Жаздық бидайдың негізгі зиянкестерінің фенологиялық даму күнтізбесі

Бидай трипсі - жылына бір ұ рпақ беріп дамиды. Топырақ тың беткі қ абатында немесе ө сімдік қ алдық тарында дернә сілдері қ ыстайды. Кө ктемде топырақ тың беткі қ абаты 8-10⁰ С жылығ анда личинкалар белсенді тү рде қ озғ ала бастайды да, қ ыстап шық қ ан орнынан топырақ тың беткі қ абатына қ арай жылжып, қ ұ рғ ақ ө сімдік қ алдық тарында ересек трипстерге айналады (кесте 1).

Кесте 1

Бидай трипсінің фенологиялық даму кү нтізбесі

Ересек трипстерге айналуы ауа райы жағ дайларына байланысты бір айғ а дейін немесе одан да кө пке созылуы мү мкін. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында ересек трипстер маусым айының екінші жартысында шығ ады. Шық қ ан трипстер шағ ылысып, алдымен масақ танғ ан егістікке қ ара бидай жә не кү здік бидай, астық тұ қ ымдас шө птерді мекендейді, ал кейін жаздық бидайғ а ауысады. Жаздық бидайдың тү тіктену кезең інің аяғ ында – масақ тану кезең інің басында олардың саны едә уір кө бейеді.

Трипстер жұ мыртқ аларын топтап 4-5 данадан немесе жекелеп масақ ө зекшесіне салады. Жұ мыртқ а салу уақ ыты бір айғ а созылады. Ө сімталдығ ы 20-25 жұ мыртқ а.

Ү лкен жә не кә дімгі немесе кіші сабақ бү ргелері – Солтү стік Қ азақ станда кездесетін негізгі астық дақ ылдарының зиянкестері. Ә сіресе кө п зиянды жаздық бидайғ а тигізеді. Екі тү р жылыны бір ұ рпақ беріп дамиды. Қ оң ыздар ө сімдік қ алдық тарының, жапырақ астында қ ыстайды. Кө ктемнің алғ ашқ ы жылы кү ндерінде қ оң ыздар оянып, топырақ тың беткі қ абатына шығ ады да, жабайы астық тұ қ ымдас шө птермен қ оректенеді, кейін кү здік бидайғ а ұ шады, ал содан кейін жаздық бидай егістігінде байқ алады. Қ оң ыздар солып қ алғ ан жапырақ тармен қ оректеніп, аса зиян келтірмейді. Ү лкен сабақ бү ргесі жұ мыртқ аларын жапырақ тканьдерінің жас жапырақ тарына немесе колеоптильге салады, ал кіші сабақ бү ргесі – егін кө гі жақ ын орналасқ ан топырақ қ а жұ мыртқ аларын орналастырады. Пайда болғ ан дернә сілдер жақ ын орналасқ ан бидайдың сабақ тарына еніп, нә зік ұ лпаларымен қ оректенеді. Соның нә тижесінде швед шыбынының залалдағ андай - ортаң ғ ы жапырақ тың солуына ә келеді. Дернә сілдер бір сабақ тан келесі бір сабақ қ а ауыса алады (кесте 2).

Кесте 2

Астық сабақ бү ргелерінің фенологиялық даму кү нтізбесі

Негізінен бү ргелерден негізгі сабақ тар залалданады. Сабақ ішіндегі дернә сілдердің дамуы 2-3 аптағ а созылады, кейін олар сабақ тардың тө менгі бө лігін кеміріп, топырақ қ а қ уыршақ тануғ а кетеді. Жас қ оң ыздар шілде жә не тамыз айында шығ ады. Топырақ тан шық қ ан қ оң ыздар шамалы қ оретеніп, қ ыстауғ а кетеді. Жылына бір ұ рпақ береді.

Зияндылығ ы жағ ынан швед шыбынына ұ қ сас, ортаң ғ ы жапырағ ы солады. Алайда бү ргелермен залалданғ ан ө сімдік сабақ тарында дернә сілдердің кіріп-шық қ ан тесіктері айқ ын кө рінеді. Дернә сілдермен заладанғ ан сабақ тар ө леді. Кө ктемде жылы жә не ылғ алды ауа райында сабақ бү ргелерінің зияндылығ ы жоғ арылайды жә не ө сімдіктің залалдануы 15- 20%-ғ а жетеді.

Гессен шыбыны - ересек дернә сілдері жалғ ан піллә ішінде кү здік бидайдың кө гінде немесе аң ызда қ алғ ан ө сімдік сабақ тарында қ ыстайды. Зерттеулер кө рсеткендей, қ оршағ ан орта жағ дайларына байланысты гессен шыбыны жылына 3-ке дейін ұ рпақ беріп дамиды. Кө ктемде дернә сілдер қ уыршақ танады. 10-12 кү ннен кейін, сә уір – мамыр айында ересек шыбын ұ шып шығ ады. Аналық шыбындар жұ мыртқ аларын мә дени жә не жабайы ө сімдіктердің жапырақ тарының ү стің гі қ абатына 1-ден 30-ғ а дейін салады. Жапырақ тың беткі қ абатындағ ы жұ мыртқ алар қ атты ыстық жә не қ атты жаң быр жауғ ан кезде шайылып кетуі мү мкін. 15⁰ С болғ анда, жұ мыртқ а салмайды. Ылғ ал сү йгіш. Кө птеген шыбынның кө ктемгі ұ рпақ личинкалары ауа райы ыстық болғ анда, диапузағ а кетеді, алайда кейбір диапаузада жатқ ан личинкалар қ ырылып қ алуы мү мкін (кесте 3).

Кесте 3

Гессен шыбынының фенологиялық даму кү нтізбесі

Гессен шыбыны тек қ олайлы жағ дай болғ анда ғ ана кө беюге қ абілетті болады. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында қ ұ рғ ақ шылық кезі мен мол жауын- шашын шілде айында болғ андық тан, егістік шыбынның екінші ұ рпағ ымен кө п, бірінші ұ рпағ ымен аз залалданады.

Швед шыбыны - кө ктемде топырақ тың беткі қ абаты 12-14º С-қ а жеткенде қ ыстап шық қ ан ересек дернә сілдер қ оректенеді, кейін піллә ішінде қ уыршақ танады (кесте 4).

Кесте 4

Швед шыбынының фенологиялық даму кү нтізбесі

Қ уыршақ тың дамуы қ оршағ ан орта жағ дайларына байланысты 6 кү ннен - 20 кү нге дейін созылады. Жаппай ұ шуы Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында мамыр айының бірінші онкү ндігіне сә йкес келеді. Шыбынның ұ шуы бір айғ а созылады. Пупарийден шыбын ұ шып шық қ аннан кейін жұ мыртқ а салуы байқ алады. Жұ мыртқ аларын қ олайлы температура 20-25º С, ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 55%-дан кем емес ауа ылғ алдылығ ында салады. Ал ауаның салыстырмалы ауа ылғ алдылығ ы 40-50% болса, жұ мыртқ а салмайды.

Жұ мырқ аларын сабақ тарғ а жә не сабақ қ а жақ ын топырақ қ а, кейде жапырақ қ а салуы байқ алады. Солтү стік Қ азақ стан ө ң ірлерінде жылына ү ш ұ рпақ беріп дамиды.