. Авайвал лагьайтIа, «къейи югъ», накь тел ягъайла, хьана алатнавай, къенинди гьа пакамлай хайи югъ тир. Вучиз лагьайтIа Шагь-Буба халу садлагьана жегьил хъхьана аквазвай, ам хъуьрезвай. Сиве авай кьери хьанвай сарар аквадайвал ам хъуьрез заз акурди тушир... Ада хва къужахламишна. АкI тир хьи, Шагь-Буба халудиз квахьай са пак затI жагъун хъувунвай, адан вилерал накъвари цIарцIар гузвай. Хцин вилер заз акуначир, амма ада къужахламишзавай жуьре рикIивай тушир хьтинди, гъуьргъуьди хьтинди тир.

– Ваз чи чIал чидайди яни, хтул? – хабар кьуна чIехи бубади таксистдивай, ам маса миллетдикай ятIа лагьана фикир аваз.

– Эхь, – жаваб гана таксистди дамах гваз.

– Гена хъсан, – лагьана чIехи бубади. – Патанбуруз, белки, сад-кьве кьезилвал аквадай жеди тамададин хурукай. Вун жуванди я. КIевиз акъваз.

Севзихан гьеле авагънавачир.

– Гьуьрметлу Севзихан, Шагь-Бубадин хва! – гьукумдарвилин тав квай ванцелди рахана тамада. – Жуван дах хайи юкъуз адан тIварцIел хуьруьз хтай ваз хвашгелди! Вун хтурай – рагъ хтурай, чан хва! Ма хъухъ! – чIехи бубади карч мугьмандив вугана.

Севзиханаз са вуч ятIани лугьуз кIанзавай, амма чIехи бубади вичин сивел тIуб эцигна, ахпа лагьана:

– Им гьеле тост туш. Им хтай яргъал рекьерин руг рекьинин хъунухъ я, рекьерин юргъунвал алудун я! Тостар ваз хгузмайди я.

КIватI хьанвайбурун гьарай-эвердик, «Килигин кван хъваз алакьдатаIа», «Къалура кван вун дагъларин итим ятIа» «акван хъваз алакьдатIа» гафарик кваз Севзихана карч ичIи авуна. Акваз-акваз адан чиниз ранг хтана, ам ачух хьана.

ТIапIахъанди адав шиш вугана.

Тамадади карч къахчуна, ам ацIур хъия лагьана ишара авуна. Ишара кьилиз акъудна.

– Вунин хвашгелди, чаз багьа мугьман хкай чархачи-чархарчи! – лагьана чIехи бубади таксистдиз. – Куьн гена вахтунда ахгакьна. Ма хъухъ, гила ви нубат я.

Таксистди карч гъиле кьуна, адаз са шумудра вил яна, лагьана:

– За хайи югъ мубаракзава. Къуй ихьтин йикъар гзаф хьурай. Куь виридалайни пашман югъ гьа ихьтинди хьурай. Амма за хъвадач. Рулдихъ гала. Хъфена кIанзавайди я.

Вири кис хьана. И кисвили таксист ийир-тийир авунвай. Ам гагь Севзиханаз, гагь Шагь-Буба халудиз, гагьни тамададиз килигзавай.

– Яда, вазни гьа са гафар тикрар хъийидани? Им тост туш! Рекъерин руг кьин я! Тост ахпа я!

– Зун рулдихъ гала... Хъфена кIанзава...

– Эгер чи хуьруьз, чи межлисдал вун атанватIа, вун чи мугьман я. Вун гила чи ихтиярда ава. Чавай вун ичIи машин гваз текдиз ахъайиз хъжедач. Вичихъ машин авачир са лезгини нисинлай кьулухъ, вични няниз мукьва жезвай береда, рекьиз экъечIдач. Пака чна ваз хъфидай ихтияр гузва. Ваз машин ацIурдай ксарни жеда, рехъни экуьди жеда. Нянин хийирдилай пакаман шийир хъсан я, – лагьана тамадади. – АцIай карч гъиле кьуна, тахъвана кьулухъ элкъуьр хъувун – им таксистди вичин пассажир ада лагьай чкадиз тухвана, анал авуд тавуна, элкъвена гьа акьахай чкадал хкай гьисаб я... Яллагь! ТIапI ая!

Таксистди, аквар гьалда, гьа и гафар вилив хуьзвай. Ада карч сивел эцигна, туьтуьхдин кIараб агъуз-виниз жез, кьуртI-кьуртI ийиз, карч ичIи авуна.

– Гила рулдихъ ацукьайтIа, ви таксидикай самолет жеда, – зарафатна са ни ятIани.

– Рулдихъ ацукь тавуртIани, самолет закай жувакай жезвай хьтинди я, – хъуьрена таксист, вичив вугай шишинилай кIус алудиз.

– Гила вунни, чан хва, чи межлисдин итим я, – лагьана чIехи бубади таксистдиз. Ахпа ам тIапIахъанрихъ элкъвена: – Къала, гьинва чIулав гьер? Гъваш, тукIукI мугьманрин вилик!

