Нехирбанни лекь 1 страница

Повесть

– Дах, ЧIехи-вацIуз чIехиди вучиз лугьузвайди я? Ам са акьван чIехиди туш эхир, Самур вацIук акахь хъувурла, михьиз квахьни хъийизва.

Эхиримжи сеферда зи хайи хуьруьз и вацIун къерехдал са йис идалай вилик захъ галаз хъфей зи цIуд йисавай хцин рикIел ЧIехи-вацI гьикI атайди ятIа заз чидач. Амма адан суалди зи рикIел гьасятда кIарасдин чамадан хкана.

– Лезгийрихъ мисал ава: гьарда жуван вацI яцIу ийида. Чи хуьруьнвийрини гьа и мисалдал амалзава, – кьилиз сифте атай жаваб гана за. – Ша гараждиз эвичIин, на заз ана къайдани тваз куьмек це, зани ваз анавай зи кIарасдин чамадандай са затI къалурда, – ихтилат сирлуди ва хцин фикир желбдайди ийиз алахъна зун.

– Ви чамаданда вуч аватIа низ чидач кьван? Ви куьгьне чарар-дафтарар… – Зи теклифдик хев кутадай ашкъи авачиз жаваб гана хци ва вичин жаваб генани мягькемар хъувун патал алава хъувуна: – Ваз руг авй чарарай ацIанвай чамадан кIвализ гъиз кIанзавани? Дидедиз хъел къведа.

– Диде къе дежурствода ава… Чи духтур хкведалди чна кIвале руквадин гелни тадач… Ша, ша! За ви суалриз жавабар гьавая гузвайди туш! – цIийи несилдин алай аямдин чIалалди тагькимарна за.

Зи гаф ише фена.

Гаражда авайди гьар са хсуси гаражда жедай хьтин къатма-къариш тир. Рас хъувун патал къенер акъуднавй машинни юкьвал алаз, инаг кIвалин майишатда лазим яз амачир, амма, белки, герек хъхьайтIа лагьана гадар тавуна тунвай жуьреба-жуьре шейэрив ацIанвай. Гараждин цлар тирвал туькIуьрнавай кьацIарни ичIи я лугьуз жедачир. Гаражда авай дарискъалвили кIвалин дарискъалвиликайни лугьузвай.

КIарасдин чамадан гараждин кьулухъ кьилевай кьацIарикай лап виневайдал алай. Адав агакьун патал чилел алай кьван шеэр къакъудна са къайдада туна кIанзавай.

– Жуван тIем акакьдай затIар кьацIарал буш чкайрал эциг. Заланбурун къайгъу за аквада, – лагьана за хциз.

Чамадандин патав фидай рехъ эхирни ачух хьана. Чамадан хкажайла, ам заз и кьацIал хкаждайла гьиссай заланвилелай агъур яз акуна. «Яшар жердавай инсандиз вичин фейи уьмуьрдин ядигарар багьа хьунивай я жеди», – фикирна за.

РикIивайни, и чIулав чамадан багьа ядигар тир. Ам зи чIехи буба Камала дяведай хкведайла гваз хтайдакай заз бадедин гафарай чидай. ЧIехи бубади вичи и чамадандикай заз са гафни лагьаначир, я за хабарни кьуначир. ЧIехи бубани баде патал и чамадан фад алатна куьтягь хьанвай дяве рикIел хкидай, куьне хирер цIийи хъийидай затI тир жеди, гьавиляй адакай рахунин лазимвални авачиз аквазвай заз ва, адалайни гъейри, заз зи аял чIавалай и чамадан къайи кIвале – недай-хъвадай шеэр, къаб-къажах, тIимил ишлемишзавай, ва ишлемишуник кумачир маса затIар авай кIвале хуьзвай са затI яз чизвай.

Къайи кIвал зи къенин гараж хьиз тир, амма бадедин гъил алай кIвале гьамиша дуьз къайда жедай. И кIвале къенин аямда жегьил несилриз чпин тIварарни течизмай затIар: гъуьр ва я къуьл хуьдай кьве канду, эвянавай сар хуьн патал нацIарикай хранвай, жуьреба-жуьре къен авай пуд къужгъур, сар эвядай регъ, гъилин регъвер, чхра, цIвелин тIваларикай хранвай кьве кутIал (абурани сар ва я сун гъалар хуьдай), уф туна цлавай михерикай куьрснавай са шумуд ичIи цел, къавун гъварарикай кьве сим кутIунна, абурун агъа кьилер гьалкъаяр хьиз элкъуьрна, анра тунвай яргъи лашунал акъалжнавай къахарин патар, цурун чIехи къажгъанар, цла туькIуьрнавай такIарин кьацIар хъенчIин гичинар, кутарар, тIачун чуква, сернич, некIегъан, гьатта пачагьдин девиррилай амай ирид-муьжуьд литрдин птулкаяр авай. КIвалин са пата эцигнавай кIарасдин чарпайдал са хара хпен хамар, адан кIаникни са хара малдин лияр жедай.