Кьил Кьибледихъ, Кябе галай патахъ, элкъуьрна, са къвалахъди ярхарнавай гьерен кIвачер зани са тIапIахъанди кьунай. Ам Шагь-Буба халуди вичи тукIунай. Гьерен кIвачни за кьуна кIан хьайиди Шагь-Буба халу тир. «Итимдиз ивидихъай кичIе хьана кIандач», – лугьудай ада заз. Заз лапагар, малар тукIвадай дуьшуьшар гзаф акунвай, ятIани заз садрани абурун вилериз килигиз кIандачир. Заз чидай: абура са куьнинни гъавурда такьунни, кичIевални, лал минет, чеб ахъа хъия лугьузвай минет жедай. ТуьтIуьхдилай хци кантI гуьцIайвалди, гьерен кIвачер хъуткьун хьанай, за мад сеферда, зун чпиз килигначиртIани, адан вилера вуч аватIа гьадакай фикирна. Адан атIанвай кIалхандай гьикI йигиндиз ивидихъ галаз уьмуьр квахьзавайтIа заз ван жезвай. Гьерен кIвачерин хъуткьурунар зайиф жердавай зи гъилерини юргъунвал гьиссзавай, налугьуди гьабурайни иви авахьнавай. Гьере мад сеферда эхиримжи къуватар кIватI хъувуна, зи гъилевай кьулухъ са кIвач кьуткьунар хъувуна, ахпа садлагьана адан юзун яваш хъхьана – им Шагь-Буба халуди гьерен мефтIеда кантIунин кIвенкI эцяна ва гьайвандин чан михьиз хкуд хъувуна лагьай чIал тир. Ахпа кIарабар хазвай ван акъатна. Ида гьерен гардан кьамукъай метIе акIурна, кьилни кьулан тар галкIурзавай кIарабар жалгъайрай акъудуникай лугьузвай. КIвач гъиляй ахъайна, зун са патахъ фена. Заз ивидихъай кичIедачир. Заз чидай: исятда гьерен кьил галудна а патал эцигда, амма агал тахьана амай вилера гьа тукIвадалди вилик авай гъавурда акьун тавунин, кичIевилинни, минетдин къайи гелер амукъда...

Кьил галуднавай гьерен беден хам алажун патал же-гьил гадайри багъдин са пипIез тухвана, цуьк ахъайиз кIанз гьазур хьанвай ичин таракай куьрсарна...

ТIапIахъанри суфрадал авай вири гьзур-гьалал, тIуьн-хъун эцигна гьазурнавай. Эгер суфра къацу векьел ваъ, столдал экIянавайтIа, адан кIвачер няметрин заланвиляй чилиз фена, суфра гьикI хьайитIани гьа векьерал ахватун мумкин тир.

ЧIехи буба кьиле аваз кIватI хьанвайбур суфрадихъ фена, къене йис тунвай хъуьтуьл хъуьцуьганрал ацукъна. Тамададин эрчIи къвалахъай Шагь-Буба халу, чапла патахъайни Севзихан ацукьна. Адан патав таксистдиз чка гана. Зун тIапIахъанрихъ галай. Ацукьнавайбурун кьилел-кIвачел элкъуьн за жуван хивез хушуналди къачунвай. Шагь-Буба халудин гьуьрметдай. Чун патал кьилдин суфра авай. Ам гьаятдал, ргазвай къажгъанрин патав гвай столдал алай. Ихьтин чIехи мярекатда им за тIапIахъанвал ийизвай сад лагьай сефер тир. ТIапIахъандиз герекди кьил кьилел хьун ва йигинвал я, герек вун ви суфрадихъ ацукьизни агакьин, мугьманар галай кьилин суфрадихъ галайбурни рази жедайвал ийин.