КIарасдин чамадандин чка къайи кIвалин авай-авачир са акьван гьяркьуь ва я са акьван кьакьанни тушир дакIардин кьацI тир, чамадандин кьилел куьгьне гьезерпашадиз чка ганвай. Зи диде рагьметдиз фейидалай гуь-гъуьниз къайи кIвализ гам храдай тарни, гам гатадай регъни ахкъатнай. Чи кIвале чехир хъвадай чIехи карчни авай, адаз тамададин карч лугьудай. ЧIехи бубади тамадавал ийидай мярекатриз и карч вичихъ галаз тухудай. И карч къайи кIвале хуьзвачир, вучиз лагьайтIа ам гьамиша кардик хьана кIанзавай затI тир ва гьавиляй чIехи бубади ам тавдин кIвале халичадикай куьрсна хуьдай.

Са гафуналди, къайи кIвал уьмуьр куьтягь хьанвай, жез мукьваллай ва куьтягь хьун лазим тир (месела, недай-хъвадай) шейэрин макан тир. Абурукай анжах са кIарасдин чамадандиз уьмуьр давамар хъувун кьисмет хьана.

Гьеле мектебдиз тефенмай бицIек яз зи рикIиз и чамадан хуш хьана. Идан себебни заз чIехи бубади багъишай савкьат тир. Къуншидаллай аялриз садазни авачир хьтин машин заз хвешивиляй эцигдай-къахчудай чка авачир. Гьа чIавуз зи рикIел кIарасдин чамадан атанай. За ам жув ксуз-къарагъзавай кIвализ хкана, ана машин, кIегьебар ва амай куьлуь-шуьлуь къугъвадай затIар эцигнай.

ЧIехи классриз акъатайла, за къугъвадай шейэр къуншидаллай гъвечIи гадайриз пай хъувунай. Амма чамадан ичIи хьаначир: ана гила зи шиирарни гьикаяяр кхьенвай дафтарриз чка хьанай. Заз гьа чамадан ацIурдай кьван чIалар кхьинин мурад авай. Кхьей вуч хьайитIани за гьана эцигдай. Ана вуч аватIа анжах са заз чизвай. Белки, бадедизни аян тир жеди.

Институтдиз гьахьна, са йисалай тIатIилриз хуьруьз хтайла, чамадан ачухна килигайла, заз жувакай регъуь хьанай: икьван кIамаш, зайиф шейэр за уьмуьрда кIелайди тушир. «Ибур вири кхьейди яраб зун тир жал?» – суал ганай за жува жуваз. Къачуна чамадан, зун чи кIвалин вилик квай алгъай багъдиз фена. Фур эгъуьнна, ана цIай хъувуна, чамаданщдай са-са дафтар гъиле кьаз, чар-чар къазуниз, еке ашкъидалди цIуз вегьиз эгечIна.

И кар акур бадедай гьарай акъатна:

– Вув-в, я бала! Вуна вучзава?! Гьайиф тушни? Йифен ахварар хана кхьенвай затIар цIув вугудани? – ада атана чамадан къахчуна.

– Я баде, ибур вири усал шейэр я. Са куьнизни виже къвезмайди туш.

– Усал шейэрихъни чпин къимет авайди я… Гьабурузни яшамиш жез кIанзавайди я… Йисар алатайла, вуна аубр кана лугьуз гьайифар чIугвада. Аквада хьи ваз… Алукьуй алай чкадал: я фу це лугьузвач, я яд. Зун кьейила, абуруз вуч кIантIани ая.

Йисар алатна. За чамадан ва ана вуч аватIа рикIелай алудна.

Амма баде гьахъ хьана. Ам кьейила, за чамадан ахъайнай: заз кайи шейэрин гьайиф атана, за жуван аялвилин са пай канвай. Вуч аматIа, гьа и чамаданда амай. Амма, заз хабар авачиз, чамадан дулу хьанвай. Ана бадеди зи жуьреба-жуьре йисарин мектебчи дафтарар (ада абур хъсан къиметар авайвиляй хвенвайди тир), зи жуьреба-жуьре классрин дневникар, за институтда кIелдайла хуьруьз дидедизни, бадедизни чIехи бубадиз кхьенвай чарар эцигнавай. А чIавуз зун чамаданда авайди вири тупIалай ийиз агакьначир. За чамадан шегьердиз хканай. Са мажалдик ацукьна са-са чар кIелна, гъилелайда лагьана за гаражда эхцигай чамадандиз ахъайна килигдай вахт заз хъхьанвачир: шегьерда пакадал вегьей кар кьилиз акъатуник умуд кутун вич таб я.

Къе зи хци суал гана зи бахтуни гъанвай. Заз чамадан ахъайдай себебни хьанвай, вахтни авай. Заз акI тир хьи, гуя хцин суалдин жаваб заз чамадандай жагъида.

За чамадан кIвализ, кьуд лагьай мертебадиз хкажна. «ЧIехи вацIуз вучиз чIехиди лугьузвайди я?» и суал зани жуваз гайиди зи рикIел аламай. Руг михьна, за чамадан ахъайна. Вахтуни чуру авунвай чарарин ял акъатна. Хвани, са вучтин ятIани аламат вилив хуьзвайди хьиз, килигиз акъвазнавай.

– Ма, килиг, – лагьана за, хцел зи дневникрин са хара, математикадизни, урус чIалазни, маса предметриз талукь дафтарар вугана. – Зун вун хьтин пезевенг тушир.

Зун шиирдихъ къекъвезвай. Дафтарар ахъайиз за цIарара вил экъуьрзавай.