ЧIехи бубадин далудихъай тIапIахъан ЦIару акъвазнавай. ЧIехи бубади идара ийидай гьар са межлисда ЦIарудикай са кIвачел акъваздай тIапIахъан жедай. Са кIвачел акъвазнавайди лагьайла, им рикIивайни и тIапа-хъан са кIвачел акъвазнавай лагьай чIал тушир, ада анжах са тамададин буйругъар кьилиз акъудзавай, чебни цIай квай, цавун кьиле тамамарна кIанзавай буйругъар. Ада вичин везифаяр кьилиз акъудзавай геренда адаз чилик хкIаз мумкин жезвайди анжах са кIвач жеда, яни адан гьерекатар гьахьтинбур жезвай. ЦIарудал гьалтзавай кьилин буйругъ крчуна чехир цун тир. И кар ЦIарудилай хьиз садалайни алакьдачир. Ада эвелдай чехир авай челегдай махсус гичиндиз уьзуьмрин иви цазвай, гьакI хьайила, ада вилер акьална ва я вилер крчунал алачиз цузвайтIани, адан гъилериз тамададин карч гьикьван вахтунин муьгьлетда ацIудатIа чизвай, адаз чехир авахьзавай ванцелай чир жезвай. ЦIару гьахьтин тIапIахъан тир. И сефердани ам вич Севзиханахъ галаз рахаз-рахаз: «Кеф-гьал гьикI я? Яргъал Урусатра вуч хабарар ава?» лугьуз хабарар кьаз-кьаз, адан гъилери тамададин крчуна чехир цазвай. Севзиханаз ЦIарудин устадвиликай хабар авай, ятIани, за кьатIайвал, адаз тIапIахъан синагъ ийиз кIан хьанай, ада ЦIарудивай кьасухдай ва гьам зарафатни яз хабарар кьаз эгечIнай. ЦIару ихьтин уламрай, ништа, гьикьван экъечIдайди ятIа, адаз им вири мугьманри ишлемишзавай къайда тир чIал чизвай. Ада виридаз хьиз Севзиханазни гьа сад хьтин жавабар ганай: «Кеф-гьал пис туш. Камал халу хьтин тамададин вилик са кIвачел акъвазна жуван кьил хуьзва, паб-аял вири сагъ-саламат я». Гьелбетда, им ЦIару чидай мугьманриз хгудай гьамиша гьазур жаваб тир, вучиз лагьайтIа абуру кьадай хабарар гьа садбур жедай: «Byн вуч гъал я? КIвал-югъ гьик1 ава?» ЦIару сифте яз акур мугьманар адан устадвилел мягьтел яз, лугьудай гаф амачиз, калигиз акъваздай. Месела, таксисх хьиз. Амма ЦIаруди, крчунилай вилер алуднавайтIани, япар адалай садрани алуддачир. Адаз карч ацIудайла адан ван гьихьтинди ятIа чидай ва лазим чкадал кьван чехир агакьайла, адан гъилери крчунин сивеллай гичиндин кIуф хкаж хъийидай. Эгер са ни ятIани ЦIарудивай вилер са патахъ авуна ва я абур кутIунна крчуна чехир цуз лагьайтIа, ам са шартIуналди рази жедай: са стIални аладар тавуна цайитIа, синагъчиди крчунавайди хъун лазим я. Гзафбур и шаргIунихъ галаз рази жедачир, вучиз лагьайтIа ЦIару чпивай тухуз жедайдахъ абур инанмиш тушир. Ихьин синагъчияр иллаки шляпаяр алайбурукай жедай. БачIах ва женгери бармакар алайбур, лагьайтIа, чеб магълуб жедай чIал чиз-чиз, ЦIарудин шартIунал рази жедай: Камал бубадин крчунай уьзуьмрин иви хъун гьар гьи вахтунда хьайитIани кьисмет жезвай кар тушир.

Кьилел кепка алай таксист ЦIарудал гьейран хьана амай.

ЧIехи бубади, кIвачел къарагъна, карч хкажна.

Вири кисна. Межлис ачух хьана. Муькуь тапIахъанри амайбурун вилик квай синерин истиканрани чехир цанвай.

– Играми дустар! – рахана тамада. – Къе зи къени къунши, чи хуьруьнви Шагь-Буба хайи югъ я. Гьавиляй къе чун, адан мукьва-кьилияр, къуни-къуншияр, адак эрк кутунвай инсанар иниз кIватI хьанва. «Итим садра хада, садра рекьида» лугьудай мисал квез виридаз чида. Амма адан гъавурда чун дуьз акьазвани? Им вич дидеди садра ханвай инсандиз вич садра гьикI хьайитIани рекьидайди чизва лагьай чIал туш. Им акI лагьай чIал я хьи, инсанди – кIантIа ам бармак алайди хьуй, кIантIа шал алайди – уьмуьрда садра вич халис итим хьиз къалурна, халкьдиз, ватандиз хийилу са кар авунатIа ва я вич чи ата-бубайрин ягь-намусдин къанунрал кIевелай амал ийизвай кас яз къалурнаватIа, адаз а гелелай элячIун беябурчивилелди кьейидай я. Гьик1 хьайитIани рекьизвай уьмуьрда угърашвилелди чан алай къван яз жеридалай, итимвилелди садра кьиникь хъсан я лагьай чIал я. Шагь-Буба гьа и масалда лагьанвай гелел алай Хва я (чIехи бубади «Хва» гаф такабурлувилелди, адаз къуват гуналди лагьана ва за гьавиляй ам чIехи гьарфунилай кхьизва). ГьакI хьайила, инал ацукьнавайбурукай ва чи хуьруьнвийрикай Шагь-Буба-дилай гъвечIи садазни адан гафунал гаф эцигдай, адан гаф чилел вегьидай, адан буйругъ кьилиз акъуд тийидай ихтияр авач (Им чIехи бубади эвелни-эвел Севзиханан тараз язавай якIв тир). Севзихан вич кьил куьрсна ацукьнавай, акварвал, якIв хъсандаз галукьнавай. Ахпа чIехи бубади Шагь-Буба халудихъ элкъвена давамарна: – Гьуьрметлу къунши, заз вун жуван хва хьиз я, за вал, ви итимвилел дамахзава. И карч за ви сагълугъдай, ви рикIевай мурадар гьа ваз кIандайвал кьилиз акъатунин сагълугъдай хъвазва ва межлисдин итимрини гьакI авун буйругъзава! – чIехи бубади эвелдай чапла гъилив спелриз звар гана, абуру чехирдиз манийвал тагудайвал авуна, ахпа а гъил бармакдал эцигна карч кьилел хкажна. Ихьтин чIехи карч ичIи ийидалди бармакдал гъил алаз тавуна жедайвал тушир. Чехир хъварла бармак аватун кьил квадарай мисал жедай.

Тамадади ацIай карч ичIи авуна, ичIиди ацIуриз ЦIарудив вахгана, спелрилай гъил чIугуна, хъуьрез-хъуьрез, гафар чIун галаз сивяй акъудиз-акъудиз, лагьана:

– Гила-а зу-у-н чкади-и-из атана-а! КIевиз акъваз, гадаяр! – ада тIапIахъандин гъиляй ацIай карч къачуна, амайбуру хъванвани-хъванвачни килигна, ичIи истиканра цуз лагьана гъилелди ишара авуна.

ЧIехи бубади гаф гила вичи низ гайитIа, карч гьадал гьалтдайди заз чизвай. Карч, гьелбетда, виридал гьалтдачир, амма бейкеф хьайи садни жедачир, вучиз лагьайтIа гьар са магьледай са касдиз ва я суфрадихъ галай тухумрикай гьар садан са векилдиз гаф гуналди вири рази жедай.

Ацукьнавайбур сифтедай хъвайи чехирди ачухарнавай, абурун чина хъвер, вилера нур ва гьар сада вич и берекатлу суфрадихъ галайбурун къакъуд тежедай хьтин са чIук яз гьиссзавай, гъар сада, эгер вич и межлисдикай хкатайтIа, ам къайи жеда лагьана фикирзавай хьиз аквазвай. Заз чидай хьи, гьа ихьтин макъамра чIехи бубади виридаз таъсирдай гаф лугьуда, виридан назик, амма ахварик квай, михьи гьиссер юзурда. И кар межлисдавайбурузни чизвай. Гьавиляй тир жеди хуьруьн советдин чIехида лугьунни авурди:

– Ваз ийиз кIанзавай ихтилат ацукьна ая, тахьайтIа ви кIвачерал таб акьалтда, – шит хъверни хъувуна гьакимди.

Вири тамадайриз хьиз, чIехи бубадизни вичин гафунин кIвенкI атIудайбур кIандачир. И карни виридаз чизвай. Вири садлагьана кис хьанай, абуру тамадади вичиз гаф ла-гьайди жерме ийида лагьана фикирнавай. ЧIехи бубади хуьруьн советдин чIехидаз са куьтIни авунач. Идан себеб, заз чиз, тамадади советдин чIехида лагьай гаф кьасухдай, яни вичиз жерме авун паталай ва вичел ацIай карч гьалтун паталай лагьайди кьатIун тир жеди.

– За ихтилат ацукьна ийидайди туш, – лагьана чIехи бубади. – Ацукьна кIвалахун ам ви пеше я. Йиса ваз са вад шалвар хьайитIани бес жезвани?

Хуьруьн советди кьам чухвана. ЧIехи бубади адаз авур камаллу жерме адан кьамухъ галукьай хьтинди тир.

– Къадим вахтара, – ихтилатдив эгечIна чIехи буба, – Лезгистанда ихьтин са адет авай: рухвайри гьалдай фенвай, са куьнизни виже техкъведай кьван кьуьзуь хьанвай чпин бубаяр дагълариз тухуз са рагалайгъуз дагьардиз вегьидай. Белки, и адет арадал атунихъ себебарни авай жеди. Фу кьит тир, артухан сив хзандиз пар жезвай ва я кьуьзуь итимдихъ кьилдаказ гелкъведай кас герек жезвай, ахьтин касдавай хзандин рузи артухаруник пай кутаз хьун мумкин жезвачир. Гьавиляй и адет гзаф кIевиди хьанвай, адал амал тийизвай са хвани авачир... Са сеферда са хци вичин буба кIула кьуна дагьардин кьилел гъайила, буба хъуьрена лу-гьуда.

– Яъ, вун вучиз хъуьрезва? – мягьтел хьана хва.

– Вун кьван авай чIавуз зани зи буба гьа и чкадилай агъуз вегьейди я, – жаваб гана бубади, хци вични инал, гьа вичи буба гадарай чкадал, гъун бубадиз аламат хьанвай.

Хва фикирлу хьана. Адаз бубади вичин буба гьа и чкадилай вегьей чIал чизвачир, амма вичи вичин бубани гьа и чкадал икI хабарсуз гъуни хцин рикIе тIал туна, адав къадим адетдин вагьшивал аннамишиз туна. «Захъни хва ава, – фикирна ада, – гьадани, вахт атайла, и адетдал амал ийида», – фикирна хци.