Хци са акьван гьяз авачиз дневникрин чинар къатадзавай:

– Ну и что?

– Къиметриз килиг, къиметриз! – закай гуя гьа и хва кьван авай гада хъхьанвай. За са мус ятIани жуваз атай хъсан къиметрал дамахзавай. Заз акI тир хъи, зи къиметри зи хцикни кIелиз ашкъи кутадай хьиз. Амма хва вичин уьмуьрда, вичин аялвиле яшамиш жезвай, зи аялвиляй адаз аламат жедай хьтин затIни аквазвачир.

– Гилан программаяр четинбур я, чебни шегьеррин мектебра. Заз къвезвай «пудар» хуьруьн мектебда вуна къачур «вадрилай» гужлубур я, – лагьана хци, – зи дафтарар, дневникар къерехдиз авуна. – Вавай накь зи задача гьялиз хьайиди туш хьи, – амалдарвилелди килигна ам заз.

– Эврика! Жагъана! – хвеши хьана заз. Хцин эxиpимжи гафара авай гьакъикъатдикай катдай мумкинвални хьана. – Ингье шиир. ЧIехи-вацIукай. Ам кхьирла зи цIукьуд йис тир, – элкъвена зун хцихъ. – И шиирдин дуьм-дуьз къанни вад йис я!

– Гьа гьадан паталай вуна руквади кьунвай чамадан ахъайнани? – зи алахъунрик хев кутазвачир хци.

– Ингье, килиг. Гьа вуна заз гайи суал са мус ятIани за жувазни ганай. Яб це. «ЧIехи-вацI»:

ЧIехи туш вун, ЧIехи-вацI,

Авахьзавай звар гана.

Бес вучиз ваз, вучиз ваз

«ЧIехи» лагьай тIвар гана?

Самур вацIук акахьна,

Амукьзавач вун вун яз.

Ви чIехивал вутI квахьна,

Терсвал гьина умун я?

Тирвиляй вун пехъиди.

Лугьузва ваз чIехиди.

– Яъ! – хва шиирди вичел желбна. – Им на кхьейди я? Аял чIавуз?

– Эхь. Ваз бегенмиш хьанани?

– Пис шиир туш... Зани гьа вуна хьиз фикирзавай... Яд тIимил аватIани, рагарай, къваларай гьарай-къив кьилеллаз авахьиз, дереда ван твазвайвиляй инсанри адаз ЧIехи-вацI лугьузва, – хцик лувар акатай хьиз авай, гуя ада са вуч ятIани са цIийи затI ачухнавай. Белки, ам за аял чIавуз авур фикирарни къе вичин кьиле авай фикирар сад хьуни шадарнавайтIа? И карди вучиз ятIани закни хвеш кутунвай. Са геренда за кьиле ихьтин фикирдизни чка гана: зи хва – им аял чIаван зун я, и зи гъилевай шиирни гуя гьада исятда кхьейди я.

– Дах, заз куьчедиз фидай ихтияр авани? – хцин суалди гьакъикъат масакIа тирди зи рикIел хкана. Адаз вичин суалдиз жаваб жагъанвай, зи кIарасдин чамадандай ада маса затI вилив хуьзмачир.

– Алад. Гьаятдай яргъаз фимир. Ахпа заз чамадан эхцигиз куьмек ая. Эхиримжи гафар за хциз ада вичин лазимвал заз авайди гьиссун патал лагьайди тир. Вучиз лагьайтIа им заз жуван аял чIавуз гайи тарс тир. И тарс чамаданди зи рикIел хканвай. Бадеди, чIехи бубади, хуьревай амай вири чIехибуру гьар аялдиз адан гереквал, важиблувал къалурдай. «Килиг гьа, – лугьудай чIехи бубади, – пака вини магьледавай флан касдин гададин мехъер ава, аниз вунни алад. Чун талукь миресар я, атанач лугьун тавурай. Жез хьайитIа са кьуьлни ая. За ийидай кьуьлер къуьруь хьанвайбур я, мехъерик туьнт кьуьлер герек я». – ЧIехи бубади зи гъута за жувахъ галаз кьуьлдай рушаз шабаш яз вегьин патал ракьун са манатни твадай, Ленинан шикил алай. «Зи паталайни са кьуьл ая, – лугьудай чи цал-цлавай къунши Шагь-Буба халудини, пул гвай чIавуз гьадани са манат гудай, гвачиз хьайитIа, алава хъийидай: – Аламаз. Мажиб атайла вахгуда». Мехъеррик зун, талукь миресринбур тахьайтIани, фидай, кьуьлерни ийидай, амма чIехибуру ихьтин келимаяр лагьана диндирмиш авур чIавуз лувар акатдай, жувни итимрин жергейра авайди яз гьиссдай.

Бадеди и чамаданда туна зи шейэр хуьнихъни тербиядин метлеб авай. Адаз чизвай: са мус ятIани заз, акьулбалугъ хьайила, жуван аялвилиз хквез кIан жеда, жуван чIехи уьмуьрда зун аял чIавуз заз гайи тарсар рикIел хкуниз мажбур жеда, вучиз лагьайтIа аял чIавуз чаз гайи тарсарин гъавурда чун анжах чIехи хьайила акьаз эгечIда...