– Вун вучиз фикирлу хьанва, хва? – лагьана бубади. – Вегь зун дагьардиз, эл-адет кьилиз акъуд, ам ви буржи я.

– Буба чан, залай гъил къачу. Завай жедач, – хци буба далудал хкаж хъувуна.

– Я хва, вун, адет чIурна лугьуз, жемятди хуьряй чукурда.

– Чукуррай, – лагьана хци, – Гьиниз акъатайтIани, за вун гадардач. И адет чIуруди я. Адакай халкьдиз са хийирни авач... Ви зегьметралди, ви несигьатралди, ви камалдалди зун кIвачел, кIамбурдал акьалтайла, гила заз ви несигьатарни тежриба виже текъвезмай хьиз яни? За зи хциз гудай уьмуьрдин тарсарилай вуна адаз гудай тарсар таъсирлубур ва къуватлубур жеда, вучиз лагьайтIа ваз уьмуьр, ваз дуьнья гзаф акунва...

Акуна хьи жемятдиз, хва бубани кIулаваз хуьруьн кимел хтана. Садани гафни лагьанач. Виридан рикIиз адет чIурна лугьуз регьят хьанвай, вучиз лагьайтIа вири рухвайри и адет дакIанз-дакIанз кьилиз акъудзавай. Амма садалайни къадим вахтарилай авай адетдилай кам къачуз жезвачир. Буба элкъвена гваз хтай хва себеб яз цIийи адет арадал атана: бубайриз рекьидалди алакьдай кьван вири гьуьрметар ийин, абурун гафунал гаф эциг тийин, абуру кIвач эцигай чкадал кьил эцигин. Халкь акваз-такваз мягькем хьана, лигим хьана, уьтквем хьана. Варлу хьана. И адетди чи халкь, «Хеб цIаракай!» макьамди хьиз, тупламиш авуна ва адаз вич, вичин чIал, вичин ацукьун-къарагъун, вичин чил хуьз куьмекна...

И кьисадихъ, – лагьана чIехи бубади, – мад са мана ава: ни вичин бубадин хатур хайитIа, адаз вичин хцикайни аквадайди гьам я.

ЧIехи буба Севзиханаз килигна. Ам ацукьай чкадал динж жезвачир, сакIани вич къулай ийиз алакьзавачир. Аквар гьалда, ам чилел ацукьиз вердишзамачир.

– Шагь-Бубани вичин бубадин гьуьрмет хвейи хва я. Ада бубадин весийризни гьуьрметзава: бубайрилай амай муг хуьзва, адан къула цIай кими ийизвач. Гьахьтин веси ада вичин хва Севзиханазни тада. Къе Севзихан вич и шад мярекатдал хтанва. Им адан рикIелай хайи кIвалин рехъ алатнавач лагьай чIал я. Ша чна гаф гьадаз гун, – чIехи бубади карч Севзиханав вугана. – Килиг, чна ви рикIел хкизва, – тагькимна чIехи бубади, – карч михьиз хъвадалди сивихъай галуддай ихтияр авайди туш, тахьайтIа мад ацIур хъувуна хъваз тадайди я, – чIехи бубадиз чехирдив Севзиханан къулайсузвал алудиз, адак квай хъел хкудиз кIанзавай.

Севзиханак чIехи бубадин гафари хкуьрнавайди хьиз аквазвай. Ада карч кьуна, гьяз авачиз лагьана:

– За зи бубадиз хайи, – ада и гафунлай кьулухъ са хейлин ара гана, – югъ мубаракзава. – Ахпа Шагь-Буба халудихъ элкъвена урус чIалалди лагьана: – Поздравляю, старик. За твое здоровье.

Межлисдик гулгъула акатна. Севзиханан гафарин гъавурда вири сад хьиз акьунвачир. Гзафбуру адан гафарин манадин михьивилел шак гъизвай. Шагь-Буба халу и кар кваз такьаз алахъзавай, ам хциз хъуьрез-хъуьрез килигзавай (Белки, рикIяй ам шезвайтIа?), ада хцин гафар зарафат яз кьабулнавай хьиз тир. Заз адан язух атанай. Зун адан чкадал алайтIа, за Севзиханан рехъвериз сад чуькьведай. Адавай халисдаказ, ягьанат квачиз, михьи лезги чIалалди хайи бубадикай кьве гаф лагьанайтIа жедачирни? Ваъ, ида чи чIал ужузди яз гьисабзавани, тахьайтIа чун авамрай кьазвани?

И карди зи рикIел чIехи бубадихъ галаз алакъалу са дуьшуьш хкана. Ам зун гьеле дидедиз тахьанмаз хьайиди я. Чи къуншидаллай са къаридиз авай са хва армиядай къуллугъ куьтягьна хтайла, идан рикIел дидедин чIал аламачиз жеда кьван. Диде хцихъ галаз лезги чIалал рахада, хци лугьуда: «Мамаша, я тебя не понимаю». «Я чан хва, лагь ваз вуч хуьрек гьазурдатIа, ви вил куьхъ хьанватIа? Ваз афарар кIандани, дулмаяр кIандани, тахьайтIа хинкIал ийидани?» «Мамаша, – лугьуда хци, – я ничего не понимаю по- вашему, по-французски». Ийир-тийир жеда диде. Шехьда: «Зи авай са баладиз дидед чIал чизмач! Я Аллагь, им вуч гуж я на заз гайиди? Зун квелди ви вилик тахсирлу хьана? Ватандиз хва чIехи авуна, ваз хъел къведай карни за авунач эхир, я Аллагь!» Чара атIай къари къведа зи чIехи бубадин патав. Ахъайда хьайивал. «ЧIал чизмач? – мягьтел жеда чIехи буба. – Пуд йисан къене (а вахтара армияда пуд йисуз къуллугъдай) дидед чIал рикIелай фида жал?» «Эхь, гьакI хьанва, чан Камал стха, – лугьуда къариди. – Ша вуна хьайитIани заз таржума ая ада вуч лугьузвайди ятIа, адан рикIик вуч кватIа, адаз гьи хуьрек гьазурдатIа хабар яхъ». Фида чIехи буба вичин кIекIецни кьуна. Хабар кьада чIехи бубади вичиз чидай урус чIалалди, вуч ятIани дяведин рекьера Европадилай цIар илитIнавай куьгьне аскер, дагъви я: «Шту случился? Раднуй язык забил, шту ли?» «Ей-богу, забыл, старик, – лугьуда хтанвайда, идан рикIелай вичин къунши зи чIехи бубани алатнава кьван. – Служба есть служба, там не до родного языка», – дамахар къачуда къаридин хци. ЧIехи бубади эхзава идан гафар, къари тIуб сивив тухвана акъвазнава. «Идан гьалар чIуру я, мастар чкадилай юзанва», – лугьуда чIехи бубади къаридиз. «Адаз фейи чкада каш ганвайди я. Аквзвачни кьал хьтинди хьанвайди? Хабар яхъ адаз вуч гьазурдатIа». ЧIехи бубади хабар кьада гададивай: «Ты галудний говорит мама. Хучит чту-ту пирготувит, фкусний чту-ту. Шту ти хучиш?» (За квез чIехи бубади заз ахъай хъувурди жуван жуьреда ихтилатзава, адаз жуван рангар хъиязава. Амма зи рангар гьакъикъатда хьайи рангарив бажагьат агакьзава. И дуьшуьш, заз чиз, генани къизгъиндаказ кьиле фена жеди). «Я соскучился по шахматной лапше», – лугьуда гадади. ЧIехи буба садлагьана гъавурда
акьунач. «Яраб и шахматни лапша вуч ятIа?» лугьуз фикирда. Гадади алава хъийида: «С чесноком». Серкедин тIвар кьурла, чIехи буба гъавурда акьуна. «ХинкIал, шту ли?» – хабар кьуна ада. «Хинкал! Хинкал! Спасибо, что напомнил название». Гьикьван эхдайди я ихьтин къабачивилер? «Ма ваз хинкIал! Ма ваз серг!» – илигда са шумудра чIехи бубади вичин кIекIец гададин далуйрилай. «Аман, чан диде! Аман, чан диде!» – гьараяр акъатда гададай. Лезги чIалалди. «Идал чIал ахкьалтна, – лагьана чIехи бубади къаридиз. – Зун мад ваз герекзамач». ЧIехи буба кIвализ хтана. Са арадилай гъиле са сини ацIай хинкIални аваз (ХинкIалдин кьилел гьуьндуьшкадин са ютурни алай) къари-баде атана. Ада чIехи бубадиз авур кьван чанар-рикIер, алхишар кьадар авачирбур хьанай. «Мад чIал рикIелай фейитIа, заз эвера», – лагьана чIехи бубади. «Ада мад садрани чIал рикIелай ракъурдач лугьузва», – хълагьнай къариди… Гуьгъуьнлай адан хцикай дидед чIаланни эдебиятдин муаллим хьана…

И сеферда за зи чIехи бубадив кIекIец гвач лугьуз гьайиф чIугуна. Белки, ада Севзиханан мефт1ерни чкадал хкидай… Амма ч1ехи бубади са гафни лугьузвачир. Ам сабурлудаказ Севзиханаз килигзавай.

Севзихана карч ичIи авуник хев кутазвачир. Адан рикIик са вуч ятIани хълагьун квай. Ада вичи лугьудай гафар таъсирлубур, са ник ятIани мад сеферда хкуьрдайбур ва са низ ятIани хъвер гъидабур хьун паталай фикирарзавай жеди. Хъуьруьнар иликьна, виридан вилер вичин гафарал алайди кьатIай ада давамар хъувуна:

– Хуьруьн вири вилик-кьилик квайбуруз эверайла, бес фекьи халудиз вучиз эвернач? – сивелни вилерал ягьанатдин хъвер гъана, ам сифте чIехи бубадиз, ахпа Шагь-Буба халудиз тамашна. Ахпани таксистдиз килигна вил мичIна. Таксистдизни Севзихан гьи себебдалди хтанвайди ятIа хабар авайди тайин хьанвай.