За хияллу яз чамаданда авай чарар са-сад къатадзава, килигайбур са къерехдихъ эцигзава. «Им вуч конверт ятIа?» Танишди хьиз я. Агалнава. «Яъ, им за кхьей чар тир эхир, Шагь-Буба халуди кхьихь лагьана». Конвертдал «Адресат и адресда яшамиш жезвач» лагьана кхьенвай гафарин хатIарни танишбур я. Абур са шакни алачиз, Шагь-Буба халудин хцин хатIар я, Севзиханан.

Зи далудайгъуз къайи фул фена. Са мус ятIани жува агална почтадин ишикIдиз вегьей конверт за ахъайна, чар акъудна.

«Играми хва Севзихан! Эвелни-эвел за ваз чи Шалбуз дагъдин шагьвар хьтин михьи саламар ракъурзава. И мукьвара хуьруьз хтана хъфей ваз гуьгъуьналлаз за чар кхьизва лугьуз вун инжиклу жемир, чан хва. Хтайлани, вахъ галаз бегьемдиз кьве ихтилатиз хьанач, я вазни зи гафариз яб гуз хуш атанач. Гьелбетда, ваз за Камал халудин тIварцIелай тел яна лугьуз хъел авай. Вунни гьахъ я. Бес за вуч авурай, я чан хва? Хьана завай гьахьтин кар, багъишламиша. Жуван ялгъузвиликай, рикIиз дуьнья дар хьуникай гьиниз катдатIа чир тахьайла, лап чара акьалтIайла тел ягъайди я. Ваз вучиз зи хамуна гьахьиз кIанзавачтIа, зи рикIикай хабар кьаз кIанзавачтIа, заз чидач. Бес вун и хуьряй тушни, зи хва?

Зи гаф, сивиз кьей хва, гьа сад я: заз вуна, михьиз хуьруьз хтана, чи бубайрин юрдарин аявал хъувуна кIанзава. Захъ амаз гьикьван уьмуьр ама? – Са цIицIибдин уьмуьр. Къе зун ама – пака амач. Хкваш жуван хзанни. Зи вил хтулрихъ акъатзава. Къени вуна заз абур къалурнавач, хкверлани абур галаз хтанач. Телди вун гьабурни галаз хкида лагьана фикирнай за. Абурун тIварарни зи рикIел аламукьдайбур туш. ЧIехи бубадинни рагьметлу бадедин тIварар абуруз гзаф кутугдай.Чахъ маса хъсан, къадим лезги тIварар тIимил авани? Лезгидин аялрал лезги тIварар хьун лазим я.

Райондай ваз кIвалахни жагъурда чна, ви юлдашдизни са чка аквада. Вуна адаз акьван яб гумир. Вахъ жуван итимвал хьухь, жуван лезгивал хуьх. Раб гьинихъ фейитIа, гъални гьанихъ фин лазим я, Итим кIвалин раб я, пабни – гъал. ТахьайтIа крар терсина фида. Хша лагь адаз, чIалал гъваш, мез-гъвел ая. За ам жуван хайи руш хьиз кьабулда. Адаз чи адетар чирда. Чи чIал чирда. Чи чIал гьикьван гуьзелди ятIа вазни чидач. Садра кьванни вун дидед чIалал Шалбуз дагъдихъ галаз, ЧIехи-вацIухъ галаз, Яру дагъдин чарчаррихъни булахрихъ галаз рахух – ваз чIалан верцIивал чир жеда. Ви рикIел чи мектебдин муаллим, ваз тapcap гайи Тоня-муаллим, Антонина Николаевна аламани? Вичин итим, чи хуьруьнви Агъасидихъ галаз хтана, хуьре кIвалахни авуна, муьжуьд аялни хана чIехи авуна, лезги чIал-адетни чирна. Агъасидин бубадин чкIай кIалубрикай чIехи кIвалер-юрдарни авуна. Зурба дишегьли я. Аферин вичиз. Жуван папаз гьам чешне гъваш, гьадакай ихтилата. Белки, кьили ван авуртIа...

ЧIехида лагьайвал тавурла, чIехи балади яда лугьуда. Вуна вун ахпа пашман жедайвал мийир, Муькуь ихтилатар за ваз авунай. Зун халкьдин виляй авудмир, чан хва. Зал кимел хъфидай чин тур. Ваз за колхоздин нехирбанвал гишила текьирай лугьуз ийизвай хьиз яни? Ваъ. Заз кIвал ичIи я лугьуз намус жезва. Виридан кIвалера рухваяр, аялар, абурун шад гьарай-вургьай, уьмуьр ава. Зун байкъуш хьиз тек я, хва. Гьакьван ви рикI и патарихъай ханватIа, зи са хтул хьайитIани рахкура. Заз машгъулатни хьуй, адакай вичикайни чкадин итим хкатрай, чи ичIи кIвалин иесини, аманевини хьурай. Зун гьа ваз акур, чи къапак квай лувар ханвай лекь хьиз я. Лекьрен рикIе цав ава, зи рикIе вун ава, хва. Эгер ваз зунни, чи кIвални, хуьрни гьисаба амачтIа, дегь заманрин адет тирвал, зун вуна, хтана, са рагалай гадарна хьайитIани ахлад. Жуван рагьметлу дидедин сурузни «захъай вил атIутI» лагь. Мад маса гаф за ваз хълагьдач.

Заз и чар кхьиз куьмекайди Къудрат я.