Заз акI хьана хьи, Севзихана вичин къайивилелди, вичиз тел яна лугьуз, чIехи бубадилайни Шагь-Буба халудилай кьисас къахчузвай, адаз абур къапарай акъудиз, межлис рекъириз кIанзавай. Ам вичи гайи суалдиз жаваб истемишиз ва идан лишан яз карч ичIи авун яргъал ракъуриз алахънавай.

– Им чехир хъвадай итимрин межлис я, – лагьана чIехи бубади, Севзиханан чIуру хиялрикай хабар хьанваз. – Фекьида чехир хъвазвач... Вуч хьанва ана, – тамадади Севзиханан гъилевай карч къалурна, – хъваз жезвачни? ТахьайтIа фекьидин везифаяр ваз тамамариз кIанзавани?

Вири хъуьрена. Севзиханаз лугьудай гаф амукьнач. Ада, ламралай аватайда хьиз, гьиниз фидатIа чин тийиз, карч кьилел хкажна. АкI тир хьи, адаз гьа крчунин къене чуьнуьх жез кIанзава.

Тамадади адаз мад са гафни хълагьначир, анжах Шагь-Буба халудиз вил акьална. Зун гъавурда акьуна хьи, «чна чи кар авуна, гила ам яваш жеда, амай ихтилатар чна адахъ галаз ахпа ийида» лагьай чIал тир.

Межлис гурлудаказ давам хьанай.

Зун гьаятдал, тIапIахъанар алай чкадал хъфена. Гьабурни гила кефиниз акъатнавай. Зун атIанвай чиг якIун кlycap къачуна, Цавдаран патав къапак фена. «Ада як тIуьртIа, Халисадиз зун кIанзава», – фикирна за. Заз жува тавакул ийизвайди чизвай. ЯтIани за мурад тIалабун патал гьа и рехъ хкягъна. Цавдара зун къайивилелди кьабулна. Гуя ада лугьузвай: «Куьн, инсанар, вири нез-хъваз, кефер хкудиз, рикIиз кIанивал ийиз ава. Куьне зун инал кутIунни авурди тIимил хьана, михьиз рикIелайни алуднава». За як вегьейла, ам кьулухъди гадар хьанай. Мумкин я, адаз за вегьейди як тирди садлагьана чир тахьунни. Ам гьа кьулухъди хьайивал акъвазнавай. «Зун алайвиляй нез кIанзавачтIа, белки?» – фикирна за. Зун тIапIахъанрин столдихъ хъфена... ТIапIахъанар садбур столдихъ галай, садбуру багъдавайбуруз къуллугъзавай. Багъдай хтайбур столдихъ ацукьзавай, столдихъ галайбуру хтайбур эвез хъийизвай. Багъда межлис гурлу хьанвай. Карч гъилерай гъилериз физвай. Шадвал, хъуьруьнар, зарафатар, яргъи тостар къалин жезвай. Ички гзаф хъунивай тостарни яргъи жедайдан гъавурда зун фадлай акьунвай. Им къанун тир. Амма заз и къанундикай хуш авачир. Зун чIехи бубади лугьудай гафарихъ галаз рази тир. Ада лугьудай: хъвайиди иливарна, вичин фикирар куьруь-яцIуз лугьуз алакьдайди халис итим я. Амма къе акI жезвай хьтинди тушир. Вучиз лагьайтIа чIехи бубади мукьвал-мукьвал «куьруь-яцIуз, куьруь-яцIуз!» лугьуз тагькимарзавай ван къвезвай... Ара-ара макьамарни ягъиз кьуьлерни ийизвай. Амма вучиз ятIани зи рикIи и шадвилер чIугвазвачир. «И межлис куьтягь жеда, – фикирзавай за, ахпа вири крар гьа чпин куьгьне геле аваз давам хъжеда: Севзихан хзан галачиз хтанва, гьакI хьайила, ам элкъвена хъфида; Шагь-Буба халу дертлу яз жунгаврив хъфида. Цавдаран кьисмет гьикI жедатIа? Шагь-Буба халуди чIехи бубадин ихтиярдалди къурмишай фендини арадал затI тегъидайди заз Севзиханан paxyнрай акунай. ЯтIани заз чIехи бубади Шагь-Буба халудиз вил акьалуни абур чпин фендинихъ агъанвайди ва абур чпин гьужумдиз эхирдал кьван, кьиле кьван фидайди къалурзавай. Гьелелиг зи умуд атIанвачир.

Шалбуз дагъдинни Гетин дагъдин арадавай гирведихъ акIизвай ракъинин эхиримжи нурар акьазвай Яру дагъ цIарцIар гузвай къизилдин зурба са цал-къаяб хьиз аквазва.

ЧIехи вацIун ван югъ няни жердавай гужлу жедайди тиртIани, макьамрини межлисда ацукьнавайбурун тостаринни тостарал разивал авун яз акъатзавай гьарай-эвердин ва бахтавар хъуьруьнрин гъиляй вацIун ван садавни агакъзавачир.