Са гъвечIи алавани ава. Анжах вун бейкеф жемир. И межлисдилай гуьгъуьниз чун Камал халуни галаз кIвализ хтайла, ада тамададин карч айвандихъ галай столдал эцигнай. Пакамахъ ам анлай жагъун хъувунач. Вун хкай так-систдин гъил михьиди яни-тушни чидани ваз? Чи хуь-руьнвийрикай карч къачудайди жедайди туш. Зи къуншидиз чIехи дерт хьанва, зунни адан вилик беябур хьанва. Агъзур йисуз квахь тавур карч чи кIваляй квахьнава, чан хва.

Гьелелиг сагърай.

За кьарай атIана кхьена – жува са мажалдик фикир ая.

Ви дах Шагь-Буба».

Чарчи зун са шумуд патахъай къарсатмишна. Сад лагьайди, чарче авай келимайри. Кьвед лагьайди, хуьруьз хтана хъфей Севзихана вичин бубади чимиз-чимиз гуьгъуь-наллаз ракъурай чар авай конвертал «Адресат и адресда яшамиш жезвач» гафар кхьена, гьич чар ахъайни тавуна, ам кьулухъ элкъуьр хъувуни. Пуд лагьайдини, зи бадеди и чар элкъвена хтайдакай садазни, гьатта чIехи бубадизни лугьун тавуни, амма йисарилай а чар ада зи чамаданда хтуни... Имни, заз чиз, бадедин тарсарикай сад тир...

Шагь-Буба халу, адан кьисмет икI садлагьана зи рикIел хкведайвал ийиз кIан хьана жеда зи бадедиз. Зи аял вахтар, хайи хуьр, хайи кIвал, абурун паквал рикIел хкиз кIан хьана. Гила, чамаданни вилик ахъайна, заз чIехи бубани, бадени, Шагьгь-Буба халуни (рагьмет хьуй чпиз пудазни) зи кIвализ атанвай хьиз, гуя абуру пудани кухняда ацукьна чай хъвазвай хьиз авай...

– Я Гуьзел-къари, – лугьудай Шагь-Буба халуди зи бадедиз, – зун пака архашдал хъфизва. Byна хьар кутадайвал тушни?

Баде гьасятда гъавурда акьадай: Шагь-Буба халудиз вич патал бадеди фу чрана кIанзвай.

– Ваз кIандатIа, кутада ман, – лугьудай бадеди гьаятдилай.

Шагь-Буба халуди вичин гъуьр гъана бадедив вугудай.

– Кьуьзуьвални кьий, субайвални, – лугьудай ада.

– Субай кьуьзуьвал кьий, – бадеди къунишидин гафар вичин жуьреда туьхкIуьрдай ва алава хъийидай: – Я Шагь-Буба, хкин вучиздач жуваз са кайвани? ХкайтIа, валлагь, ви кьуьзуьвални рекьида, субайвални.

– Эгь, Гуьзел-къари, – агь аладардай Шагь-Буба халуди. – Гьа хкун за авурай, амма захъ амаз гьикьван ама – са цицIибдин уьмуьр. Хкизвайдини байкъуш хьиз тек жедачни? Заз гьа кардихъай кичIезва...

– Сабур хъсан затI я. Аллагьди ваз ви рикIевайвал гурай. – Бадедиз адан рикIевайдакай хабар авай.

– Камал халу аквазвач хьи?

– Ам кимелла, – лугьудай бадеди, ахпа захъ элкъведай: – Алад, чан хва, халудиз куьсруь гъваш.

Зун куьсруь гъиз кьилел мертебадиз хкаж жедай. За фикирдай: гьар сеферда бадедин патав гъуьр гваз Шагь-Буба халу атайла, жедай ихтилатар гьа сад хьтинбур тир.Гьа са ихтилатар маса гафарин кIалубра гьатдай. Заз акI жедай хъи, налугьуди, а гафари а куьгьне ихтилатриз цIийи рангар, цIийи дад хгузвай, гуя бадедини Шагь-Буба халуди чпин ихтилатра тамамдиз лугьуз тахьана амукьай фикирар цIийи кьилелай чпи чпиз ачухар хъийизвай. За къе кьатIузвайвал, дуьнья акунвай и кьве касди уьмуьрдин татугайвилер чIалан аламатрикай хкудзавай кфетдалди кьезиларзавай.

За куьсруь гъидай. Шагь-Буба халу, гьамиша хьиз, чи кIвалерин сад лагьай мертебада авай хьран кIвалин сивел ацукьдай. Куьсруь гъайила, ада лугьудай гафарни заз чидай, гьабурни саки гьа сад хьтинбур жедай:

– Ай маншаллагь, зи кьегьал хва! Аферин! Ви куьсруь, кIарасдинди ятIани, Ирандин шагьдин тахтунилайни хъуьтуьл я.

Са сеферда за адавай амалдарвилелди хабар кьуна:

– Шагьдин тахт хъуьтуьлди ятIа ваз гьинай чида?

– Валлагь, игит хва я вун! – лагьанай заз ада. Ахпа кьилелай бачIах бармак алудна, куьсруьдал эцигна, гьадал ацукьна ва алава хъувуна: – Шагьдин тахт хъуьтуьлди яни-тушни заз чидач, амма шагьдихъ зиди хьтин бармак авачирдахъ зун кIевелай агъанва.

Рехи кьери чIарар алай кьилелай кап алтадна, хилера гъилер тун тавуна гьамиша къуьнерихъ вегьена жедай фуфайкадин къенепатан къултухдай шуькIуь жирдин епинив кутIуннавай, газетдикай атIанвай кьуд пипIен бицIи чарарин са тукъа акъуддай. Чарарикай сад хкудна, амайбур къултухда хтуна, гъилемай кIусуна яргъивилихъди чам туна, жибиндай тенбекдин кисе акъудна, анай кьве тупIув тенбек къачуз, ам чарчевай чам тирвал цIар гана кIвахдай. Кисе жибинда хцигна, пIапIрус туькIуьрна, адан къерехдиз мецелди цуькIуьн яна, гьяркьуь кьилиз зварни хгана, галифе шалвардин жибиндай кирбит акъудна, пIапIрусдиз цIай ядай ва кIвач кIвачел вегьена, гумар акъудиз ацукьдай. ПIапIрус туькIуьрунини звар алай гумар акъудуни адаз чIехи кеф гузвайди аквадай. Адан кIвачераллай шаламар галифе шалвардихъ галаз къулайдиз кьунвай, вучиз лагьайтIа и жуьредин шалвардин кикер чпел шаламрин дулахар алчударун патал лап кутугайбур тир. Хуьре заз мад садални шаламар алаз акурди тушир, вучиз лагьайтIа и кIвачин къапар алукIун адет яз амачир, гьатта чи чIехи бубадин шаламарни къайи кIвалин пипIе агаж хьанвай. Амма Шагь-Буба халудиз дагълара колхоздин жунгаврин гуьгъуьна къекъуьн патал шаламар алаз къулай ва кьезил тир жеди...

– Ви куьсруьдай за ваз са жунгав багъишда, – лагьана заз Шагь-Буба халуди са маса сеферда.

– Колхоздин жунгав на заз гьикI багъишда?

Вун хьтин дуст патал са жунгав заз колхозди гьалал тавуртIани, за сад жагъурда.

Заз чизвай, Шагь-Буба халуди вучиз икI лугьузвайтIа. Зи диде рагьметдиз фена са йисалай тIимил алатнавай. Зи рикIе хер куьгьне тахьанвайди адаз аян тир ва гьавиляй адан жаваб зак руьгь кутун патал, ада вичи захъ ийизвай майил къалурун патал ганвайди тир. Колхоздин эменнидиз и жавабдикай са зиянни авачирди заз гуьгъуьнлай чир хьанвай.

Кьуд пата – чилелни, цавални – гатфар алукьнавай. Гьар са пеш, гьар са векь, гьар са цуьк, гьар са сес, мани лугьузвай гьар са нуькI, гьар са кас, вили цавал алай лацу булутни, Шалбуз дагъдинни Яру дагъдин кьилерал цIарцIар гузвай муркIарни, ЧIехи-вацIун къати хьанвай ванни – гьар сад вичин чкадал алай. Ибур вирида ва гьар сада вичивай жедайвал гатфар къурмишзавай йикъар тир.

Зун нуькIверин манийрихъ галаз ахварикай кватиз вердиш хьанвай. «Гатфарин рагъ экъечIдайвал гзаф сеферра акур кас уьмуьрда гьакьван бахтавар жеда», – лугьудай бадеди. Заз бахт квекай ибарат ятIа гьелелиг чидачир ва гьавиляй адахъ къанихвал аваз зун фад къарагъзавай. Бадени, чIехи бубани заз чидай кьван уьмуьрда гьамиша пакаман ярарихъ галаз къарагъдай, абурулай бахтавар ксар авачир хьиз тир заз. Хуьруьн вири чIехи яшдин агьалиярни гьакI тир. Дишегьлийри мал-дана нехирдиз яна, кIвалин гьаятар, чпин кIвалерихъ къвезвай рехъ-жигъир шуткундай, ахпа кIвалин къене патар къакъаждай. Итимри салан-багъдин кIвалахардай, жугъунар туькIуьр хъийидай, хкатнавай къван-затI чкадал эхцигдай, гуьнгуьнай акъатнавай алат-затI рас хъийидай. Пакам кьиляй инсанри, сада садаз хийир-дуьа, алхишар ийиз, сада садак руьгь кутадай. Иллаки гатфариз вири и гьерекатриз ажаиб кесерлувал хас жедай, гуя тIебиатда алукьнавай и гуьзел бередиз атирни, везинни, дигайвал гузвайди и бах­тавар инсанрин ачух рафтарвилер я. Заз чидай хьи, и инсанрин арада зазни зи чка ава, зунни бахтавар я, амма гатфарин рагъ за абуру кьван сеферра къаршиламишнавачир.

За зи бахтаварвал къалинар авун патал фад къарагъунихъ мад са себеб авай: Халиса. Чи къунши Шамсият халадин руш. Гьамни фад къарагъиз вердиш хьанвай. Ам гьар экуьнахъ яд гъиз булахдал фидай. Ам фидайвал ва ацIай квар гваз хкведайвал заз акун лазим тир. Гьа чIавуз заз бахт квекай ибарат ятIа чир жезвай.