– Къала, гьинва ам? – гьарайна багъдай са шумуд касди садсадан гуьгъуьналлаз.

– Ам иналла! – гьарайдалди жаваб хгана багъдай гьаятдал хтай тIапахъанрикай сада! – Къарагъ, гада, бес я тумуниз чим акъудайди! Алад, ваз эверзава, – лагьана ада заз.

– Ни?

– Тамадади. Эгер ви рикIелай фенватIа, рикIел хкин: ам ви чIехи бубани я.

– Пара кьван сагърай. Гена ви рикIелай фенвач…

Эверайла тефидай ихтияр заз авачир.

Суфрадихъ тамададикай ачухдаказ вил къязавайбур аквазмачир, вучиз лагъайтIа тамададин жерме – яни хъва-йидал алава яз са ацIай карчни ичIи хъувун – кьабулиз гила абуруз регьятни тир, хушни тир ва ихьтин гурлу макъамда жерме къазанмишуни чпин нуфузни вини кIарариз хкаждай хьиз авай...

– Килигин чун! Килигин чун! – лугьузвай садбуру. – Хтулдив вуч аламатар гватIа!.. – ибур закай лугьузвай гафар тир.

ЧIехи бубади, Шагь-Буба халуди, кIвачел акъвазна, зун вилив хуьзвай. Зун чIугуна гьабурал фена. Абуру зун чпин арада акъвазарна.

– Куь къугъунар фад куьтягьа! Кончай базар! Яргъал фенва! – лагьана ацукьай чкадилай винелди килигиз, генани динж тахьанвай Севзихана.

Тамадади ван тахьай кьасарна. «Гьар элуькьай кицIиз ери лагьайтIа, мез къуьруьни жеда, куьруьни» мисал фена жеди адан рикIяй; ам адан рикI алай мисал тир. Ери гьи кицIериз лугьудатIа адаз чизвай.

Шагь-Буба халуди, Севзиханаз килигна, къуьнер агажна, кьил са патахъди авуна, вилера наразивални туьгьмет аваз, кьве гъил, абурун кьванар винелнаваз, кьве патахъ ахъайна. Им «мад хьанач хьи» лагьай чIал тир. Дидед чIалакай гьяз амачир Севзихан хайи бубадин ишарайрин гъавурда акьунани-акьуначни заз чидач.

– Зи играми хтул! – лагьана чIехи бубади. – Къенин межлисдин бегдивай за «ви рикI алай дустарикай низ гаф гуда?» лагьайла, ада ви тIвар кьуна. Межлисдин бегдин гаф чилел вегьидай ихтияр са тамададизни авайди туш... Гаф види я! – Ам ЦIарудихъ элкъвена: – Вилер акьална цуз! – яни ацIай карч цуз лагьай чIал тир.

ЦIару кефиниз акъатнавай. Адан цIару вилери цIарцIар гузвай, чинни яру хьанвай. И цIарцIарни ярувал гьар сеферда ада челегдай гичиндиз чехир цайила, адан руварилай алахь тавун патал ийизвай xyпIapивай тир. Исятдани ада гьакI авуна. Ада гичин кьасухдай руварив кьван ацIурзавай ва ахпа винелай са шумуд хупI ийизвай. ЯтIани ам са кIвачеллай тамадавиле амач лугьуз жедачир. Ада, гичин эрчIи гъиле кьуна, вилер кIевиз акьална, карч чапла гъиле аваз, кьил эрчIи къвалахъ элкъуьрна, шаклубурун шаклувал тахьай мисал авуна. Гичиндин сив крчунин сивив тухвана, ахпа са жизви хкажна, чехир цаз эгечIна. Вири кисна килигзавай, налугьуди къе абуруз ада чехир цаз акурди тушир. Гила къвезвайди ЧIехи вацIун ванни чехир цазвай ван тир. ЦIарудиз къвезвайди анжах чехир крчуниз авахьзавай сес тир. Карч ацIана. Чехир крчунин сивеллай гимишдин цIарцIив агакьнавай. ЦIару вич вичелай рази яз хъуьрезвай.

– Маншаллагь! Аферин! – ванер акъатна. ЧIехи вацIун сес гьарайра квахь хъувуна.

– ЦIару вич буьркьуь жедалди пиян хьайитIани, адан гъилер пиян жедач! – тарифзавай муькуьбуру.

– Гъилер ваъ, япар! – алава хъувуна са ни ятIани.

– ИчIи къапунин нефс гьикьван ятIа гьиссна кIанда, – лагьана ЦIаруди. – Гьа гьисс сифтени-сифте герек я. Япар, гъилер – ахпа.

– Валлагь, зурба я, – рахана гила вични чкадинбурукай хьиз хьан­вай таксист, налугьуди идани ЦIарудин аламат анжах гила аннамишнава.

– Byнани чи рекьерай вилер акьална такси гьалайтIа, вакайни ви рекьяй устад жеда, – лагьана мад сада.