Гьа ихьтин, гьар са сес, гьар са ван вичин чкадал алай, чилени цава девран гьалзавай гатфарихъ я артухан, я эксик са затIни авачир са гьяд йикъан пакамахъ, нуькIверни манияр гьеле иликь тавунмаз, Халисани гьеле булахдал тефенмаз, чи гьаятдин вини кьилихъай Шагь-Буба халудин амадаг, яни гьадахъ галаз санал жунгавар хуьзвай Хелеф халудин ван, ада гьарайна эверай ван и гатфарихъ галаз кьадай хьтинди тушир.

– Гьей, яда! Къудрат! – адан ванци чи дакIаррин вилер зурзурна жеди. Адалайни гъейри, налугьуди, адан ван инсандиз эверзавай ваъ, нехирдикай хкечIна, яргъай дуьгве акуна, бугъ ийиз гьанихъ физвай жунгавдиз гьарайзавай ван тир: – Kсyдай кьван вал цур акьалтнава! Къарагъ!

Баде яд гъиз булахдал фенвай, чIехи бубани пакаман кимел алай. Зун айвандин агъа кьиле КIелет дагъдин кукIушдикай хкечIзавай сифтегьан икьи нурарал вил алаз акъвазнавай. Хелеф халудиз зун аквазвачир, адаз зун месик кумай хьиз авай. Адан сивик пад квачирди заз чидай ва ада гьеле гьа квачир пад ишлемиш тавунмаз за жаваб гун лазим тир, тахьайтIа сивяй гатфарин гуьгьуьл чIурдай са харчи гаф акъатун мумкин я. Заз акI тир хьи, ахьтин гафуни икI юмшагъдаказ экъечIзавай рагъ кьулухъ элкъуьр хъийида.

– Зун къарагънава, Хелеф халу! – лагьана зун айвандин вини кьилиз экъечIна. Ида кIвалевай чIехибурун тIвар кьуна эвер тавуна заз вучиз эверзавайди ятIа чизвачир. – Вуч хьана?

– Зун пек-партал алукIна, чинал ахварин гелни аламачиз, къуваран язакур Хелеф халудиз вич ахварикай кват тавунвай хьиз хьанай жеди:

– Яъ! Им вун я жал?

– Эхь, зун гьам вич я.

– ТурсикI хьайитIани алукIнавайди яни? – айвандин мегьежирди зи бедендин агъа пад чуьнуьхуникай менфят къачуна, Хелеф халу вичин гьа адетдин гелез, сивин квачир пад ишлемишунихъ элячIна.

– АлукIнавайди я, – зун айвандин мегьежирдин винел хкаж хьана. –Къалурдани? – зани кьулухъ чIугуна виже къвезвачир.

– Жуван турсикI, алакьдатIа, агъа Шамсиятан рушаз къалура.

– Хабар кьазвайди вун я кьван... – мегьежирдилай эхвичIна зун. Зи рикIик хкуьрайди хьиз хьанай заз. Вучиз лагьайтIа Халисани и Хелеф халудин харчи зарафатдик акатнай. Хелеф халудиз зи муьгьуьббатдикай хабар авачир, аданди гьакI сивел атайди лугьун тир. За жувак хкIунвайди къалурна жезвачир. Хелеф халуди гьасятда зи рикIевайди гьиссдай ва, низ чида, ада мад вуч аламатар акъуддайтIа. – Руша зи турсикIдикай вучзавайди я? – лагьана за мез вахтунда сарарихъ хвена кIани чкадал.

– ГьикI вучзавайди я? ТурсикIдин къене затI авани-авачни чирун патал. – Хелеф халу садлагьана акI хъуьрена хьи, чи дакIаррин вилер гила рикIивайни зурзунай.

– Пакам хийирар, Хелеф! – ацIай квар гваз булахдилай баде хтана ахкъатна.

– Абат... Абат хи... Хи-хи! Ха-ха-ха! – Хелеф халудивай сакIани хъуьруьн кьаз жезвачир.

Аквар гьалда, бадеди Хелеф халудин хъвер гьихьтинди ятIа, гьи жинсинди ятIа кьатIанвай, гьавиляй ада артух рахунар тавуна заз буйругъдин ванцелди лагьана:

– Алад, гада, сатул гъваш. Идал хъуьрена цIай акъалтнава. – Бадедин ванце ада залай ийизвай наразивални аквазвай, вучиз лагьайтIа за Хелеф халудихъ галаз яргъиярна, адаз закай ягьанатардай себеб ганвай.

За сатул гъана. Зун кIвализ фена гьаятдал хкведалди Халиса цел фенай, заз анжах адан ичIи квар ахкунай.

Бадеди сатулда яд цана Хелеф халудал яргъи авуна.

– Ма хъухъ! ТахьайтIа за ви кьилелай ичIирда, – бадедиз адав рахадайвал чизвай.

«Сатул адан кьилиз вегьейтIа генани хъсан жеда», – фикирна за, вилериз такуна алатай Халисадин дерт аваз.

– Абат хийир! – бадеди гайи салам гила тамамдиз кьуна Хелеф халуди, хъуьруьн атIана хьиз. Ахпа, сатул къачуна, са хупI яд хъвана, къаб бадедив вахгана.

– Вуч дили хъуьруьнар я? Зи хтулдикай ягьанатарзавайди ятIа, сатул зи гъиле гьазур я гьа!..

– Ваъ, баде, Хелеф халу вич вичин къаравилийрал хъуьрезвайди я, –лагьана за, Хелеф халуда эцягъун яз, адан зарафатривай зак хкуьриз тежедайди къалурун яз. Ахпани заз чизвай бадеди сатул Хелеф халудин кьилиз тевгьидайди, бадедивай ам сатул галачизни чкадал ацукьариз жедайди, вучиз лагьайтIа Хелеф халудиз дишегьлийрихъай вил къягъун хас тир.

– Шагь-Бубади заз архашдал Къудрат галаз хъша лагьанвайди я. Къевер нез. Хъсан къевер ава цIи.

– Вахъ галаз за зи хтул ракъурда?!

– Зал крчар алани, вуч я?

– Сивел дапаIар алач.

– Я чан чIехи вах, сивел дапIар эцигайла, къвалай
акъатда эхир! За вучрай?! Гьахьтинди яз халкьнава ман зун Халикъди. Къурбанд хьуй зун вичиз! Са кьве виш йисалай.

– Халикьдин хьайитIани тIвар кьамир, хару ягъ тавур хва.

– Баде, фин ман зун! ТефейтIа, Шагь-Буба халу бейкеф жеда, – лагьана за.

– Тенфе къаридин салан пипIезни пер ягъун патал Къудрат атана кIанзавай Шагь-Бубадиз. Вичиз куьмекчи яз.

– Ам маса ихтилат я, – бадедин ван дегиш хъхьана. Адан ванци гила зи руьгь хкажзавай. – ГьикI я Тенфе къари? Са гьал чан кумани? Адан хтул армидай мус хквервал я?

– Къари пис туш. Ацукьна цлан кIане рагъ гузва, вичин бацIияр хуьзва. Хтулни и гатфариз хтана кIанзавайди я... Хелеф халудин сивин дуьз пад рахазвай. – Вунни Тенфе къари таяр яни?

– Ваъ, я стха. Ам тухурла, зун гъвечIи руш тир... – Ахпа баде захъ элкъвена: – Жуван гьазурвал аку, чан хва. Фена са куьмек це, Тенфе ялгъуз къари я. Ваз суваб жеда.

Тенфе баде заз хъсандиз чидай. Са гьал чан кумай вахтара ам чи кIвализ атун-хъфин авай. Адан къужа, ЧIехи-вацIун а патавай чIехи уьруьшриш къурухчи Антер бубани зи чIехи бубадин хванахва тир. Антер бубадин кIвал вацIун а пата авай-авачир са кIвал тир. Антер буба кьуьзуь хьана, уьзенгда кIвач туна, балкIандал хкадарна ахкьах техжезвайла, а патарин къурухчи адан хва Агьмед халудикай хьанай. Гьамни вацIуз аватна кьенай. Гьадлай кьулухъ зи бадедикайни Тенфе бадедикай хажалатдин вахарни хьанвай: садан руш, яни зи диде, садан хва – кьвед жегьилзамаз дуьньядилай хъфини абурун сабурар артухарзавай ва садаз муькуьдан кьисметди теселли гузвай. Гила Антер бубани амачир. Гьам кьейидалай кьулухъ я бадедиз, я Тенфе бадедиз чпиз чеб ахкунвачир, я абурувай яргъал рехъни атIуз жезмачир. Зун Тенфе бадедиз куьмек гуз ракъурдай муьгьлет ачух хьуникди бадедин рикIиз регьятвал атанвай жеди. Бадеди гъана зи курткадин жибинда кьве луму туна:

– Ибур Тенфе бадедиз це.

Кьуьзуь инсанриз чи патара тежедай къариб емишар гун ажаиб адет тир. Идалди савкьват ракъурзавайда, гузвайда вичи гьуьрмет ийизвай касдихъ авай майил къетIенди тирди къалурзавай.

– Бес заз са пай авайди тушни? – лагьана Хелеф халуди.

– За ваз ви пай гайиди вуч тир.

– Вуч?

– Хъсан къайи, таза яд.

Хелеф халудай гаф акъатнач.

«Молодец, баде!» – лагьана за рикIяй. Адан жаваб и гатфариз лайихлуди тир. Зун хвешивиляй цаварик хкIунвай: заз къе сад лагьай сеферда Яру дагъдин этегар, ЧIехи-вацIун эрчIи патан уьруьшар, яйлахар аквада! Зи шадвал гурлу ийизвай мад са кар авай: фидай рекье зал булахдилай хквезвай Халисани гьалтда! АцIай кварни гваз! АцIай квар гьалтун хъсан лишан я. Къенин йикъан вири крар, вакъиаяр къенибур жеда.

– Килиг гьа, зи хтул къе хкведайвал ая. Ам пака мектебдиз фена кIанзавайди я, – тагькимна бадеди чи гуь-гъуьниз.

– Хьурай! Гьа на лагьайвал жеда! За ви хтул рекье хутаз Шагь-Буба рахкурда! – Хелеф халудиз Шагь-Буба халу хуьруьз къе хтана кIанзавайди чизвай.

– Лагьанач лугьумир гьа! – хълагьна бадеди. – Муь-къвелай фирлани хкверла мукъаят хьухь.

– Есть, товарищ генерал! – Хелеф халуди эрчIи гъил цIвелев тухвана, беден тIарамарна, аскердин жуьреда са шумуд тIарам-атIай къадам къачуна.